Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini rejalashtirish - Iqtisodiyot - Referatlar

Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini rejalashtirish

Yuklangan vaqt:

26.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

23.53515625 KB

Ko'chirib olish

Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini rejalashtirish Reja: 1. Rejalashtirishning mohiyati, asosiy tamoyillari va usullari. 2. Qishloq xo’jalik korxonalarida qo’llaniladigan rejalashtirish shakllari. 3. Qishloq xo’jalik korxonalarida yillik ishlab chiqarish biznes-rejasi.

1. Rejalashtirishning mohiyati, asosiy tamoyillari va usullari. Qishloq xo’jaligi korxonalarida ishlab chiqarishni rivojlantirishning ijtimoiy- iqtisodiy, tashkiliy, texnikaviy va texnologik ko’rsatkichlari o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik va nisbatlarni ta’minlash, rivojlanish yo’llari va sur’atlari, tarmoqlar va bo’linmalar, takror ishlab chiqarishning asosiy bo’g’inlari o’rtasida to’g’ri mutanosiblikni shakllantirish jarayoniga rejalashtirish deb ataladi. Qishloq xo’jaligi korxonasi va uning ichki ishlab chiqarish bo’linmalari hamda tarmoqlari faoliyatini ifoda etuvchi rejalar ichki xo’jaligi rejalari deb ataladi. Rejalashtirishning asosiy vazifasi korxona faoliyatini uzluksiz va jadal rivojlantirish, tarmoqlar o’rtasida zarur mutanosiblikni ta’minlash orqali ishlab chiqarish samaradorligini oshirishni ta’minlashdan iborat. Rejalashtirishning ahamiyati to’g’risida gap ketganda, amerikalik davlat arbobi B.Franklinning quyidagi fikrini keltirib o’tish maqsadga muvofiqdir: “Muvaffaqiyatsiz rejalashtirish – bu muvaffaqiyatsizlikni rejalashtirishdir” (“ Fail to planning is planning to fail ”). Darhaqiqat, korxonalarda rejalashtirish jarayoniga mas’uliyat bilan yondoshish talab etiladi. Chunki, to’g’ri rejalashtirish muvaffaqiyatga erishishning asosidir. Qishloq xo’jaligi korxonalari faoliyatini rejalashtirish quyidagi tamoyillarga tayanib amalga oshiriladi: • rejalarning realligi. Bu tamoyilga rioya qilmaslik rejalashtirishni ma’nosiz qilib qo’yadi, chunki rejaning biror soha va korxonada bajarilmay qolishi, u bilan bog’liq bo’lgan soha shartnomalari bajarilmay qolishiga, jarimalar to’lashga, ishonchni yo’qotishga olib keladi. • ilmiy jihatdan asoslanganligi. Rejalar bajarilishi uchun ular ilmiy jihatdan asoslangan bo’lishi kerak. Rejalar jamiyatni va ishlab chiqarishni rivojlantirishning obyektiv iqtisodiy qonunlari va qonuniyatlariga mos kelishi, fan va texnikaning eng so’nggi yutuqlariga, tabiiy, iqtisodiy va mahalliy shart-sharoitlarga, ilg’orlar tajribalariga tayanishi va korxonaning mavjud resurs salohiyatiga asoslanishi lozim. Qishloq xo’jaligi tarmog’idagi rejalashtirishda ilmiy tadqiqot institutlari tomonidan ishlab chiqilgan me’yorlardan foydalanilishi muhm hisoblanadi.

