logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Iqtisodiyot
  4. Пул оқимларини бошқариш

Пул оқимларини бошқариш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

541.5 KB
Ko'chirib olish
Пул о қ имларини бош қ ариш Режа : 1.Тадбиркорлик субъектларининг пул оқимлари тўғрисида тушунча ва уларни бошқаришнинг услубий асослари 2.Тадбиркорлик субъектларида пул маблағларининг тушуми ва сарфланиши режасини ишлаб чиқиш ҳамда бошқариш(8693) 1 3.Тадбиркорликни молиялаштириш манбалари уларни шаклланиши ва усуллари 4.Тадбиркорликни кредитлаш шакллари ва уларни жалб этиш механизми 1 (8693) ТДИУ ва МДЩ мамлакатлари и=тисодиёт мутахассисликлари быйича бакалавриат битирув малакавий ишлари, магистирлик, номзодлик ва докторлик диссертацияларининг намунавий мавзулари таркибидан олинди (2002-2005 йиллар). 1. Тадбиркорлик субъектларининг пул оқимлари тўғрисида тушинча ва уларни бошқаришнинг услубий асослари Бизнес субъектларининг молиявий ресурсларидан самарали фойдаланишда пул оқимларини тўғри режалаштириш ва бошқариш муҳим роль ўйнайди. Пул оқимлари тадбиркорлик субъектининг бир йил давомидаги барча сарфланган ва кирим қилинган пул маблағларининг ҳаракатини ифодалайди. Субъектнинг «пул оқимлари» тушунчаси ўзида фаолиятининг узлуксизлиги жараёни давомида пул маблағлари тушуми ва чиқимининг тақсимланиш йиғиндисини акс этиради. Субъектларнинг пул оқимлари тушунчаси молиявий бошқарувнинг алоҳида объекти сифатида нафақат маҳаллий, балки хорижий адабиётларда ҳам молиявий бошқарув бўйича етарли даражада ўз аксини топмаган. Бу пул оқимларининг асосий таркибида пул активларини бошқариш, молиявий ресурсларни шакллантиришни бошқариш ва банкротлик хавфи шароитида инқирозга қарши субъектларнинг бошқаруви масалалари кўриб чиқилади. Унга шунингдек, молиявий ҳисоботлар, пул маблағларининг ҳаракат динамикасини тасвирловчи бухгалтеря ҳисобини юритиш каби ҳисоб турлари киради. Пул оқимларини тўғри режалаштириш ва бошқариш нисбатан мураккаб вазифа бўлиб, у эндигина амалиётга кириб келмоқда. Шунингдек, молиявий ҳисоботининг шаклларидан бири ҳам «пул оқимлари тўғрисида»дир. Бизнес субъектларининг пул оқимларидан унумли фойдаланиш қуйидаги вазифаларни ечишга ёрдам беради:  у тадбиркорлик субъектининг «молиявий қон айланиш тизими» бўлиб, самарали ташқил этилганда молиявий барқарорликни таъминлайди;  пул оқимларини оқилона шакллантириш хўжалик операцион фаолиятининг бир маромда ва доимий амал қилишини таъминлайди;  пул оқимларини самарали бошқариш қарз маблағларига, яъни четдан жалб қилинган капиталларга бўлган эҳтиёжларни қисқартиради;  пул оқимларини бошқаришнинг фаол тизимига эга бўлиш ўз маблағларидан самарали фойдаланишни, ички молиявий манбаларни шакллантиришни таъминлайди;  пул оқимларини тўғри бошқариш хўжалик капиталининг айланишини тезлаштирувчи молиявий дастак ҳисобланади;  пул оқимларидан самарали фойдаланиш тадбиркорлик субъектининг тўлов қобилиятини оширади ва мақсадли фойда миқдорига эришишга ёрдам беради;  пул оқимларини самарали бошқариш шаклларига эга бўлиш, қўшимча фойда олишни, бевосита пул активлари бўйича ижобий натижаларга эришишни, яъни вақтинча бўш турган пул маблағларидан самарали фойдаланишни таъминлайди. Тадбиркорлик субъектлари «пул оқимларини бошқариш» тушунчаси ўзида ҳўжалик фаолияти учун хизмат қилувчи турли шаклдаги пул оқимлари таркибини акс эттиради. Бунинг моҳиятини пул оқимларини бошқаришда уларнинг алоҳида хусусиятларига қараб аниқлаш талаб этилади. Бундай пул оқимларини гуруҳлаштиришни қуйидаги асосий белгилари бўйича ташқил қилиш таклиф қилинади. 1. Пул оқимлари хўжалик фаолиятига хизмат қилиш жараёнларининг ҳажми бўйича қуйидаги шаклларга ажратилади:  корхона бўйича тўлиқ пул оқимлари;  корхона хўжалик фаолиятининг алоҳида шакллари бўйича пул оқимлари;  алоҳида таркибий тузилмалари (жавобгарлик марказлари) бўйича пул оқимлари;  алоҳида хўжалик операциялари бўйича пул оқимлари. 2. Х алқаро ҳисоб стандартларига мос равишда хўжалик фаолиятининг шакллари бўйича п ул оқимларининг турлари қуйидагиларга ажратилади:  операцион фаолият бўйича пул оқимлари;  инвестиция фаолияти бўйича пул оқимлари;  молиявий фаолият бўйича пул оқимлари. 3. П ул маблағларининг ҳаракат йўналишлари бўйича пул оқимлари икки асосий шаклга ажратилади:  ижобий пул оқимлари («пул маблағларининг кирими»);  салбий пул оқимлари («пул маблағларининг чиқими»). 4. Ҳ ажмини ҳисоблаш усуллари бўйича пул оқимлари қуйидаги шаклларга ажратилади:  ялпи пул оқимлари;  соф пул оқимлари. 5. Ҳ ажмининг етарлилик даражаси бўйича пул оқимлари қуйидаги шаклларга ажратилади:  пул оқимларининг етарлилиги;  пул оқимларининг етишмаслиги (дефицитлиги). 6. Пул оқимлари даврда баҳолаш усуллари бўйича қуйидаги шалларга ажратилади:  жорий пул оқимлари;  келгусидаги пул оқимлари. 7. Пул оқимлари кўриладиган даврда шакллантирилишининг узлуксизлиги бўйича қуйидаги шаклларга ажратилади:  доимий пул оқимлари;  вақтинчалик пул оқимлари. 8. Доимий пул оқимлари вақт оралиғинг барқарорлиги бўйича қуйидаги шаклларга ажратилади:  доимий пул оқимларининг бир хил вақтдаги оралиғи;  доимий пул оқимларининг ҳар хил вақтдаги оралиғи. Тадбиркорлик субъектларининг пул оқимлари операцион фаолият, молиявий фаолият ва инвестицион фаолият натижасида шаклланадиган пул оқимларидан иборат бўлади. Операцион фаолият бўйича пул оқимлари мол етказиб берувчиларга тўланадиган счетлар, ишчиларга меҳнат ҳақи харажатлари ва меҳнатга ҳақ тўлаш фондидан ижтимоий ажратмалар, асосий воситаларнинг эскириши, турли иш ва хизматлар учун тўланган пул маблағлари, фоиз кўринишидаги харажатлар, ишлаб чиқариш хусусиятидаги бошқа харажатлар, хўжаликни бошқариш харажатлари, маҳсулотни сотиш харажатлари ва бошқа операцион харажатлар, бюджетга турли солиқлар кўринишидаги чиқимлар ҳамда маҳсулот сотишдан олинган, иш ва хизматлар кўрсатишдан келиб тушган тушум, роялти, фоиз кўринишидаги тушумлар ва операцион фаолият билан боғлиқ бошқа пул тушумларини акс эттиради. Инвестицион фаолият бўйича пул оқимлари кичик бизнес субъектларининг ишлаб чиқаришга сарфлаган реал инвестициялари ва ортиқча асосий воситаларни сотиш, бошқа субъектларнинг акцияларини сотиб олиш ва сотиш ҳамда бошқа инвестиция хусусиятига эга бўлган кирим ва чиқимларни ўз ичига олади. Молиявий фаолият бўйича пул оқимлари тадбиркорлик субъектининг қўшимча сармоя сифатида маблағ жалб қилишини, узоқ ва қисқа муддатли кредитлар ва қарзларни жалб қилишни, пул кўринишида дивиденд бериш ва корхона фаолиятини ташқи маблағлар билан молиялаштиришни ўз ичига олади. Бизнес субъектларининг пул оқимларининг шаклланишида ички ва ташқи омиллар ўз таъсирини ўтказади. Ташқи таъсирларга товарлар ва фонд бозорларидаги вазият, хўжалик юритувчи субъектлар орасидаги ўзаро ҳисоб- китоблар тартиби, кредитлар билан таъминлаш, солиқ ва божхона тизимлари кирса, ички омилларга ишлаб чиқариш жараёнининг давомийлиги ва мавсумийлик хусусияти, тадбиркорлик субъектининг эскиришни ҳисоблаш сиёсати, ишлаб чиқариш воситаларидан фойдаланиш даражаси, ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва бошқариш тизими ва бошқалар мисол бўлади. Тадбиркорлик субъектлари доимо ижобий пул оқимига эга бўлган тақдирда барқарор ривожланиш имконига эга бўлади. Пул оқимлари ва бошқа молиявий ресурсларнинг етарли даражада бўлиши нафақат такрор ишлаб чиқариш ва шахсий истеъмолни кенгайтиришга, балки тадбиркорлик субъектининг ликвидлигини таъминлашга ҳам имкон беради. Тадбиркорлик субъектларининг тўловга қобиллиги айниқса, моддий ресурслар таъминоти, турли иш ва хизматлар кўрсатувчи ташқи субъектлар ва уларнинг молиявий фаолияти учун муҳим кўрсаткич ҳисобланади. 5-чизма Бизнес субъектларининг турли фаолияти натижасида ҳосил бўладиган пул маблағларининг оқими Мещнат ща=и ва ундан ижтимоий ажратмал Асосий воситалар эскириши Давр харажат- лари Тайёр мащсу лот Дебитор =арзларМ О Л И Я В И Й Ф А О Л И Я ТД А Н П У Л О + И М Л А Р И СУБЪЕКТНИНГ ПУЛ МАБЛА/ЛАРИ И Н В Е С Т И Ц И О Н Ф А О Л И Я Т Д А Н П У Л О + И М Л А Р И+иска ва узо= муддатли =арз ва кредитлар Бош=а =арзлар Реал инвестициял ар Асосий воситалар ва номоддий активларни сотишБош=а ишлаб чи=ариш харажатлаАСОСИЙ (ОПЕРАЦИОН) ФАОЛИЯТДАН ПУЛ О+ИМЛАРИ Хом ашё ва материалл арСоли=лар ва бош=а мажбурий ажратмалар Мол-мулк ижараси Молиявий инвестицияла р+арз =имматли =о\озларни чи=ариш Мабла\ларнинг =айта бащоланиши 2.