Pul muomalasi - Iqtisodiyot - Referatlar

Pul muomalasi

Yuklangan vaqt:

12.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

96.5 KB

Ko'chirib olish

Pul muomalasi Reja: 1. Pul muomalasi va uning amal qilish qonuniyatlari. Pulga bo ’lgan talab va pul taklifi 2. Inflyatsiya, uning mohiyati va turlari 3. O ’zbekistonda milliy valyutani mustahkamlash vazifalari

1. Pul muomalasi va uning amal qilish qonuniyatlari. Pulga bo ’lgan talab va pul taklifi. Pul muomalasi - bu tovarlar aylanishiga hamda notovar xarakteridagi to ’lovlar va hisoblarga xizmat qiluvchi nakd pullar va unga tenglashtirilgan aktivlarning harakatidir. Naqd pul muomalasiga bank biletlari va metall tangalar (pul belgilari) xizmat qiladi. Naqd pulsiz hisoblar cheklar, kredit kartochkalari, veksellar, akkreditivlar, to’lov talabnomalari kabilar yordamida amalga oshiriladi. Ularning hammasi pul agregati deb yuritiladi. Muomalada mavjud bo’lgan pul massasi ularni qo’shish yo’li bilan aniqlanadi. Pul muomalasi o ’ziga xos qonunlarga asoslangan holda amalga oshiriladi. Uning qonunlaridan eng muhimi muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdorini aniqlash va shunga muvofiq muomalaga pul chiqarishdir. Muomalani ta ’minlash uchun zarur bo’lgan pul miqdori quyidagilarga bog’liq. I. Muayyan davrda, aytaylik bir yil davomida sotilishi lozim bo ’lgan tovarlar summasiga. Tovarlar qancha ko’p bo’lsa va narxi baland bo’lsa, ularni sotish va sotib olish uchun shuncha ko’p pul birligi talab qilinadi. II. Pul birligining aylanish tezligiga. Pul bir xil bo ’lmagan tezlik bilan aylanadi. Bu ko’p omillarga, jumladan ular xizmat qilayotgan tovarlar turiga bog’liq. III. Muomala uchun zarur bo ’lgan pul miqdori puldan to’lov vositasi sifatida foydalanishga ham bog’liq. Ko’pincha tovarlar qarzga sotiladi va ularning haqi kelishuvga muvofiq keyingi davrlarda to’lanadi. Demak, zarur pul miqdori shunga muvofiq miqdorda kamayadi. Ikkinchi tomondan, bu davrda ilgari kreditga sotilgan tovarlar haqini to’lash vaqti boshlanadi. Bu pulga ehtiyojni ko’paytiradi. Mazkur holatlarni hisobga olganda, muomala uchun zarur bo ’lgan pul miqdori quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi.

P m - muayyan davrda muomala uchun zarur bo ’lgan pul birligi miqdori; T b - sotilishi lozim bo ’lgan tovarlar narxi summasi; X k - haqi sotish davridan boshqa vaqtda to ’lanadigan tovarlar narxi summasi; X t - haqini to ’lash muddati kelgan tovarlar narxi summasi; A t - pulning aylanish tezligi. Muomalada bo ’lgan pul birligi miqdorining tovarlar narxi summasidan oshib ketishi va buning natijasida tovarlar bilan ta’minlanmagan pulning paydo bo’lishi pulning qadrsizlanishi, ya’ni inflyatsiyani bildiradi. Milliy iqtisodiyotda davlatning, tijorat banklari va boshqa moliyaviy muassasalarning majburiyatlari pul sifatida foydalanadi. Pul operatsiyalarining asosiy ko ’pchilik qismi naqd pulsiz, cheklar va unga tenglashtirilgan moliyaviy aktivlar yordamida amalga oshiriladi. Shu sababli muomalada bo’lgan pul miqdorini hisoblash uchun M 1 ...M n pul agregatlari yoki tarkibiy qismi tushunchasidan foydalaniladi. Bizning respublikamizda umumiy pul miqdori quyidagi (tarkib)lar asosida hisoblanadi: M o - naqd pullar; M 1 =M o + tegishli hisob varaqalaridagi pul qoldiqlari, mahalliy byudjetlar mablag ’lari, byudjet, jamoa va boshqa tashkilot mablag’lari; M 2 = M 1 + xalq (jamg ’arma) banklaridagi muddat omonatlar; M 3 = M 2 + chiqarilayotgan sertifikatlar + aniq maqsadli zayom obligatsiyalari + davlat zayom obligatsiyalari + xazina majburiyatlari. Barcha pul agregatlari yig ’indisi yalpi pul massasi yoki yalpi pul taklifini tashkil qiladi. Pulning tarkibiy qismlarida naqd pullar – metall va qog’oz pullardan iborat bo’ladi. Naqd pullar bozor iqtisodiyotida rivojlanayotgan mamlakatlarda umumiy