• uzviylik va o’zaro bog’liqlik. Ushbu tamoyilga ko’ra strategik, tarmoqda tuzilayotgan istiqbolli, joriy va operativ rejalar o’zaro bir-biri bilan bog’liq, bir- birini to’ldiradigan holda tuzilishi va mamlakatning iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyoti rejasi bilan bog’liqligi ta’minlanishi kerak. • mutanosiblik va muvozanatlilik. Ushbu tamoyil mamlakat iqtisodiyotining tarmoqlarini mutanosib va uyg’un rivojlantirish qonuniyatlaridan kelib chiqadi. Unga ko’ra korxona faoliyatining barcha sohalarini tashkil qilish yagona uyg’unlikda va mutanosiblikda amalga oshiriladi. Buning uchun tarmoqlararo mehnat, moddiy va moliyaviy resurslar balanslari tuziladi. • reja intizomiga to’la rioya qilish va uni operativ nazorat qilish. Rejalarni amalga oshirish jarayonida turli sabablarga ko’ra reja ko’rsatkichlaridan chetga chiqishlar va belgilangan vazifalarning bajarilmay qolish ehtimollari vujudga kelishi mumkin. Shu tufayli reja ko’rsatkichlarining bajarilishini doimo nazorat qilib borish, yo’l qo’yilayotgan kamchiliklarni o’z vaqtida bartaraf etish, zarur ichki imkoniyatlarni qidirib topish va zarur bo’lganda reja ko`rsatkichlariga tuzatishlar kiritib borish talab etiladi. Qishloq xo’jaligi korxonalari faoliyatini rejalashtirish qoidalar, yo’llari va usullari yig’indisi rejalashtirish uslubiyotini tashkil etadi. Qishloq xo’jaligi tarmog’ida rejalarni tuzishda quyidagi usullardan foydalaniladi: • balans usuli. Ushbu usulning mohiyati shundan iboratki, alohida xo’jalik, u yoki bu soha, qishloq xo’jaligi tarmog’ini rivojlantirish rejasi dastlabki balansni tuzishga asoslanadi. Mazkur balans resurslarga bo’lgan talab va uni qondirish manbalari aks ettiriladi. Bu usulda yer, mehnat, moddiy va moliyaviy resurslar balanslarini tuzish orqali rejaning ayrim bo’limlari va ko’rsatkichlari o’rtasida muvofiqlik hamda mutanosiblik ta’minlanadi. • me’yoriy usul. Bu usulga ko’ra, qishloq xo’jaligi korxonasining ishlab chiqarish resurslariga bo’lgan ehtiyojlari; barcha iqtisodiy, texnikiqtisodiy va balans hisob-kitoblari; rejalarning asoslovchi ko’rsatkichlari ilmiy-tadqiqot va loyiha institutlari tomonidan ishlab chiqilgan me’yorlarga asoslanadi. Me’yor

deganda ma’lum bir texnikaviyiqtisodiy ko’rsatkichlarning ilmiy jihatdan yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan chegaraviy miqdoriga aytiladi. Qishloq xo’jaligida rejalar tuzishda quyidagi me’yorlardan foydalaniladi: a) asosiy vositalardan foydalanish (mashinalar unumi me’yorlari, transport vositalari tezligi, quvvatdan foydalanish me’yorlari va hokazo); b) aylanma vositalardan foydalanish (urug’, ozuqa, o’g’it, yonilg’imoylash materiallari sarfi me’yorlari); d) mehnat sarfi va mahsulotning mehnat sig’imi – alohida ish turlari bo’yicha mehnat sarfi me’yorlari va boshqalar; e) ishlab chiqarish jarayonlarining tashkil etilishi – ta’mirlash uchun sarflanadigan vaqt sarfi, zahiralar, xomashyo, materiallar, yonilg’imoylash materiallari qoldiqlari me’yorlari va boshqalar; f) mahsulot sifati – don tarkibidagi oqsil miqdori, sut tarkibidagi yog’ miqdori va hokazo; g) kapital qo’yilma ajratmalari (1 gektar ekinzorga va hokazo); h) ishlab chiqarish xarajatlari, rentabellik darajasi va hokazo. • hisob-variantli usul. Bu usulning mohiyati shundan iboratki, rejaning turli bo’limlarini ishlab chiqishda ishlab chiqarish tarmoqlarini bog’lashning, ekin maydonlari tarkibining, chorva mollarini oziqlantirish ratsionining, ishlab chiqarish jarayonini mexanizatsiyalshtirishning turli variantlari ishlab chiqiladi. Reja variantlarni talashda ikki guruh ko’rsatkichlardan foydalaniladi: birinchisi – mahsulot miqdori va sotish hajmi; ikkinchisi – qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining iqtisodiy samaradorligi (mehnat unumdorligi, mahsulot tannarxi, rentabellik darajasi va hokazo). Ishlab chiqilgan reja variantlari orasidan eng maqbuli tanlab olinadi. • iqtisodiy-matematik usul. Reja-iqtisodiy ma’lumotlarni qayta ishlash, reja topshiriqlarining optimal variantlarini iqtisodiy-matematik usullar va kompyuter texnologiyalarini larni qo’llamasdan aniqlab bo’lmaydi. Ushbu usul rejaning eng maqsadga muvofiq (optimal) variantlarini aniqlashda, iqtisodiy, tashkiliy hamda texnik jarayonlarni optimallashtirishda keng foydalaniladi. Masalan, ekin