Тадбиркорлик субъектларида пул маблағларининг тушуми ва сарфланиши режасини ишлаб чиқиш ҳамда бошқариш Пул оқимларини бошқариш бутун субъект молиявий фаолиятини бошқариш тизимининг муҳим таркибий қисми ҳисобланади. У субъектнинг молиявий бошқарувида турли шаклдаги вазифаларни ечишда ва унинг субъект молиявий менежментининг бош мақсадига қаратилганлигини талаб этади. Кичик тадбиркорлик субъектининг пул оқимларини бошқариш жараёни қуйидаги асосий тамойиллар асосида амалга оширилади. 1. Ахборотларнинг ишончлилиги тамойили . Ҳар қандай бошқариладиган тизим, шунингдек, субъект пул оқимларини бошқаришда ҳам зарурий ахборот базаси билан таъминланиши керак бўлади. Бундай ахборот базаларига эга бўлиш ўз-ўзидан маълум қийинчиликларни ҳал қилишни талаб этади. Айниқса, молиявий ҳисоботлар тузиш ва улардан фойдаланишда ягона бухгалтерия ҳисоботларини халқаро стандартлар асосида ташқил этишни шаклланитириш ва бошқалар бу тамойилга таянилишини яққол кўрсатади. 2. Баланслаштирилиши тамойили . Субъектлар пул оқимларини бошқариш кўпроқ унинг таркибий гуруҳланишидаги асосий шакллар билан узвий боғлиқ бўлиб, бу жараёнларни бир-бирига маълумотларнинг мослиги ва турли шаклдалиги билан алоҳида ажралиб туради. Ушбу тамойил субъект пул оқимларини асосий шакллари, ҳажми, вақт оралиғи ва бошқа хусусиятларига қараб мувозанатлаштиришни талаб этади. Субъектнинг пул оқимларини бошқариш жараёнларида пул оқими ва ундан фойдаланишни мақбуллаштирилишини кўзда тутади. 3. Самарадорликни таъминлаш тамойили . Субъект пул оқимларини бошқаришда маълум бир вақтда пул маблағларининг тушумини ва сарфланишининг бир меъёрдалигини, бўш турган пул маблағларининг активлигини ошириш, инфляция даражасини пасайтириш, муайян вақтдаги қиймат баҳосини самарали ташкил этишга қаратилади. Бу тамойилга субъект молиявий инвестицияларини ҳаракатлантириш йўли билан пул оқимларини самарали бошқариш ва бошқалар киради. 4. Ликвидликни таъминлаш тамойили. Субъект пул оқимларининг алоҳида шакллари бўйича юқори даражадаги маромсизлик юзага келиши натижасида вақтинча пул дефицити пайдо бўлиб, унинг ликвидлик даражасига салбий таъсир кўрсатади. Шунинг учун субъект пул оқимларини бошқаришнинг даврларида бу оқимлар ликвидлилигини етарли даражада таъминлаш зарур. Пул маблағлари режасини тузишда молиявий ҳисобот моддаларидан фойдаланиб, субъект тўғрисида атрофлича маълумот олинади, шу асосда корхонада пул маблағларининг тушуми ва сарфланиши, шунингдек, молиявий ҳолат, пул маблағларининг ҳаракатининг фаоллик даражаси таҳлил этилади. «Пул оқимлари тўғрисида ҳисобот»да субъектнинг молиявий ресурслари таркибидаги ўзгаришлар ва пул маблағларининг ҳаракати, хусусан, жорий хўжалик фаолияти жараёнида бу маблағларнинг келиб тушиши, сарфланиши, йил боши ва охиридаги қолдиғи, шунингдек, инвестиция ва молиявий фаолиятга йўналтирилган қисми акс эттирилади. Пул оқимларини бошқаришда молиявий ахборотлар билан ишлаш жараёнидаги энг муҳим жиҳатларидан бири субъект фаолияти, хусусан, унинг хўжалик фаолияти ҳақида алоҳида хулосалар чиқариш учун зарур бўладиган қатор кўрсаткичлардан фойдаланилади. Субъектнинг бирорта жорий молиявий режасини ҳам, йирик хўжалик операцияларини ҳам пул оқимлари режаси тузмасдан амалга ошириш иложи йўқ. Чунки, барча шаклдаги пул маблағларини режалаштиришда пулнинг тушум ва чиқимлари кўрсаткичлари асосий ҳужжат ҳисобланган жорий молиявий режанинг муҳим таркибий қисмини ташкил қилади(9-жадвал). 9 -жадвал Тадбиркорлик субъектларида пул маблағларини тушуми ва сарфланиши режасининг тахминий тузилиши Кўрсаткичлар ОйларЖ ами 1-чорак Бош қалар Й ил бўйича ж ами январ феврал март 1 2 3 4 5 6 7 1. Асосий (Операцион) фаолият бўйича пул оқимлари 1. Маҳсулотларни сотишдан тушган пул маблағлари 107 5 117 5 127 5 352 5 2. Операцион фаолият жараёнида тушган бошқа пул маблағлари 25 25 25 75 Операцион фаолият бўйича ялпи ижобий пул тушуми 110 0 120 0 130 0 360 0 3. Маҳсулотларни ишлаб чиқариш ва сотишдаги пул маблағлари сарфланиши (эскириш суммаларисиз) 685 700 715 210 0 4. Даромад ҳисобидан тўланадиган солиқлар ва йиғимлар (маҳсулот баҳосига кирувчи) 220 240 260 720 5. Соф фойдадан тўланадиган солиқлар ва йиғимлар 45 63 78 186 Операцион фаолият бўйича ялпи салбий пул чиқими 950 100 3 105 3 300 6 Операцион фаолият бўйича соф пул оқимларининг суммаси +15 0 +19 7 +24 7 +59 4 2. Инвестицион фаолият бўйича пул оқимлари 1.Асосисий фондлар ва номодий активларни сотишдан пул тушуми - 100 - 100 2.Узоқ муддатли инвестицион портфелни сотишдан олинган пул тушуми 80 - - 80 3. Сотиб олинган хусусий акцияларини сотишдан қайта тушган пул маблағлари - - - - 4. Узоқ муддатли инвестицион портфели бўйича фоиз ва дивидендлар 30 5 5 40 Инвестицион фаолият бўйича жами олинган ялпи пул оқимлари 110 105 5 220 5. Асосий воситаларни сотиб олиш 40 40 50 130 6. Тугалланмаган капитал қурилиш-ларнинг ўсиши 150 150 150 450 7. Номоддий активларни сотиб олиш 60 - - 60 8. Узоқ муддатли инвестиция портфелини сотиб олиш - - - - 9. Хусусий акцияларни сотиб олиш - - - - Инвестиция фаолият бўйича жами пул оқимлари (пул маблағлари сарфланиши) 250 190 200 640 Инвестиция фаолияти бўйича соф пул оқимларининг суммаси -480 -85 -195 - 420 3. Молиявий фаолият бўйича пул оқимлари 1. Ташқи манбалардан - - - - акциядорлар ёки пайчилардан жалб қилинган қўшимча маблағлари 2. +ўшимча жалб қилинган узоқ ва қисқа муддатли кредит ва қарзлар 20 20 20 50 3. +айтарилмаслик шарти билан бериладиган, мақсадли молиялаштириш да режалаштирилган пул тушимлари - - - - 4. Молиявий фаолият бўйича жами ялпи пул оқимлари (пул маблағ-ларининг тушуми) 20 20 20 50 5. Узоқ муддатли кредитлар ва қарзлар бўйича асосий қарзларни тўлаш 20 20 50 90 6. қисқа муддатли кредитлар ва қарзлар бўйича асосий тўловлар 20 20 12 52 7.Субъект мулкдорлари (акционерлари) га режалаштирилган дивиденд ёки фоиз тўловлари - 72 - 72 Молиявий фаолият бўйича жами ялпи салбий пул оқимлари (пул маблағлари тўлови) 40 112 62 214 Молиявий фаолият бўйича соф пул оқимларининг суммаси -20 -92 -42- -154 4. Субъект бўйича жами пул оқимлари 1. Йил бошидаги пул 60 50 70 60 маблағининг сальдоси 2. Ялпи пул (тушуми) оқимлари 123 0 132 5 132 5 388 0 3. Ялпи пул (чиқими) оқимлари 124 0 130 5 131 5 386 0 4. Соф пул оқимлари -10 +20 +10 +20 5. Йил охиридаги пул маблағининг сальдоси 50 70 80 80 3. Тадбиркорликни молиялаштириш манбалари уларни шаклланиши ва усуллари Мамлакат иқтисодиёти тарақиётининг ҳозирги босқичидаги муҳим масалалардан бири унинг халқаро миқёсдаги рақоботбардошлигини ва жаҳон хўжалиги алоқаларидаги фаол иштирокини таъминлашдир. Бу масаланинг ижобий ҳал этилиши, аввало, бозор иқтисодиёти асоси бўлмиш кичик тадбиркорликнинг кенг ривожланиши билан боғлиқ. Тадбиркорлик субъектларининг рақоботбардошлигига улар молиявий ресурсларининг ҳаракатини самарали бошқариш орқали эришилади. Молиявий ресурсларни ташкил этиш ва бошқариш механизми уларнинг моҳиятини тушинишни, амалиётда молиявий имкониятларни бошқариш усуллари ва кўрсатмаларидан, шу жумладан молиялаштириш манбаларини шакллантириш, таҳминлар тузиш ва режалаштириш ҳамда молиявий таҳлиллардан фойдаланишни талаб этади. Кўпчиллик иқтисодчи олимлар ва амалиётчиларнинг фикр ва мулоҳазалари шуни тасдиқлайдики, кичик тадбиркорлик субъектларда молиявий ресурсларнинг шаклланиши ва моҳияти ҳали кўп ўрганилмаган масалалардан биридир. Молиявий ресурслар кўпинча пул маблағлари (пул даромадлари ва тушумлари)нинг манбалари ёки пул маблағлари фондлари сифатида талқин қилинган. Бозор муносабатларини ривожланишига ва кичик тадбиркорлик субъектларининг тарраққиётига етарли миқдордаги молиявий ресурсларсиз эришиб булмайди. Тадбиркорларда молиявий ресурсларнинг етарлилиги уларнинг ҳамкор сифатида қатнашувчилар билан муносабатларида тўловга лаёқатлилиги, гаров ҳамда бошқа мажбуриятларни бажариши, бюджет ва бюджетдан ташқари фондларга тўловларнинг вақтида тўланишини, кредитларнинг белгиланган муддатда қайтарилишини таъминлаш кафолатидир. Молиявий