maydonlarini, poda strukturasini hamda mexanizatsiya ishlarini traktor markalari o’rtasida taqsimlashning optimal yo’llarini aniqlashda juda qo’l keladi. Iqtisodiy- matematik usulni qo’llashda kompyuter texnologiyalari bilan bir qatorda zarur dasturiy ta’minot ham muhim ahamiyatga ega. Katta hajmli ma’lumotlarni qayta ishlashda STATA, Eviews, SPSS kabi maxsus dasturiy ta’minotlar qo’llaniladi. • dasturiy-maqsadli usul. Ushbu usul muhim ilmiy-texnikaviy, iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni hal etish bo’yicha kompleks dasturlar ishlab chiqish hamda ularning asoslanganligini va yakuniy natijaga yo’naltirilganligini oshirishda ishlatiladi. Bu usul uzoq muddatli istiqbol rejalarni ishlab chiqishda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’lad Rejalashtirish tamoyillari va uslubiyotidan foydalanib rejalashtirish tizimi ko’rsatkichlari ishlab chiqiladi. Rejalashtirish uchun talab etiladigan dastlabki ma’lumotlar hamda istiqbol, joriy, operativ va biznes-rejalarni ishlab chiqish – rejalashtirish tizimini tashkil etadi. Rejalashtirish uchun talab etiladigan dastlabki (birlamchi) ma’lumotlarga quyidagilar kiradi: - xo`jaligining o’tgan yillarda erishgan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish ko’rsatkichlari; - davlat buyurtmalari bo’yicha nazorat ko’rsatkichlari; - ilmiy-ishlab chiqarish tavsiyalari; - ilmiy asoslangan limitlar, normalar va normativlar; - istiqbolda rivojlanishning texnikaviy-iqtisodiy prognoz ko’rsatkichlari; - hududiy xo’jalik yuritish tizimining shart-sharoitlari va usullari. Rejalashtirish uchun dastlabki ma’lumotlar bazasi sifatida o’tgan yillarda korxona erishgan ishlab chiqarish natijalari va boshqa ijtimoiyiqtisodiy ko’rsatkichlar asos qilib olinadi. Buning uchun o’tgan yillar uchun statistik, moliyaviy va operativ hisobotlar ko’rsatkichlari chuqur tahlil etiladi va ular asosida joriy yoki kelgusi yillar uchun reja ko’rsatkichlari belgilab olinadi. Mahsulot ishlab chiqarishda ishlatiladigan moddiy, mehnat va moliyaviy resurslarni sarflash normativlari, ilmiy-ishlab chiqarish sohasida to’plangan