ресурслар ҳар бир тадбиркорлик субъектининг кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш шароитларини таъминлаш ҳамда мақсад ва вазифаларини амалга ошириш учун пул жамғармалари ва бошқа молиявий ресурсларни шакллантириш, тақсимлаш ва улардан фойдаланиш билан боғлиқ иқтисодий муносабатларни ўзида акс эттиради шунингдек, ўз ходимлари, давлат ва бошқа субъектлар олдидаги молиявий мажбуриятларини бажариш ва ишлаб чиқаришни ривожлантириш мақсадларига ҳам хизмат қилади. Молиявий ресурсларни шакллантириш ва улардан оқилона фойдаланиш тадбиркорлик субъектининг молия муносабатлари орқали таъминланади. Кичик тадбиркорлик субъектларининг молияси ўзининг мазмунига кўра бу субектларнинг молиявий ресурсларини ташқил этувчи мақсадли пул маблағларини шакллантириш ва улардан фойдаланиш билан боғлиқ муносабатларни акс эттиради. Кичик тадбиркорлик субъектларининг молияси тадбиркорлик субъектининг қуйидаги иқтисодий субъектлар билан вужудга келадиган молиявий муносабатларини акс эттиради:  товар-моддий қийматликларни ҳарид этиш, маҳсулот, иш ва хизматларни сотиш жараёнида шахсларва давлат (давлат эҳтиёжлари учун ҳарид қилинадиган маҳсулотлар бўйича);  марказлашган ва марказлашмаган пул маблағлари жамғармаларини шакллантириш ва улардан фойдаланиш юзасидан субъектлар билан банклар, бюджетдан ташқари жамғармалар ва бошқа ташқилотлар ўртасидаги;  бюджет тизимига солиқлар тўлаш ва харажатларни молиялаштириш жараёнида кичик тадбиркорлик субъектлари билан давлат ўртасидаги;  меҳнат ҳақидан турли ижтимоий ажратмалар қилишда ва нафақа фонди, иш билан таъминлашга кўмаклашиш фонди, ихтиёрий тиббий сўғурта фонди ва бошқа фондлар ўртасидаги;  сўғурта ҳолатлари вужудга келганда зарарларни қоплаш ва сўғурта тўловларини амалга оширишда субъектлар ва сўғурта органлари ўртасидаги. Тадбиркорлик субъектида молиявий ресурсларнинг ҳосил бўлиш манбалари кичик тадбиркорлик субъектининг хусусий капитали, муассисларнинг улушли ҳиссасидан, тадбиркорлик субъектининг маҳсулот сотиш, турли иш ва хизматлар кўрсатишдан олган пул тушуми, бошқа операцион ва молиявий фаолиятдан кўрилган даромадлар, четдан жалб этилган қарз маблағлари, бошқа субъектларнинг хайрия ва эҳсонлари ҳамда молиялашнинг бошқа манбаларидан ташқил топиши мумкин (6-чизма). Тадбиркорлик субъектларининг молиявий ресурслари ва уларни шакллантириш кам ўрганилган муаммолардан бири бўлганлиги учун бу борада турлича фикрлар мавжуд. Чунки, уларнинг молиявий ресурслари сифатида пул даромадлари ва тушумлари ёки пул фондлари билан бир қаторда пул айланишининг хусусиятлари ҳам ҳисобга олинади. Дарҳақиқат, субъектлар молиявий ресурсларининг ўсиши учун бундай ресурсларнинг ташкил топиш шакллари ва усуллари (даромадлар ва тушумлар)нинг муҳимлиги жиҳатидан улардан фойдаланиш шакллари ва усуллари(пул маблағлари фондлари) билан бир хил аҳамиятга эга. Бироқ пул маблағлари фондлари молиявий ресурсларни ишлатилишининг ягона йўналиши эмас. Уларнинг бир қисми мазкур фондлар доиравий айланишининг узлуксизлигини таъминлашга хизмат қилади. Шунга кўра, кичик тадбиркорлик субъектлари молиявий ресурслари пул маблағлари манбалари, яъни ташкил топиши ёки шаклланишига кўра мавжуд молиявий имкониятлар сифатида самарали тадбиркорлик фаолияти учун тўлиқ кафолат бўла олмайди. Маълумки, пул маблағларисиз хўжалик фаолиятини тассавур этиб бўлмайди. Кичик бизнеснинг молиявий таъминотида тадбиркорлик молиявий фаолиятининг ресурслари ҳал қилувчи ўрин тутади, шунингдек, улар такрор ишлаб чиқариш жараёнларини молиялаштириш имкониятларини белгилайди. Тадбиркорлик субъектларининг молиявий ресурслари бу субъектлар ихтиёрида бўлган пул маблағлари фондлари мажмуидан иборат. Тадбиркорлик субъектларини ташкил топишининг дастлабки босқичида уни ташкил этаётган мулкдор, агар биттадан ортиқ бўлса, муассисларнинг сармояларига таянилади. Одатда, кичик тадбиркорлик йўналишидаги мулкдорлар субъектни ташкил топиши жараёнида тўланиши лозим бўлган турли тўловларни ўз сармоялари ҳисобидан амалга оширадилар. Тадбиркорлар ишлаб чиқаришни ташкил этишга маблағлар жалб этишда, биринчи навбатда, ўз мол-мулклари ва жамғармаларига фойдаланишга ҳаракат қиладилар. Чунки, бу хўжалик мустақиллигини таъминлашнинг энг мақбул йўлидир. Субъект фаолиятининг кейинги йилларида ишлаб чиқаришни молиялаштириш учун ўз маблағларидан фойдаланиш муҳим аҳамият касб этади. Аммо, бунда корхона жорий ишлаб чиқариш харажатларини қоплашдан ташқари маълум миқдорда фойда олишга ҳам эришмоғи лозим. Дастлабки йилларда субъектлар ўз қувватлари ва ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш мақсадида фойданинг аксарият қисмини ишлаб чиқаришга қайта молиялаштиришга ҳаракат қиладилар. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 5 февралдаги 54-сонли қарори билан тасдиқланган «Маҳсулот (иш, хизмат) таннархига киритиладиган, маҳсулотларни (ишларни, хизматларни) ишлаб чиқариш ва сотиш билан боғлиқ харажатлар таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўрисидаги Низом»га мувофиқ корхоналарда молиявий маблағлар (пул маблағлари)нинг ҳосил бўлиш манбалари қуйидагилардан иборат: - маҳсулот сотиш, иш ва хизматлар кўрсатишдан олинган пул тушуми; - асосий фаолиятдан келган бошқа даромадлар (операцион даромадлар); - молиявий фаолиятдан келган даромадлар; - фавқулодда даромадлар. Маҳсулот сотиш, иш бажариш ва хизматлар кўрсатишдан соф пул тушуми хўжалик даромадларининг асосини ташкил этади. Агар кичик бизнес субъектларининг ёрдамчи тармоқларидан саноат хусусиятига эга маҳсулотлар сотилса, уларнинг қийматига қўшилган қиймат ёки акциз солиғи ҳам қўшилади. Тадбиркорлик субъектларининг молиявий ресурслари Корхонанинг ыз мабла\лари ва унга тенглаштирилган Четдан жалб этилган кредитлар Молиялаштиришнинг бош=а манбалари Мащсулот сотиш, иш ва хизматлар кырсатишдан пул тушуми Асосий фаолиятдан бош =а даромадлар Молиявий фаолиятдан даромадлар Фав=улодда фойда Амортизация ажратмалари Тадбиркорларнинг бошлан\ич сармоялари Тижорат банкларининг ыз мабла\лари щисобидан Лизинг Бюджетдан таш=ари жам\ армалар мабла\ларидан Факторинг Щомийларнинг молиявий кымагиМикрокредит Тижорат кредити Микрокредит Имтиёзли жам\армадан Вексел Кредиторлик =арзлари Товар кредитиФьючерс Овердрафт ва бош=а 6-чизма. Тадбиркорлик субъектлари молиявий ресурсларининг ҳосил бўлиш манбалари. Су\урта тыловлари Муассисларнинг улушли щисса =ышиш мабла\ Хорижий кредит линиялари Давлат бюджети мабла\лари щисобидан кредитлар Бошлан\ич сармоя Бош=а имтиёзли кредитлар Давлат дотациялари Давлат эщтиёжига харид этиладиганХайрия ва эщсонлар Хусусий капитал Бунда соф пул тушуми қўшилган қиймат ёки акциз солиғини чегириб ташлаш орқали ҳисобланади. Бозор иқтисодиёти шароитида кичик бизнес субъектлари молиявий ресурсларни шакллантириш манбаларини кенгайтириш мақсадида асосий ишлаб чиқариш фаолияти билан бирга бошқа фаолият турларини ҳам олиб боришга интилади. Асосий фаолиятдан олинган бошқа даромадларга қуйидагилар киради:  ундирилган ёки қарздор томонидан эътироф этилган жарималар, пенялар, вақтида тўланмаган қарзлар ва хўжалик шартномаларини бузганлик учун бошқа хил жазо жарималари (масалан, кичик бизнес корхоналарининг бой берилган фойдасини тўлаш ёки етказилган маънавий зарарни қоплаш);  ҳисобот йилида аниқланган ўтган йиллар фойдаси;  мол-мулкни қисқа муддатга (бир йилгача) ижарага беришдан рента даромади;  ёрдамчи тармоқлардан кўрилган даромадлар;  тадбиркорлик субъектининг ортиқча асосий фондлари ва бошқа мол-мулкни сотишдан олинган даромадлар;  даъво муддати ўтган кредиторлик ва депонентлик қарзларини ҳисобдан чиқаришдан олинган даромадлар;  товар-моддий бойликларни қайта баҳолашдан кўрилган даромадлар;  давлат субсидияларидан даромадлар;  холисона молиявий ёрдам;  бошқа операцион даромадлар. Ҳозирги кунда кичик бизнес субъектлари бозор иқтисодиётининг муҳим элементи ҳисобланадиган молия ва қимматли қоғозлар бозорида ҳам фаол иштирок этиб, даромад олишлари мумкин. Молиявий фаолиятдан олинадиган даромадларга қуйидагилар киради: - бошқа сармоясига улуш қўйиш натижасида келадиган даромадлар; - акциялар бўйича дивидендлар, облигация ва бошқа қимматли қоғозлардан фоиз кўринишидаги даромадлар; - мол-мулкни ижарага беришдан олинадиган даромадлар (лизинг тўловини олиш); - баланс валюта моддаларининг ижобий курс фарқланиши ва сарфланган маблағларнинг қайта баҳоланишидан олинадиган даромадлар. Айрим ҳолатларда фавқулодда ҳолатлар (сел, жала, ёнғин, ер силкиниши ва ҳ.