tajribalar va tavsiyalar, istiqbolda rivojlanishning prognoz ko’rsatkichlari rejalashtirish jarayonining haqqoniyligi va ilmiy asoslanganligini ta’minlaydi. 2. Qishloq xo’jalik korxonalarida qo’llaniladigan rejalashtirish shakllari. Qo’yilgan maqsad va vazifalarning mazmunidan kelib chiqib rejalarning quyidagi shakllarini ajratib ko’rsatish mumkin: • rejalashtirilayotgan davrning davomiyligidan kelib chiqib – qisqa muddatli (joriy, operativ), o’rta muddatli va uzoq muddatli (istiqbolli) rejalar ; • korxona faoliyatining yo’nalishi jihatidan – tashkiliy reja, ishlab chiqarish rejasi, marketing rejasi, moddiy ta’minot rejasi va moliyaviy reja ; • mo’ljallanishi jihatidan – korxona boshqaruvchilariga, statistik organlar va yuqori tashkilotlarga, tashqi investorlarga taqdim etiladigan rejalar . Joriy yoki yillik rejalar korxonani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning yillik ishlab chiqarish-moliyaviy biznes-rejasidan, ishlab chiqarish bo’linmalarining yillik ishlab chiqarish rejalari va topshiriqlaridan iborat bo’ladi. Operativ yoki ish rejalari – yillik rejalarni yanada detallashtirish maqsadida tuziladi. Uning tarkibiga quyidagilar kiradi: • ayrim ish davrlari (yerni shudgorlash, ekish, ekinlarga ishlov berish, hosilni yig’ib-terib olish, qo’zilatish, chorva mollarini semirtirish va hokazo) uchun texnologik kartalar asosida tuzilgan ishchi rejalar; • o’simlikchilik va chorvachilik tarmoqlari, yordamchi va xizmat ko’rsatuvchi tarmoqlarda haftalik, oylik va choraklik rejalar; • ayrim ishlarni bajarish uchun berilgan qisqa muddatli rejalar. Rejalarning barcha turlari o’zaro bog’liqlikka ega va ularning hammasi yagona maqsadni amalga oshirishga xizmat qiladi. Istiqbol rejalar kelgusi bir necha yilda korxonani ijtimoiy va iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari, sur’atlari va ko’lamini belgilab beradi.

Istiqbol rejalar ko’pincha prognoz xarakteriga ega bo’ladi. Prognozlar joriy rejalardan farq qilib direktiv xarakterga ega emas, balki ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning asosiy yo’nalishlarini hisobga olgan holda ishlab chiqiladi. Qo’yilgan vazifani bajarish muddatiga ko’ra, istiqbol rejalar uzoq muddatli va o’rta muddatli rejalarga bo’linadi. Investitsion loyihalarni moliyalashtirishga mo’ljallangan biznes rejalar biror bir loyihani amalga oshirish maqsadida korxonaga investitsiyalar yoki kreditlar jalb etish maqsadida tuziladi. Biznes-reja biznes g’oyalarini kelajakda muvaffaqiyatli amalga oshirishga xizmat qiladigan muhim hujjat hisoblanadi. 3. Qishloq xo’jalik korxonalarida yillik ishlab chiqarish biznesrejasi. Korxonaning yillik rejalari uning aniq kalendar yildagi taraqqiyoti dasturi bo’lib, shu yil uchun berilgan davlat buyurtmalari hamda korxonaning mahsulot ishlab chiqarish va sotish reja ko’rsatkichlariga asosan tuziladi. Yillik rejada istiqbol rejaning shu kalendar yilga mo’ljallangan ko’rsatkichlari aniqlashtiriladi, avval ko’zda tutilmagan va rejaning muvaffaqiyatli bajarilishini ta’minlashga yordam beradigan qo’shimcha tadbirlar belgilanadi. Tabiiy iqlim sharoitlariga bog’liq bo’lgan qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi uchun bu xususiyat juda zarurdir. O’zbekiston Respublikasi Qishloq xo’jaligi vazirligi tomonidan tavsiya etilgan “Qishloq xo’jaligi korxonalarining biznes-rejasi” quyidagi asosiy bo’limlardan tashkil topgan: 1). Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yetishtirish uchun mehnat va moddiy xarajatlar me’yorlari – dehqonchilikda ekin turlari bo’yicha rejalashtirilgan hosildorlik darajasidan kelib chiqib, bir gektar yerga sarflanishi lozim bo’lgan resurslar sarflari me’yorlarini aks ettiradi. Chorvachilikda mahsulot yetishtirishni rejalashtirish jarayonida mehnat va moddiy resurslar sarfi, ya’ni chorva mollarining yillik ozuqaga bo’lgan talabini me’yorlashtirish muhimdir. Chorva mollari boqish usuli va yosh guruhlariga ko’ra ozuqa sarfi turlicha bo’ladi.

Moddiy va mehnat sarflari me’yorlari barcha reja ko’rsatkichlarini ishlab chiqish uchun asos bo`lib xizmat qiladi. 2). Yerdan foydalanish rejasi - yer turlari bo’yicha korxonaning yer maydonlari tuzilishi, tarkibi va miqdorini ifodalaydi. Qishloq xo’jaligi korxonalari yerlar unumdorligini oshirish, ularni bir turdan boshqa turga o’tkazish ishlarini olib boradilar. Foydalanilmayotgan yerlarni o’zlashtirish, yerlarni konservatsiya qilish, yerning meliorativ holatini yaxshilash tadbirlarini o’tkazish natijasida yuqori unumli yerlarga aylantirish tadbirlari yerdan foydalanish rejasida o’z aksini topadi. 3). Dehqonchilik mahsulotlari ishlab chiqarish va ularning tannarxi – biznes- rejaning eng yirik bo’limlaridan biri hisoblanadi. Bu bo’limda asosiy va takroriy ekinlar maydoni, mahsulotlarni yetishtirishga sarflanadigan moddiy, mehnat va pul mablag’lari hajmi va qiymati, ekinlar hosildorligi, yalpi hosil va o’simlikchilik mahsulotlarining rejali tannarxi o’z aksini topadi. Shu bilan birga har bir ekin turi bo’yicha rejalashtirilgan umumiy xarajatlar qiymati va bir sentner mahsulotning tannarxi keltiriladi. 4). Mollar, parrandalar va boshqa hayvonlar bosh soni hamda asalari oilalari soni mavjudligi – bo’limida chorva mollarining yil boshi va oxiridagi bosh soni, tirik og’irligi va umumiy bahosi rejalashtiriladi. 5). Mollar va parrandalarning mahsuldorligi – bo’limida chorva mollarining turlari bo’yicha bosh soni, ulardan olinadigan mahsulot miqdori va mahsuldorligi rejalashtiriladi. 6). Mollarning va parrandalarning ozuqalarga bo’lgan ehtiyoji va uning ta’minoti - rejalashtirilayotgan yilga talab qilinadigan ozuqalar jami ozuqa birligida va konsentrat ozuqada, shu jumladan sotib olinadigan ozuqa birligi miqdori va summasi, bir sentner mahsulotga sarflanadigan ozuqa birligi aks ettiriladi. Chorva mollarining ozuqaga bo’lgan ehtiyojini rejalashtirishda ularning sutkalik ozuqaga bo’lgan talabi, bosh soni va yildagi kunlar soni asos qilib olinadi. 7). Chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarish va ularning tannarxi – biznes- rejaning eng yirik bo’limlaridan biri hisoblanadi. Bu bo’limda chorva mollarining turlari bo’yicha bosh soni, mahsulotlarni yetishtirishga sarflanadigan moddiy,