к.) натижасида кўрилган зарарни қоплаш юзасидан ҳам даромад олиш мумкин ва уни фавқулодда даромадлар деб аталади. Аммо молиявий маблағларнинг ушбу ҳосил бўлиш манбалари ҳали субъект ихтиёрида қоладиган ҳақиқий даромад (соф фойда)ни акс эттирмайди, чунки, келгуси йилда такрор ишлаб чиқаришга жалб этиш мумкин бўлган маблағ фақатгина йилнинг соф фойдаси ҳамда амортизация ажратмалари ҳисобига таъминланиши мумкин. Бугунги кунда амалда қўлланилаётган низомга кўра, кичик тадбиркорлик субъектлари фаолиятининг молиявий натижаларини шакллантиришда фойданинг қуйидаги кўрсаткичлари қўлланилади: 1. Маҳсулотни сотишдан олинган ялпи фойда. Бу маҳсулотлар (ишлар, хизматлар)ни сотишдан олинган соф тушум билан сотилган маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархи ўртасидаги тавофут сифатида аниқланади: ИТ ССТ ЯФ   бу ерда: ЯФ – ялпи фойда; ССТ – сотишдан олинган соф тушум; ИТ – сотилган маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархи. 2. Асосий фаолиятдан кўрилган фойда . Бу маҳсулотни сотишдан олинган ялпи фойд билан давр харажатлари ўртасидаги тафоввут ва плюс асосий фаолиятдан кўрилган бошқа даромадлар ёки минус бошқа зарарлар сифатида аниқланади: БЗ БД ДХ ЯФ АФФ     Бу ерда: АФФ – асосий фаолиятдан олинган фойда; ДХ – давр харажатлари; БД – асосий фаоиятдан олинган бошқа даромадлар; БЗ – асосий фаолиятдан кўрилган бошқа зарарлар. 3. Умумхўжалик фаолиятидан олинган фойда ёки зарар. Бу асосий фаолиятдан олинган фойда суммаси плюс молиявий фаолиятдан олинган даромадлар ёки минус кўрилган зарарлар сифатида аниқланади: МХ МД АФФ УФ    Бу ерда: УФ – умумхўжалик фаолиятидан олинган фойда; МД – молиявий фаолиятдан олинган даромадлар; МХ – молиявий фаолият харажатлари. 4. Солиқ тўлангунгача олинган фойда. Бу умумхўжалик фаолиятидан олинган фойда плюс фавқулодда (кўзда тутилмаган) вазиятлардан кўрилган фойда ёки минус зарарлар сифатида аниқланади: ФЗ ФФ УФ СТФ    ; Бунда: СТФ – солиқ тўлагунгача бўлган фойда; ФФ – фавқулодда вазиятлардан олинган фойда; ФЗ – фавқулодда вазиятларда кўрилган зарар. 5. Йилнинг соф фойдаси . Бу солиқ тўлагандан кейин хўжалик юритувчи субъектнинг, ихтиёрида қоладиган ҳамда хўжалик субъекти мустақил тасарруф этадиган фойда. У солиқлар тўлангунга қадар бўлган фойдадан, даромаддан солиқни ҳамда қонун ҳужжатларида назарда тутилган бошқа солиқлар ва тўловларни чиқариб ташлаган ҳолда аниқланади: БС ДС СТФ СФ    Бунда: СФ – соф фойда; ДС – даромад (фойда)дан тўланадиган солиқлар; БС – бошқа солиқлар ва тўловлар. Субъектлар соф фойдасининг бир қисмини ишлаб чиқаришни кенгайтиришга, иккинчи қисмини эса истеъмол учун йўналтириши мумкин. Соф фойданинг ишлаб чиқаришни кенгайтиришга йўналтириладиган қисми капиталлаштирилган фойда, деб аталади ва у: - асосий фондларнинг қийматини ўстиришга; - айланма фондларнинг қийматини ўстиришга; - узоқ муддатли инвестицияларни амалга оширишга; - заҳира жамғармасини яратишга йўналтирилиши мумкин. Соф фойданинг бир қисми кичик тадбиркорлик субъектлари аъзоларига даромад тарзида тақсимланиши ва турли ижтимоий мақсадларга ишлатилиши мумкин. Субъектларини молиялаштиришда ички заҳиралар, яъни ўз молиявий ресурсларидан самарали фойдаланиш муҳим аҳамият касб этади. Ички молиявий ресурслардан унумли фойдаланиш, биринчи навбатда, ишлаб чиқаришнинг самарадорлигини юксалтириш ва мавжуд ресурслардан тежамкорлик билан, оқилона фойдаланишни назарда тутади. 4. Тадбиркорликни кредитлаш шакллари ва уларни жалб этиш механизми Кредит муносабатлари ҳақида тушунча Тадбиркорлик субъектларининг тараққиётини белгиловчи асосий омиллардан бири–унинг молиявий маблағлар билан таъминланиш даражасидир. Тадбиркорлик субъектларининг муваффақиятли ривожланиши ва кенгайишида молиялаштиришнинг ташқи манбалари ҳам муҳим аҳамиятга эга. Тадбиркорлик субъектлари фаолиятида ташқи ёки четдан жалб қилинган молиявий ресурслар, улар орасида эса банк кредитлари муҳим ўрин эгаллайди. Кредит узоқ вақтларгача субъектнинг молия-кредит институтлари билан ўзаро иқтисодий муносабатларини ифодаловчи ягона молиявий шакли бўлиб келди. Шунга кўра, кредит муносабатлари қийматни пул шаклининг ва молиявий ресурслар бозорида тақсимланмаган пул маблағларининг муҳим кўринишидир. Кредит муносабатлари кредит ресурслари бозори қатнашчилари ўртасидаги асосий, лекин ягона бўлмаган молиявий алоқалар шаклидир. Иқтисодий адабиётларда кредитнинг моҳиятини мамлакат ссуда фонди ҳаракатининг шакли сифатида тушуниш алоҳида ўрин эгаллайди. Бироқ, маъмурий бошқариш тизими шароитида кредит ўзининг бир хўжалик субъектидан бошқасига маблағларининг оқиб ўтишида молиявий воситалик қилишдек мақсадли вазифани бажара олмади. Бозор шароити кредит муносабатлари жараёнида унинг асл мазмунини шакллантирди. Бундай шаклдаги пул маблағлари мулк объекти бўлиб, товарлилик табиатини, уларнинг бозордаги эркин жойлашиш ҳаракатини кўзда тутувчи, товар баҳоси унга бўлган талаб ва таклифнинг нисбати орқали ўрнатилишини кўрсатади. +арз берувчи томонидан пул маблағларини қарзга бериш, қарз олувчи томонидан эса шу маблағларни олиш бўйича қизиқиш тўғилган тақдирдагина кредит муносабатлари вужудга келади. Кредит муносабатларининг иштирокчилари томонидан манфатларнинг мос келиши кредит шартномаларининг тузилишини таъминлайди. Кредит муносабатларини ривожлатиришда банклар кредитнинг асосий ҳарактерли белгилари ва уларнинг ҳаракатида муҳим шартлар ва қонунларга ассосланган ҳолда кредитлаш жараёнларини амалга оширишлари зарур. Кредит (лот. Creditum - қарз, credo - ишонаман) – пул маблағлари, товар ва хизматларни келишилган устама (фоиз) тўлаб қайтариб бериш шарти билан маълум муддатларга қарзга бериш. Кредитнинг моҳиятини янада мукамалроқ ёритишда унинг баъзи муҳим томонларига этибор берамиз. қарзга маблағ берувчи томон кредитор (давлат, банк, субъект, хусусий шахс ва б.), қарз олувчи томон эса дебитор дейилади. Кредит келишуви қарздан фойдаланиш шартлари қайд этилган шартнома билан расмийлаштирилади. Кредит муомаласи– қарз берувчи билан қарз олувчи ўртасидаги иқтисодий муносабатдир. Лекин ҳар қандай қарз муносабати ҳам кредит бўла олмайди. Кредит муносабатида олинган маблағ қайтариб берилиши, фойдаланилгани учун ҳақ (келишилган фоизда) тўланиши, муддатли, маълум товар ва номоддий активлар билан таъминланган бўлиши, мақсадли ишлатилиши шарт. Тижорат банклари томонидан кредит бериш муддатлилик, қайтаришлик, тўловлилик ва таъминланганлик тамойиллари асосида амалга оширилади. Муддатлилик тамойили шуни билдирадики, кредит берувчидан олинган кредитни ўз вақтида қайтариб бериш муддати уларни қандай муддатларда берилганлиги билан ҳарактерланади. Мана шу тамойилга асосланиб, кредитлар сўндириш муддатига кўра, қисқа, ўрта ва узоқ муддатли кредитларга ажратилади. +исқа муддатли кредитлар, одатда, субъектнинг жорий фаолиятини айланма маблағлар билан таъминлаш мақсадида, нисбатан юқори фоизларда ва бир йилгача муддатда қайтариш шарти билан берилади. Ўрта муддатли кредитлар 1 йилдан 5 йилгача муддатга, ишлаб чиқариш хусусиятига кўра, сарфланган инвестицияларни шу муддат ичида тўла қоплаш имконига эга бўлган соҳаларга берилади. Мазкур кредитларга бўлган эҳтиёж ишлаб чиқариш даврийлигининг ўзига хос хусусиятлари ва битимлар (шартномалар)дан юзага келиб чиққан ҳолда белгиланади. Ўрта муддатли кредитнинг амал қилиш муддати 5 йилдан ошмаслиги лозим. Узоқ муддатли кредитлар 5 йилдан кўп муддатга, инвестиция лойиҳаларини молиялаштириш учун, одатда, ишлаб чиқаришни техник қуроллантириш, қайта қуриш ва капитал таъмирлаш мақсадларига берилади. +айтаришлик тамойили қарздорнинг кредитни тўлиқ ҳажмда кредиторга қайтарилиши бўйича жавобгарлигини англатади. +айтаришлик тамойилининг асосида банклар берган кредитларни қайтарилишининг иқтисодий жиҳатдан асосланганлиги ва маблағларни узлуксиз доиравий айланиши ётади. Кредитнинг муддатлилик тамойили қайтаришлик тамойили билан узвий боғлиқ. Кредитлашнинг муддатлилиги икки томонлама ҳусусиятга эга. Биринчидан, кредитнинг моҳияти вақтинча фойдаланишга берилган маблағларнинг қайтарилишини билдирибгина қолмай, балки улар қайтариладиган аниқ муддатларнинг белгиланишини ҳам тақоза этади. Кредит иқтисодий муносабатларнинг белгиланган тизими сифатида бошқа пулли муносабатлардан фарқ қилади. Бунда пулнинг харажати қайтариб бериш шарти билан амалга ошади. Тўловлилик тамойилига кўра, кредитлар қарздорга маълум бир фоиз тўловларини тўлаш шарти билан берилади. қарздорнинг кредитдан фойдаланганлик учун тўлайдиган фоиз тўловлари кредит муассасасининг даромадини ташқил этади. Кредитнинг тўловлилиги у эгасига суммада тўлиқ қайтарилишинигина эмас, олинган шу кредит ресурслари учун фоиз шаклидаги тўлов билан қайтарилишини ҳам ифодалайди. Бу тамойил кредит шартномасида кўзда тутилган барча талабларни, кредитор учун берган кредитини ва у маблағни қарзга берганлиги учун муайян тўловни талаб қилади. Таъминланганлик тамойили, кредитлаш шартларига кўра, қарздор кредиторга кредитни қайтариш кафолатини таъминлаши лозимлигидан келиб чиқади. Чунки, қарздор кредитни қайтаришдан бош тортганда, кредитор қарздорнинг (ёки унга кафолат, кафиллик берган юридик шахснинг) мол- мулкидан тегишли миқдордаги маблағларни ўз тасарруфига олиш имкониятига эга бўлиши керак. Банклар ўзлари билан доимий алоқада бўлган, банкнинг ҳисоб рақамида мунтазам пул оқими мавжуд, яхши обрў ва кредит тарихига эга қарз олувчиларга, бу таъминот турларини талаб қилмай, бланкали (ишончли) кредит беришлари мумкин. Шуни алоҳида такидлаш лозимки, кредитнинг бош тамойили унинг мақсадга йуналтирилишидир. Бунда аниқ хўжалик жараёнларининг кредит билан боғлиқлиги таъминланади. Кредитлар бизнес-режа асосида берилади. Кредитларнинг берилиши ва ресурсларнинг режали тақсимланишида таъминланганлик тамойили муҳим ўрин тутади. +исқа муддатли кредитларнинг амал қилиш муддати 12 ойдан ошмайдиган ссуда бўлиб, уни муддатининг узайтирилиши кредитланаётган тадбирларни утказиш муддати, уларнинг қопланиши ва бошқа шартлардан келиб чиққан ҳолда белгиланади. +исқа муддатли ссудалар кредитларнинг бошқа турларига нисбатан ликвидлироқ ҳисобланади. Кредитнинг қуйидаги шакллари мавжуд : - тижорат кредити бир хўжалик юритувчи субъект томонидан берилади ва одатда, васика билан расмийлаштирилади. Тижорат кредити асосан икки ҳолатда амалга оширилади. Биринчи ҳолатда сотиб олувчи товар ҳужжатларини олганидан сўнг ўтказилиш сотувчи томонидан қўйилган васикани (траттани) талаффуз этади ёки оддий васика расмийлаштирилади. Иккинчи ҳолатда ишлаб чиқарувчи ҳаридорнинг қарз мажбуриятларини олмайди ва қарз бўйича ҳисоб очади; - банк кредити жисмоний ва юридик шахсларга пул шаклида банклар томонидан берилади. Банк кредитининг объекти пул маблағларини бевосита ссудага бериш жараёни ҳисобланади. Банк кредитининг форфейтинг, факторинг, ҳаридорга қарз бериш каби кўринишлари бор; - давлат кредити давлатнинг қарз берувчи ва қарз олувчи сифатида иштирокини назарда тутади. Давлат қарз берувчи сифатидаги банк тизими орқали бюджетдан тармоқ, ҳудуд, субъетларни кредит ажратиб, молиялаштиради. қарз олувчи сифатида аҳолига давлат заёмларининг, облигацияларини сотиш билан жисмоний ёки юридик шахслардан қарз олади, натижада давлатнинг ички қарзи пайдо бўлади. Чет давлатлардан олинган кредитлар ҳисобидан давлатнинг ташқи қарзи юзага келади; - истеъмол кредити аҳолига истеъмол товарлари, хизматларни насияга сотиш, уй-жой қурилиши харажатлари учун, ломбардлардаги мулк гарови ҳисобига, ўзаро ёрдам кассаси ва бошқа кўринишларда берилади. Бу кредитни шакли аҳолининг истеъмол талабини қондириш мақсадида асосий восита сифатида хизмат қилади ва тавар ёки пул шаклида ташқил қилинади; - халқаро кредит муддатли, қайтимли ва фоиз тўлаш шартлари билан бир мамлакатдаги кредитор томонидан иккинчи мамлакатдаги қарз олувчига пул ёки товар шаклида бериладиган қарз, шунингдек, чет эл облигациялари, чет эл корхоналарининг акциялари ва бошқа қимматли қоғозларига фойда олиш мақсадларида капитал қўйиш. Кредит иқтисодиётда муҳим вазифаларни бажаради. Уларнинг орасида молия ресурсларини қайта тақсимлаш асосий ўринда туради. Кредит ёрдамида капиталнинг бир тармоқдан иккинчисига, бир мулкдордан иккинчисига оқиб ўтиши таъминланади. Шу билан ишлаб чиқаришни кенгайтириш, иқтисодий ривожланишни жадаллаштириш, маблағларни капитал қўйишнинг энг фойдали ва истиқболли йўналишларида тўплаш имкониятлари юзага келади. Ўзбекистонда тижорат банкларининг кредит сиёсати мамлакат иқтисодиётининг устувор тармоқларини жадал ривожлантиришга йўналтирилган. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг марказлаштирилган кредитлари мамлакат мустақиллигини мустаҳкамлашга йўналтирилган янги ишлаб чиқариш субъектларини барпо этишга ажратилмоқда. Шунингдек, мамлакатнинг тижорат банклари ҳам янги ишлаб чиқариш қувватларини барпо этишга кредитлар ажратиш билан бирга кичик бизнесни қўллаб-қувватлашни ҳам амалга оширмоқда. Имтиёзли шартларда ажратилаётган кредитлар ва микрокредитлар шулар жумласидандир. Тадбиркорлик субъектлари фаолиятини ривожлантиришда ўз маблағлари етарли бўлмаган ҳолатларда четдан қарзга маблағ жалб этишга эҳтиёж юзага келади. Четдан жалб этиладиган бундай қарз маблағларини қуйидаги молиявий муассасалар ёрдамида ва бошқа манбалар эвазига олиш мумкин: 1. Тижорат банкларининг кредитлари. 2. Бюджетдан ташқари жамғармаларнинг кредитлари. 3. Халқаро молия ташқилотларининг маблағлари (тижорат банкларининг лойиҳалари орқали). 4. Давлат бюджетининг маблағлари ҳисобидан кредитлар. 5. Кредит иттифоқлари ва шунга ўхшаш субъектларнинг кредитлари. Тижорат банклари томонидан кичик бизнес субъектларини кредитлаш улар фаолиятини молиялаштиришнинг энг муҳим манбалардан бири ҳисобланади. Субъектлар ва кредит ташқилоти ўртасида тегишли шартномавий муносабатларни шакллантириш орқали ўрнатиладиган молиявий муносабатдир. Бу муносабатларнинг марказий бўғини кредит шартномаси бўлиб, у кредитнинг таъминланганлиги, кредитлар ўз вақтида фоизи билан қайтарилишининг ҳуқуқий асосларини таъминлайди. Банк кредитлари лойиҳанинг хусусиятига кўра, имтиёзли ёки имтиёзсиз шартларда берилиши мумкин. Имтиёзли кредитлар устувор йўналишлар учун, одатда, давлат дастурлари доирасида инвестиция лойиҳаларини молиялаштириш мақсадларига хизмат қилади. Масалан, Ўзбекистонда кичик тадбиркорликни ривожлантириш иқтисодий ислоҳотларнинг устувор йўналишларидан бири сифатида давлат дастурларига киритилганлиги туфайли ҳукуматнинг пул-кредит сиёсатида тадбиркорлар учун имтиёзли кредитлар тизими жорий этилган. Айрим ҳолларда давлат баъзи тармоқларнинг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиқиб, хусусий тадбиркорликни ривожлантириш мақсадида қисқа муддатли кредитларни қайтариш муддатини узайтиришга имконият яратади. Хусусан, барча хўжалик юритувчи субъектлар учун айланма маблағларни тўлдириш мақсадидаги қисқа муддатли кредитлар, одатда, 1 йилгача муддатга, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини ташқил этиш учун фермер хўжаликларига, шунингдек, юридик шахс мақомига эга бўлган деҳқон хўжаликларига, 2 йилдан кам бўлмаган муддатга берилади. Кредитлардан фойдаланганлик учун фоиз ставкалари қарз олувчи ва банк ўртасидаги ўзаро келишувга кўра, кредит шартномаси асосида белгиланади. Кредитларни олиш учун қарз олувчилар банкка қуйидаги ҳужжатлар (кредит пакети)ни:  кредит буюртмаси;  қарз олувчининг банк ҳисоб варағидаги пул тушумлари тахмини (пул оқими) кўрсатилган бизнес-режаси;  охирги ҳисобот санасига давлат солиқ хизматининг маҳаллий (туман) идораси томонидан тасдиқланган бухгалтерия баланси;  дебиторлик ва кредиторлик қарзлари ҳақидаги маълумотнома, шунингдек, 90 кундан ортиқ муддатдаги қарздорликнинг солиштирма далолатномалари;  молиявий натижалар ҳақида ҳисобот;  таъминот шаклларидан бирини тақдим этадилар. Олинган кредитни қайтармаслик хатарининг олдини олиш мақсадида қарз олувчи тез ва эркин сотилиш талабларига жавоб берадиган таъминотга эга бўлиши керак. +арз олувчи банкка қуйидаги таъминот турларининг бирини тақдим этиш ҳуқуқига эга: - мулк ёки қимматли қоғозларнинг гарови; - банк ёки сўғурта ташқилотининг