mehnat va pul mablag’lari hajmi va qiymati, chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi va chorvalikchilik mahsulotlarining rejali tannarxi o’z aksini topadi. Shu bilan birga chorva mollari turlari bo’yicha rejalashtirilgan umumiy xarajatlar qiymati va bir sentner mahsulotning rejali tannarxi keltiriladi. 8). Joriy yil uchun mahsulot balansi – xo’jalikning yil davomida qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish, sotish, ichki xo’jalik ehtiyojlariga sarflash, chorva mollariga ozuqa sifatida sarflash, ish haqi sifatida va boshqa maqsadlarga sarflash rejasini aks ettiradi. 9). Mahsulot sotish rejasi – xo’jalikning yillik ishlab chiqarish biznes rejasining muhim tarkibiy qismidir. Rejaning bu bo’limida rejalashtirilayotgan yilda realizatsiya qilinishi lozim bo’lgan dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlari o’z aksini topadi. 10). Xodimlar soni va iste’molga yo’naltirilgan ish haqi – ishchi xodimlar, mutaxassislar va rahbar xodimlarning o’rtacha yillik soni, ularning tarkibi va yil davomida rejalashtirilgan ish haqi fondidan tashkil topadi. 11). Asosiy ishlab chiqarish xarajatlari – xo’jaligining chorvachilik va dehqonchilik tarmog’i bo’yicha mahsulot ishlab chiqarishga sarflanadigan xarajatlarni aks ettiradi. 12). Xo’jalikning yalpi daromadi – mahsulot sotishdan olinadigan yalpi pul tushumidan farq qiladi. Rejalashtirilgan yalpi daromad tarkibiga xo’jalik a’zolari iste’moliga yo’naltirilgan ish haqi va boshqa rag’batlantiruvchi to’lovlar ham kiritiladi. 13). Qo’shimcha va yordamchi tarmoqlarning ishlab chiqarish dasturi – ishlab chiqarish quvvatlari, xomashyo va materiallarga bo’lgan talab, mahsulotlarni taqsimlash va hokazo. 14). Moliyaviy natijalarning kutilayotgan rejasi - pul kirimlari va ularni taqsimlanish, kapital sarflar, ularning manbalari va yo’nalishlari, maxsus fondlar, ularni tashkil qilish va foydalanish, foyda va sof daromadning taqsimlanishi, aylanma mablag’larni me’yorlashtirish masalalarini o’z ichiga oladi.

Korxonadagi ishlab chiqarish bo’linmalariga beriladigan yillik topshiriqlar ishlab chiqarish-moliya rejasi bilan bir vaqtda tuzilib, uning ko’rsatkichlarini aniqlashtiriladi va ishlab chiqarish bo’linmalari faoliyatining bir yillik ish dasturi hisoblanadi. Ishlab chiqarish jarayonida mehnat, mehnat qurollari va predmetlari o’zaro birikadi, harakatga keladi, mehnatning mehnat vositalari orqali mehnat predmetiga ta’sir qilishi natijasida tayyor mahsulot olinadi. Shuning uchun ishlab chiqarish jarayonlarini to’g’ri tashkil qilish mahsulot yetishtirishni ko’paytirib borishning, shu bilan birga mehnatning o’zidan, mehnat vositalari va predmetlaridan oqilona foydalanish, ularning har bir birligiga ko’proq mahsulot yetishtirishni ta’minlashning asosidir. Qishloq xo’jaligi korxonalari faoliyatida operativ rejalashtirish ham muhim ahamiyatga ega. Korxonaning yillik rejalarida ishlab chiqarish umumiy holda, yirik masshtabda, asosiy ko’rsatkichlarda aks ettiriladi. Korxona faoliyatini to’g’ri boshqarish, ishlab chiqarish dasturlarining muvaffaqiyatli bajarilishini ta’minlash uchun yillik rejalar bilan bir qatorda operativ yoki ish rejalarni tuziladi. Bu rejalar ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil qilishning asosiy hujjati hisoblanadi. O’simlikchilik va chorvachilik mavsumiy sohalarida ish rejalari ayrim ishlab chiqarish davrlari bo’yicha tuziladigan rejalardan iborat bo’ladi. Masalan, paxtachilikka ixtisoslashgan xo’jaliklarda ekishgacha, ekish davri, g’o’zaga ishlov berish davri va hosilni yig’ib-terib olish davri kabi muddatlarga ish rejasi tuziladi. Ko’pincha soddalashtirib ish rejalarini ish grafigi deb ham aytiladi, ya’ni ekish grafigi, paxta terish grafigi va hokazo. Ish rejalarida belgilangan muddatda bajariladigan ishlarning turi va hajmi, ularni bajarish uchun talab qilinadigan ishchi kuchlari, mashina va uskunalar soni, xomashyo va materiallar miqdori ko’rsatiladi. Ish rejasi ekin turi, ishlab chiqarish bo’linmalari va korxona bo’yicha tuzilishi mumkin. Ish rejasini boshqarishning hamma bo’g’inlari bo’yicha tuzilishi ishchi kuchlari, texnika vositalari hamda xomashyo materiallarini to’g’ri taqsimlash, zaruratga ko’ra, kerakli joyda ularni mujassamlashtirgan holda foydalanishni ko’zda tutish imkonini beradi.

Chorvachilikda mollarni o’stirish va semirtirish rejasi, qo’ylarni kuzgi qochirish, bahorgi qo’zilatish, junini qirqib olish davri uchun ish rejalari tuziladi. Ishlab chiqarish nisbatan bir me’yorda kechadigan sohalarda, masalan, sut qoramolchiligida, go’shtchilik majmualarida, sanoat asosidagi parrandachilik fabrikalarida ishlab chiqarish jarayonlarini to’g’ri tashkil etish choraklar bo’yicha belgilangan mahsulot sotish reja topshiriqlarini bajarishni ta’minlash uchun oylar va choraklar bo’yicha ish rejalari tuziladi. Korxonalardagi eng sodda va qisqa reja – bu, rejanaryaddir. Uning xususiyati shundan iboratki, u bir vaqtning o’zida ham topshiriq, ham bajarilgan ishni hisboga olish hujjati xizmatini o’tashi mumkin. Reja-naryad ishning xususiyatiga ko’ra, individual xodimga, ishchilarning kichik guruhiga qisqa muddatga (bir, besh kun va dekadaga) beriladi. Bozor munosabatlari sharoitida qishloq xo’jaligi korxonalarida moliyaviy rejalashtirish tizimi va undan foydalanish ham muhimdir. Sobiq ittifoq davrida rejalashtirish ma’muriy usulda qabul qilingan bo’lib, asosan davlat fondi uchun mahsulot ishlab chiqarish ko’rsatkichlarini so’zsiz bajarishga yo’naltirilgan edi va unda bozor munosabatlari sharoitida eng muhim bo’lgan ko’rsatkich – foyda asosiy maqsad qilib qo’yilmas edi. Sobiq ittifoq davridagi ma’muriy rejalashtirish tizimida korxonalar zararga bo’lsa ham davlat buyurtmalarini bajarishga majbur qilinar va ko’radigan zararlari yuqori tashkilotlar tomonidan qoplanardi. Bunday sharoitlarda rejalashtirish tizimi ham asosan davlat buyurtmalarini bajarishga yo’naltirilib, ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorlik ko’rsatkichlari hamda moliyaviy va investitsion faoliyatdan olinadigan daromadlar, pul oqimlari kabi muhim sohalar rejalarda o’z aksini topmagan. Shu munosabat bilan hozirgi kunda korxonalar faoliyatini moliyaviy rejalashtirish tizimidan keng foydalanish korxonalarning daromadlari va xarajatlarini to’g’ri rejalashtirish va barqarorligini oshirishga xizmat qiladi. Moliyaviy rejalashtirish – muayyan muddat uchun moliyaviy resurslar harakatini va tegishli moliyaviy munosabatlar tizimini asoslashdan iborat jarayondir. Qishloq xo’jaligi korxonalari faoliyatini moliyaviy rejalashtirishning