кафолати; - учинчи шахснинг кафиллиги; - сўғурта суюъектининг қарз олувчининг кредитни қайтара олмаслик хатарини сўғурта қилгани тўрисидаги сўғурта полиси; - фуқаролар йиғинлари маҳалла, қишлоқ, овул кенгашларининг кафиллиги. Кредитларни қайтарилиш таъминотининг шаклларидан бири сифатида мол-мулк гарови хизмат қилади. Ўзбекистон Республикасининг «Гаров тўрисида"ги қонунига мувофиқ, муомаладан чиқарилган буюмлардан ташқари, ҳар қандай мулк, шу жумладан, буюмлар ва мулкий ҳуқуқлар (талаблар), қимматбаҳо буюмлар, заргарлик буюмлари, эркин айирбошланадиган валюта ва бошқалар гаров предмети бўлиши мумкин. Кредит ҳисобига сотиб олинган мулк, мазкур кредит бўйича шу мулк қийматининг 80 фоизи миқдорида гаров предмети бўлиб хизмат қилиши мумкин. Тижорат банклари томонидан фермер хўжаликларини, кичик ва ўрта бизнес субъектларини миллий валютада кредитлаш Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 2000 йил 7 мартда рўйхатга олинган «Тижорат банклари томонидан фермер хўжаликларини, кичик ва ўрта бизнес субъектларини миллий валютада кредитлаш тўрисида»ги 907-сонли тартибга мувофиқ амалга оширилади. Мазкур тартиб тижорат банклари томонидан фермер хўжаликлари, кичик ва ўрта бизнеснинг бошқа субъектлари ҳамда юридик шахс мақомини олиб фаолият кўрсатаётган деҳқон хўжаликларига кредит беришни тартибга солади. Бу тартиб кичик ва ўрта бизнес субъектларини, фермер ва деҳқон хўжаликларини ҳамда якка тартибдаги тадбиркорларни банклар томонидан микрокредитлашга татбиқ этилмайди. Берилаётган кредитларнинг муддати кредитланаётган тадбирнинг қопланишига боғлиқ чунончи:  бизнес субъектларига айланма маблағларни тўлдириш учун бериладиган кредитлар, одатда, 1 йилгача муддатга;  қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини ташкил этиш учун фермер хўжаликларига, шунингдек, юридик шахс мақомига эга бўлган деҳқон хўжаликларига айланма маблағларни тўлдириш учун бериладитан кредитлар, одатда, 2 йилдан кам бўлмаган муддатга берилади;  бизнеснинг барча субьектларига, шу жумладан, юридик шахс мақомига эга бўлган фермер ва деҳқон хўжаликларига инвестиция лойиҳаларини молиялаш учун бериладиган кредитлар, қайтариш муддатини узайтириш ҳуқуқисиз, 5 йилгача муддатта берилиши мумкин. Бизнес субъектларига айланма маблағларини тўлдириш мақсадида берилган кредитларнинг қайтарилиш муддати, уларнинг қайтарилишининг узайтирилишини ҳисобга олган ҳолда, форс-мажор ҳолатларини истисно қилганда, 12 ойдан; деҳқон на фермер хўжаликларига қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини ташкил этишга мўлжалланган айланма маблағларни тўлдириш учун берилган кредитларни қайтариш муддати, бу муддат узайтирилишини ҳисобга олган ҳолда, форс-мажор ҳолатларини истисно қилганда, 30 ойдан; фермер ва деҳқон хўжаликларининг ўз айланма маблағларини тўлдириш мақсадида, қишлоқ хўжалигига боғлиқ бўлмаган фаолияти учун олинган кредитдан фойдаланиш муддати, уни қайтариш муддати узайтирилишини ҳисобга олган ҳолда, 12 ойдан ошмаслиги керак. Инвестиция мақсадлари учун берилган кредитлар бўйича банклар имтиёзли давр белгилашлари мумкин. Кредитлардан фойдаланганлик учун фоиз ставкаларининг миқдори қарз олувчи ва банк ўртасидаги ўзаро келишувга кўра, кредит шартномаси асосида белгиланади. Айланма маблағларни тўлдиришга кредит олиш учун кўрсатилган барча зарур ҳужжатлар илова қилинган ҳолдаги буюртма банкка келиб тушган кундан бошлаб, ушбу кредит бўйича банк хулосасини беришгача бўлган муддат тижорат банклари бўлимлари, таркибида бўлимлари бўлмаган тижорат банклари, шунингдек, хусусий банклар учун – 10 иш кунидан, банкларнинг вилоят бўлимлари учун – 15 иш кунидан ва бош (республика) банклар учун – 20 иш кунидан ошмаслиги керак. Инвестиция лойиҳаларини молиялаштириш учун кредит сўраб берилган кредит буюртмаларини банклар томонидан кўриб чиқиш муддати, мос равишда, кўпи билан 2 баравар оширилиши мумкин. Субъектларни молия-кредит тизими орқали қўллаб-қувватлаш, биринчи навбатда, имтиёзли кредит бериш механизмини қўллаш ҳамда кафолатлаш жараёнини ривожлантириш билан ҳарактерланади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2000 йил 19 майдаги «Тижорат банкларининг кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришда қатнашишини рағбатлантиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўрисида»ги 195-сонли қарори билан тижорат банкларининг кичик бизнесни ривожлантиришга фаол қатнашишларини таъминлаш мақсадида « И мтиёзли кредит бериш махсус жамғармаси» ташқил этилди. Жамғарма маблағлари банклар фойдасининг 25 фоизгачасини ажратиш ҳисобига шакллантирилмоқда. Тижорат банкларининг имтиёзли кредит бериш махсус жамғармаси ресурсларини кўпайтиришига йуналтириладиган ва жамғарманинг берилган кредитлари ҳисобига олинган даромадлари даромад (фойда) солиғидан 5 йил муддатга озод қилинади. Тижорат банкларининг даромад (фойда) солиғини ҳисоблаб чиқаришда солиққа тортиладиган база жисмоний шахсларнинг муддатли омонатлари (депозитлари)нинг кўпайган суммасига камаяди, бунда бўшайдиган маблағларда кўрсатилган омонатлар бўйича фоиз ставкаларини оширишга мақсадли йўналтирилиши шарт. Имтиёзли кредит бериш жамғармасининг маблағлари ҳисобидан кредитларни бериш муддатлари кредит берилаётган тадбирларнинг ўзини қоплашига боғлиқ, чунончи:  ишлаб чиқариш заҳираларини ҳарид қилиш учун зарур бўлган айланма маблағларни хом ашё материаллар, ярим тайёр маҳсулотлар ҳамда бошқаларга кредитлар кичик ва ўрта тадбиркорлик субъектларига, қоидага кўра, 1 йил муддатгача;  қишлоқ, хўжалиги ишлаб чиқаришини ташқил этиш учун айланма маблағларни тўлдиришга кредитлар фермер хўжаликларига, шунингдек, юридик шахс бўлган деҳқон хўжаликларига, қоидага кўра, камида 2 йил муддатга берилади;  инвестиция лойиҳаларини маблағ билан таъминлаш учун кредитлар кичик ва ўрта тадбиркорлик билан шуғулланувчи барча субъектларга, шу жумладан, юридик шахс мақомига эга бўлган фермер ва деҳқон хўжаликларига тўлов муддатини кечиктириш ҳуқуқисиз 5 йилгача муддатга берилиши мумкин. Жамғарма маблағлари ҳисобидан кредитлар қарз олувчиларга маҳсулот етиштириш (тамакичилик ва алкоголли маҳсулот ишлаб чиқаришдан ташқари) билан боғлиқ бўлган, амалдаги қонунчилик билан тақиқланмаган тадбиркорлик фаолиятини ташқил этиш, ривожлантириш ва кенгайтириш учун хусусан: - ишлаб чиқариш биноларини қуриш, техника билан жиҳозлаш ва реконструкция қилиш; - машиналар, асбоб-ускуналар, жиҳозлар, инвентарлар, уруғлик, ҳайвон ва паррандаларни сотиб олиш; - хом ашё ва материаллар, шу жумладан, ҳайвонлар учун ем, омихта озуқа, ветеринария препаратлари, ўсимликларни ҳимоя қилишнинг кимёвий воситалари, минерал ўғитлар, ёқилғи-мойлаш материаллари ва экин майдонларига ишлов бериш бўйича механизациялаштирилган хизматларни сотиб олиш учун ажратилади. Жамғарма маблағлари ҳисобидан берилган кредитлардан фойдалан- ганлик учун фоиз ставкаси миқдори Ўзбекистон Республикаси Марказий банки қайта молиялаш бўйича кредит берилган кунда белгилаган ставканинг 50 фоизидан ортиқ бўлмаган миқдорда белгиланади. Тижорат банклари «Имтиёзли кредит бериш жамғармаси»ни ишлаб чиқариш микрофирмалари, кичик ва ўрта субъектларга, деҳқон ва фермер хўжаликларига, шунингдек, юқори технологияли ва инновация лойиҳаларни амалга ошириш мақсадида имтиёзли кредит бериш учун ташкил этадилар. Тадбиркорлик субъектларини кредитлаш шаклларидан бири микрокредитдир. Ўзбекистон Республикаси Адлия Вазирлигида 2000 йил 29 февралда 902- рақам билан рўйхатга олинган «Тижорат банклари томонидаи юридик шахс мақомини олмасдан фаолият кўрсатаётгаи якка тартибдаги тадбиркорлар ва деҳқон хўжаликларини миллий ва чет эл валютасида микрокредитлаш тартиби» ва 2000 йил 29 февралда 903-рақами билан рўйхатга олинган, «Тижорат банклари томонидаи юридик шахс мақомини олиб фаолият кўрсатаётган фермер хўжаликлари ва кичик бизнеснинг бошқа субъектларини миллий ва чет эл валютасида микрокредитлаш тартиби» Ўзбекистон Республикасида тижорат банклари томонидан юридик шахс мақомини олиб ёки олмасдан фаолият кўрсатаётган кичик ва ўрта бизнес субъектларига микрокредитлар бериш тартибини белгилаб берди. Юридик шахс мақомини олмасдан фаолият кўрсатаётган якка тартибдаги тадбиркорлар