asosiy vazifasi har bir xo’jalikning pul mablag’lariga bo’lgan ehtiyojini, daromadlar hamda xarajatlar hajmi va tarkibini rejalashtirishdan iborat. Korxonalar moliyaviy faoliyatini boshqarish mexanizmining asosini moliyaviy rejalashtirish tashkil etadi. Moliyaviy rejalashtirish o’zida korxonalar rivojlanishini zaruriy moliyaviy resurslar bilan ta’minlash bo’yicha me’yoriy reja ko’rsatkichlarini va joriy moliya yili hamda istiqboldagi moliyaviy faoliyatining samarali rivojlantirish yo’nalishlarini aks ettiradi. Moliyaviy rejalashtirishning barcha tizimi o’zaro aloqada bo’lib, ulardan aniq ketma-ketlikda foydalaniladi. Moliyaviy faoliyatni joriy rejalashtirish tizimi ishlab chiqilgan strategiya va moliyaviy faoliyatning alohida jihatlari bo’yicha moliyaviy siyosat negizida amalga oshiriladi. Bu rejalashtirish tizimining vazifasi joriy moliyaviy rejaning aniq shakllarini ishlab chiqishdan, korxona rivojlanishi oldida turgan barcha moliyalashtirish manbalarini aniqlashdan, daromadlar va xarajatlar tarkibini aniqlashtirishdan, korxonaning doimiy to’lovga qobilligini ta’minlashdan, rejalashtirilgan davrda uning aktivlari va kapitallari tarkibini optimallashtirishdan iboratdir.

Qisqacha xulosalar Har bir korxona bozor munosabatlari sharoitida o’z maqsadi va unga erishish yo’llarini aniqlamasdan, ya’ni o’z faoliyatini rejalashtirmasdan yuqori natijaga erisha olmaydi. Har bir korxona o’z faoliyatini to’g’ri tashkil etish uchun joriy rejalar bilan bir qatorda istiqbolga mo’ljallangan rejalar hamda u yoki bu masalani hal qilish uchun dasturlar ishlab chiqadi. Korxona ichki rejalashtirish tizimida biznesrejalarning o’rni juda katta. Biznes-rejani tuzishda korxonaning hamma mutaxassislari, investorlar va manfaatdor shaxs va subyektlar qatnashishi kerak. Korxonalar moliyaviy faoliyatini boshqarish mexanizmining asosini moliyaviy rejalashtirish tashkil etadi. Moliyaviy rejalashtirish o’zida moliyaviy reja tizimini ishlab chiqish jarayonini va korxonalar rivojlanishida zaruriy moliyaviy resurslar bilan ta’minlash bo’yicha me’yoriy reja ko’rsatkichlarini va joriy moliya yili hamda istiqboldagi moliyaviy faoliyatining samarali rivojlanishini aks ettiradi.

Nazorat va muhokama uchun savollar: 1. Rejalashtirishning mohiyati nimadan iborat? 2. Qishloq xo’jaligida rejalashtirishning qanday tamoyillari mavjud? 3. Qishloq xo’jaligida rejalashtirishning qanday usullari mavjud? 4. Qishloq xo’jalik korxonalarida tuziladigan rejalarning qanday turlari mavjud? 5. Korxonaning rejalashtirish tizimi o`z ichiga nimalarni oladi? 6. Istiqbol rejalar qanday rejalar va qanday maqsadni ifoda etadi? 7. Yillik ishlab chiqarish biznes-rejasi nima maqsadda tuziladi va qanday bo`limlardan tashkil topadi? 8. Operativ ish-rejalar qanday maqsadlarda tuziladi? 9. Moliyaviy rejalar nima uchun zarur? 10. Biznes-rejaning mohiyati nimadan iborat va u qanday maqsadni ifoda etadi?

O'xshashlar

Sanoat ishlab chiqarishini rejalashtirish va prognozlash

Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining iqtisodiy samaradorligi

Sanoat ishlab chiqarishini joylashtirish

Qishloq xo’jaligi yalpi va tovar mahsulotlarini kengaytirilgan takror ishlab chiqarish

Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishini tashkil etish shakllarining nazariy va amaliy asoslari