ва деҳқон хўжаликларига бериладиган микро- кредитлар деганда, Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг кредит бериладиган кундаги курси бўйича 5000 (беш минг) А+Ш долларига эквивалент миқдоридан ошмайдиган ҳажмда миллий ёки чет эл валютасида бериладиган кредитлар тушунилади. Микрокредитлар фақат Ўзбекистон Республикаси резидентларигагина берилади. Юридик шахс мақомини олиб фаолият кўрсатаётган тадбиркорлар ва кичик бизнеснинг бошқа субъектларига бериладиган микрокредитлар деганда, Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг курси бўйича 10000 (ўн минг) А+Ш долларига эквивалент миқдоридан ошмайдиган ҳажмда миллий ёки чет эл валютасида бериладиган кредитлар тушунилади. Тижорат банклари микрокредитларни қарз олувчиларга шартнома асосида 3 йилгача бўлган муддатга берадилар. Кредитлар мижознинг талаб қилиб олинадиган депозит ҳисоб рақами жойлашган манзил бўйича берилади. Микрокредитлар 50 фоизгача миқдорини 1,5 йил (18 ой) гача бўлган муддатда қайтариш шарти билан, нақд пулда берилиши мумкин. Банклар кичик тадбиркорлик субъектларига имтиёзли кредитлар, шунингдек, микрокредитлар бериш учун «Имтиёзли кредит бериш жамғармаси»ни ташкил этадилар. Имтиёзли кредит бериш жамғармаси ҳисобидан бериладиган микрокредитлар бўйича фоиз ставкалари Марказий банкнинг микрокредит берилган кундаги қайта молиялаш ставкасига нисбатан 50 фоиздан ортиқ бўлмаган даражада белгиланади. Микрокредитлар қарз олувчиларга қуйидаги мақсадлар учун берилади: - кичик(мини) ускуналарни ҳарид қилиш; - хусусий ишлаб чиқаришни ривожлантириш ва кенгайтириш, шу жумладан, уруғлик, чорва моллари, парранда, ем-хашак ва омихта ем, ветеринария дори-дармонлари, ўсимликларни ҳимоя қилиш кимёвий воситалари ва минерал ўғитларни сотиб олиш; - хом ашё ва материалларга бирламчи ишлов бериш; - меҳнат қуроллари, хом ашё, ярим тайёр маҳсулотлар ва ёрдамчи ашёларни ҳарид қилиш; - халқ, бадиий ҳунармандчилиги ва амалий санъати буюмларини ишлаб чиқариш; - хунармандчиликни ривожлантириш, уй меҳнати (касаначилик)ни ташқил қилиш; - сервис хизмати ва маиший хизмат кўрсатишни ривожлантириш; - соғлиқни асрашни ривожлантириш; - сайёҳлик (туризм) соҳасини ривожлантириш; - кичик кўламдаги ишлаб чиқаришларни ташкил қилиш; - Ўзбекистон Республикасининг амалдаги қонунчилиги билан тақиқланмаган халқ истеъмоли молларини ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш соҳаси билан боғлиқ тадбиркорлик фаолиятининг бошқа турлари. Микрокредитлар илгари олинган кредитларни ёки бошқа ҳар қандай қарзларни қоплаш, тамакичилик ва спиртли ичимликларни ишлаб чиқариш, савдо-воситачилик фаолиятини амалага ошириш, ишлаб чиқариш мақсадларида фойдаланилмайдиган, шахсий мулкни ҳарид қилиш мақсадлари учун берилмайди. Микрокредитлардан фойдаланганлик учун фоиз ставкаларининг миқдори қарз олувчи ва банк ўртасидаги ўзаро келишувга кўра кредит шартномаси асосида, аммо Марказий банк томонидан расман ўрнатилган қайта молиялаш ставкасидан юқори бўлмаган миқдорда белгиланади. Талаб этиладиган барча зарур ҳужжатларни илова қилган ҳолда кредит сўраб берилган ушбу ариза бўйича банк томонидан хулоса бериш муддати бу ариза банкка келиб тушган санадан бошлаб 5 иш кунидан ошмаслиги лозим. Кредитлар мижознинг талаб қилиб олингунча депозит ҳисобрақами жойлашган манзил бўйича берилади. Кредитлар алоҳида кредит ҳисоб рақамини очиш ва ушбу ҳисоб рақамидан қарз олувчининг тўлов топшириқномалари асосида моддий-товар бойликлар учун нақд пулсиз ўтказиш йўли билан ёки микрокредитнинг 50 фоизгача миқдорида нақд пул шаклида фақат деҳқон на фермер хўжаликларига, улар томонидан тақдим этилган пул чекларига нақд пул бериш йўли билан берилади. Нақд пулда бериладиган микрокредитлар ва уларга ҳисобланган фоизлар белгиланган тартибда нақд пулда қайтарилади. Тижорат банклари ўз Низомларига ва валюта операцияларини амалга ошириш учун уларга Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан берилган лицензияда белгиланган ҳуқуқларга мувофиқ, фақат ўз ишлаб чиқариш фаолияти учун республикада ишлаб чиқарилмайдиган асбоб- ускуналар, ҳом ашё ва бутловчи қисмларни импорт йўли билан ҳарид қилишга чет эл валютасида микрокредитлар беришлари мумкин. Чет эл валютасидаги микрокредитлар банклар билан қарз олувчилар ўртасида тузиладиган кредит шартномаларида белгиланадиган тижорат шартлари асосида нақдпул шаклда берилади. Чет эл валютасида берилган кредитлар бўйича фоизларнинг тўлови, тўлов санасидаги Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг курси бўйича миллий валютада амалга оширилади. Сўнгги пайтларда молиялаштиришнинг янги шаклларидан бири сифатида банкларнинг фаолиятига овердрафт кириб келмоқда. Овердрафт қисқа муддатли кредитлаш шакли бўлиб, банклар амалиётида ишлатилади. Унинг шундаки, банк ўз мижози ҳисоб рақамида вақтинча маблағ бўлмаган ҳолатларда унинг фаолиятини молиялаштириш учун овердрафт шартномасини тузади. Мижоз ўз ҳисоб рақамига маблағ тушиши билан овердрафт шарти билан олган қарзларини банкка маълум бир фоизлар эвазига қайтаради. Овердрафт, одатда, банкнинг энг ишончли мижозларига нисбатан қўлланилади. Ривожланган мамлакатларнинг илғор тажрибаларидан маълумки, тадбирколик фаолияти ривожланмасдан туриб, бозор иқтисодиётининг барча ички ва ташқи бўғинларини ҳаракатга келтириш анча мушкул. Тадбиркорлик шаклларининг кенгайиб кичик тадбиркорлик субъектлари иқтисодий ривожланишнинг муҳим бўғинига айланиб бораётган ҳозирги шароитда бу шаклни мамлакатимизда ҳам қўллашнинг аҳамияти катта омилларига айланиб бормоқда. Тадбиркорлик субъекларини молиявий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш мақсадида турли банклар (давлат банклари, давлат-акциядорлик тижорат банклари, акциядорлик-тижорат банклари, хусусий банклар, чет эл иштирокидаги банклар) ва бошқа жамғармалар томонидан янги кредит йўналишлари орқали кичик тадбиркорлик субъекларини ривожлантиришга алоҳида эътибор берилмоқда. +ишлоқ хўжалигида фаолият кўрсатаётган субъектлар қишлоқ хўжалигининг ўзига хос хусусиятлари таъсирида доимий равишда молиявий маблағларга эҳтиёж сезадилар. Чунки, экинларни экиш ва парваришлаш даври узоқ давом этиб, ҳосил йиғиб олингунга қадар пул тушуми бўлмайди. Бу ҳолат ишлаб чиқариш харажатларини молиялаштириш учун айланма маблағларни шакллантиришга маблағ излашни талаб этади. Бундай ҳолатларда қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бозорида қўлланиладиган фьючерс операциялари муҳим аҳамият касб этади. Фьючерс операцияларида маҳсулотни сотиб олувчи ҳаридор йил бошидан келгуси ҳосил учун бўнак (ҳосил қийматининг бир қисмини олдиндан тўлаб қўйиш) сифатида маблағ бериб туради. Кичик тадбиркорлик субъектлари бўнақдан фойдаланиб, жорий ишлаб чиқаришни молиялаштириш имконига эга бўлади. Республикамизда пахта ва дон экинларига давлат буюртмаси ўрнатилган бўлиб, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1998 йил 31 декабрдаги ПФ-2165-сонли фармонига мувофиқ кичик бизнес корхоналари давлат буюртмаси ҳажмидаги етиштираётган маҳсулот қийматининг 50 фоизи миқдорида Молия Вазирлигининг «Давлат эҳтиёжлари учун ҳарид этиладиган қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари билан ҳисоб-китоб қилиш жамғармаси» маблағлари ҳисобидан бўнак пули (транш) олиш имкониятига эга эди. Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 2004 йил 6 январ 1295- сон билан рўйхатга олинган «Фермер хўжаликларининг давлат эҳтиёжлари учун ҳарид қилинадиган пахта ва ғалла етиштириш харажатларини тижорат банклари томонидан кредитлаш тартиби тўғрисида Низом» тартибларидан келиб чиқиб ва Вазирлар Маҳкамасининг махсус қабул қилинган қарорига кўра 2003 йил ҳосилидан бошлаб Бухоро, Фарғона, Наманган, Хоразм вилоятларида амалдаги тайёрлов субъектлари орқали бўнак бериш механизми ўрнига фермер хўжаликларининг давлат эҳтиёжлари учун сотиладиган пахта ҳом ашёси ва ғалла етиштириш бўйича харажатларини уларга хизмат кўрсатувчи тижорат банклари орқали тўғридан-тўғри кредитлаш механизми синов тариқасида жорий қилинди. Вазирлар Маҳкамасининг қарорига асосан 2004 йил ҳосилидан бошлаб Андижон, Жиззах, Навоий, Самарқанд вилоятларида жойлашган фермер хўжаликларига ва 2005 йил ҳосилидан бошлаб қорақалпоғистон Республикаси, +ашқадарё, Сурхондарё, Сирдарё ва Тошкент вилоятларида жойлашган фермер хўжаликларига давлат эҳтиёжлари учун ҳарид қилинадиган қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини молиялаштириш учун тижорат банклари томонидан кредит бериш механизмини жорий этиш белгиланди. Тадбиқ этилаётган янги механизмнинг афзаллиги қуйидагиларда кўринади: - харажатларнинг айрим турлари бўйича тўловларга эҳтиёжи бўлмаган фермерларга мазкур маблағларни технологик карталарда белгиланган бошқа харажатларни қоплаш учун, масалан, ўз тракторига эга бўлган фермерга машина трактор парклари кўрсатадиган хизматлар учун белгиланган маблағларни ёнилғи-мойлаш материаллари ёки минерал ўғитларни сотиб олиш учун йўналтиришга рухсат этилади; - узоқ масофада жойлашган фермер хўжаликларининг транш маблағларини йўналтириш учун ҳар ойда бир неча марта банкка келишларига эҳтиёж қолмайди ва уларнинг ихтиёрига қараб мавсумий тўловларнинг ҳар ойда бир марта ўтказиш имконига эга бўлинади. - тижорат банклари ажратган кредитларнинг ўз вақтида қайтарилмай қолиши хатари камаяди ва молиялаштиришнинг транш (бўнак) тартибидаги таёрлов корхоналари томонидан ажратилган бўнак маблағларининг бир қисми хўжалик томонидан маҳсулот етказиб бериш билан қопламай қолиши муаммоси ечилади. Кредитлар фермер хўжаликларига улар томонидан давлат эҳтиёжлари учун сотиладиган ғалла ва пахта хом ашёси қийматининг 50 фоизигача миқдорида берилади. Фермер хўжалиги томонидан давлат эҳтиёжлари учун етказиб бериладиган маҳсулот ҳажмининг қиймати "Ўзпахтасаноат" уюшмаси ва "Ўздонмаҳсулот" ДАК субъектлари билан тузилган контрактация шартномаларидан келиб чиққан ҳолда ўрнатилади. Низомга кўра, кредитнинг миқдори тайёрлов субъектлари томонидан фермер хўжалигига етказиб бериладиган уруғлик маҳсулотнинг қийматига камаяди. Кредитнинг миқдорини аниқлаш учун кредит шартномасини тузиш вақтидаги ҳарид нархлари асос қилиб олинади. Ҳарид нархлари тасдиқлангач, кредитнинг миқдори қайта ҳисоблаб чиқилиши лозим. Имтиёзли кредитлар фақат қуйидаги мақсадлар учун берилиши мумкин: - меҳнат ҳақи ва унга тегишли ажратмаларни тўлаш учун; - минерал ўғит ва ўсимликларни кимёвий ва биологик ҳимоя қилиш воситаларини ҳарид қилиш учун; - ёқилғи-мойлаш материалларини ҳарид қилиш учун; - МТПлар, муқобил МТПлар, СФУлар (сувдан фойдаланувчи уюшмалари) ва бошқа шахсларнинг хизматларига тўловлар учун; - хўжалик ихтиёридаги техникаларга эҳтиёт қисмларни сотиб олиш учун; - молиявий лизингга берилган техника воситаларининг лизинг тўловлари учун; - электроэнергия тўловлари учун; - плёнка остига эқиладиган пахтага полиэтилен плёнкасини ҳарид қилиш учун; - коллектор-дренаж тармоқларини тозалаш хизматларига тўловлар учун; - ягона ер солиғи тўловлари учун. Бунда, бериладиган кредитнинг миқдорини аниқлаш учун Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳамда қишлоқ ва сув хўжалиги вазирликлари томонидан агротехкарталардан келиб чиққан ҳолда, ҳар бир қишлоқ хўжалиги экини бўйича ҳар бир харажат турининг энг кўп меъёри (қишлоқ хўжалик йилининг тегишли даврлари ёйилмаси билан) ҳар йилги ҳосил учун тасдиқланади. Кредитлар ушбу меъёрлар доирасида ажратиб борилиши лозим. Кредитлар тегишли қишлоқ хўжалик маҳсулоти бўйича фермер хўжаликлари билан якуний ҳисоб-китоблар якунлангунча, лекин 18 ойдан кўп бўлмаган муддатга, қайтариш муддатини узайтириш ҳуқуқисиз берилади. Фермер хўжаликларини кредитлаш банк маржасини ҳисобга олган ҳолда, имтиёзли фоиз ставкаси билан амалга оширилади. Бу кредитлар бўйича имтиёзли фоиз ставкаси йиллик 5 фоиз миқдорида белгиланиб, унинг 2,5 фоизи банк маржасини ташқил этади. Кредит олиш учун фермер хўжаликлари уларнинг асосий талаб қилиб олингунча депозит ҳисобварағига хизмат кўрсатаётган банкка ариза билан мурожаат этади. Аризага қуйидаги ҳужжатлар илова қилинади: - тайёрлов ташқилотлари билан тузилган контрактация шартномаларининг нусхалари; - бизнес режа; - сўнги ҳисобот даври учун Давлат солиқ хизматининг маҳаллий органи томонидан тасдиқланган бухгалтерия баланси (1-шакл), дебитор ва кредитор қарзлар тўғрисида маълумотнома (2а-шакл), муддати 90 кундан ошган қарздорликларга солиштирма далолатномалар, молиявий натижалар тўрисида ҳисобот (2-шакл). Имтиёзли кредитлар қайтишини таъминлаш мақсадида, банк давлат эҳтиёжлари учун ҳарид қилинадиган пахта ҳомашёси ва ғалла етиштиришни молиялаштириш мақсадида фермер хўжаликларига берилган имтиёзли кредитларнинг қайтарилиши бўйича ўзининг тадбиркорлик хавфини сўғурта қилиши мумкин. "Ўзагросуғурта" компаниясининг имтиёзли кредитларнинг қайтмаслиги хавфини суғурталаш шартномалари бўйича сўғурта бадалларининг ҳажми олинаётган кредит суммасининг 1,25 фоизи миқдорида бқлади ва тижорат банкларининг ўз маблағлари ҳисобидан тўланади. Бунда, тақдим этилаётган кредитнинг миқдори "Ўзагросуғурта" ДАСК билан келишилган суғурта пулидан кўп бўлмаслиги зарур. Барча зарур ҳужжатлар тақдим этилганидан сўнг, банк фермер хўжалигининг аризасини кўриб чиқиши ва 5 кун муддат ичида у билан кредит шартномаси тузиши лозим. +ишлоқ хўжалиги субъектларини имтиёзли фоиз ставкаларида кредитлашда тижорат банкларининг манфаатдорлигини ошириш мақсадида, уларнинг имтиёзли фоиз ставкалари бўйича кредитлар бериш билан боғлиқ харажатларини давлат томонидан қоплаш механизми жорий қилинди. Айрим ҳолатларда фермер хўжаликларида мол юборувчилар томонидан жўнатилган товар-моддий қийматликларнинг қийматини тўлаш учун вақтинча маблағнинг етишмовчилиги ҳолатлари учрайди. Бундай ҳолатларда улар товар-моддий қийматликларни юборувчи субъектлар (кредиторлар) билан маҳсулот қийматини маълум муддатдан сўнг тўлаш шарти билан шартнома тузишлари мумкин. Маълум бир муддатгача бундай кредиторлик қарзи тўланиши лозим бўлган ҳисоб-китоблар счетида акс этиб туради. Агар шу муддатда ҳам кредиторлик қарзини тўлаш имкони бўлмаган тақдирда бу қарз васика кўринишида (яъни қарзни маълум бир муддатдан сўнг фоизи билан қайтариш) расмийлаштирилади. Субъектлар ўртасида дебиторлик ва кредиторлик қарзлари муаммоси пайдо бўлганда, яъни товар-моддий қийматликларни юборган субъект ҳаридордан маҳсулотнинг қийматини муддатда ўзаро ҳисоб-китоб қила олмаса ёки бундай қарзлар шубҳали, уларни ундириш эҳтимоли кам бўлса факторинг воситасида қарзни ундириш амалиётда қўлланилади. Факторинг – субъектлар ўртасида қарзларни ундиришда воситачилик фаолиятидир. Факторингда ўртада турувчи субъект (одатда банк) қарз берган субъектдан маълум бир комиссион тўлов эвазига қарздордан маблағни ундириш ҳуқуқини қўлга киритади. Факторинг шартномаси тузилиши билан субъект ундиролмай турган қарзнинг аксарият қисмини факторинг субъекти (ёки банк)дан қўлга киритади. Сўнгра факторинг субъекти дебитор субъектга қарзни ундириш бўйича даъво қўзғатади. Факторинг–айланувчи воситаларни кредит билан таъминлашда ўртада турувчининг фаолияти туридир. Ўртада турувчи банк маълум тўлов эвазига ишбилармонлар таркибидан ҳаридорлардан унинг ҳисобига олинадиган пул маблағини олиш ҳуқуқига эга бўлади. Факторинг операциялари кредитнинг кичик бизнес субъектлари учун қулай шаклларидан биридир. Ўз хусусиятига кўра, уни кредитнинг воситавий шакли деб ҳам аташ мумкин. Факторингни олдиндан тўлаш шаклини олувчи одатдаги кредит деб ҳисоблаш, унинг асосий мақсадли потенциал қарзларни инкасса қилишидир. Бу нарса кредит ресурслари бозоридаги нобарқарорлик шароитида муҳим аҳамиятга эга. Тижорат банклари операцияларининг таркибида мазкур молиявий шакл эндигина ривожланиб келмоқда. Кичик тадбиркорлик субъектларининг фаолиятида факторинг хизмати таянч вазифани ўтайди ҳамда улар молиявий таъминотнинг яхшиланишига сезиларли ижобий таъсир кўрсатади. Факторингнинг афзаллиги шундаки, у нотўловлар муаммосини қисман бўлсада ечишга имкон беради. Таяч иборалар: капитал, ўз маблағлари, қарз маблағлари, капитал қиймати, молиявий левераж, капиталнинг таркиби, низом жамғарма, қўшилган капитал, резрв капитал, тақсимланмаган фойда, соф фойда, моолиявий лизинг, оператив лизинг.

O'xshashlar

Корхонада пул оқимларини бошқариш
Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг пул оқимларини бошқариш
Пул тизими ва пул муомаласи
Пул бозори
Пул назарияси