pul massasining 5-7 foizni, bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mustaqil hamdo’stlik davlatlarida 30–35% ni tashkil qiladi. Pulga talab – bu bitimlar uchun (P t ) va aktivlar tomonidan pulga talab (P a ) ni o’z ichiga oladi. Aholi o ’zlarining hisoblariga navbatdagi pul oqimi kelib tushguncha, kundalik ehtiyojlari uchun qo’llarida etarli pulga ega bo’lishi zarur. Korxonalarga ish xaqi to’lash, material, yoqilg’i sotib olish va shu kabilar uchun pul kerak bo’ladi. Shu barcha maqsadlar uchun zarur bo’lgan pul bitim uchun pulga talab deyiladi. Bitim uchun zarur bo’lgan pul miqdori nominal yalpi milliy mahsulot (YaMM) hajmi bilan aniqlanadi, ya’ni u nominal YaMM ga mutanosib ravishda o’zgaradi. Aholi va korxonalarga ikki holda bitim uchun ko’proq pul talab qilinadi: narxlar o’sganda va ishlab chiqarish hajmi ko’payganda. Kishilar o ’zlarining moliyaviy aktivlarini har xil shakllarda, masalan, korporatsiya aktsiyalari, xususiy yoki davlat obligatsiyalari shaklida ushlab turishi mumkin. Demak, aktivlar tomonidan pulga talab ham mavjud bo’ladi. Aktivlar tomonidan pulga talab foiz stavkasiga teskari mutanosiblikda o ’zgaradi. Foiz stavkasi past bo’lsa, kishilar ko’proq miqdordagi naqd pulga egalik qilishni afzal ko’radi. Aksincha, foiz yuqori bo’lganda pulni ushlab turish foydasiz va aktivlar shaklidagi pul miqdori ko’payadi. Shunday qilib, pulga bo’lgan umumiy talab, aktivlar tomonidan pulga bo’lgan talab va bitim uchun pulga bo’lgan talabning miqdori bilan aniqlanadi. 2. Inflyatsiya, uning mohiyati va turlari. Inflyatsiya makroiqtisodiy beqarorlikning ko ’rinishlaridan biri hisoblanadi. Inflyatsiya tushunchasi birinchi marta g ’arbiy Amerikada, (1861-1865 yillardagi fuqarolar urushi davrida) ishlatila boshlagan va qog’oz pul muomalasining ko’payib ketishi jarayonini bildirgan. Iqtisodiy adabiyotlarda inflyatsiya tushunchasi XX asrda, birinchi jahon urushidan keyin keng tarqaldi. Inflyatsiya – bu qog’oz pul birligining qadrsizlanishi va shunga mos ravishda tovar narxlarining o’sishidir.

Inflyatsiya bozor xo ’jaligining har xil sohalarida takror ishlab chiqarish nomutanosibliklari tug’diradigan murakkab ijtimoiy-iqtisodiy hodisadir. Qog ’oz pul tovarlarga, oltinga va o’z qadrini, barqarorligini saqlab qolgan chet el valyutalariga nisbatan qadrsizlanadi. Inflyatsiya narx indeksi yordamida bazis davrga nisbatan aniqlanadi. Masalan, iste ’molchilik tovarlariga narx indeksi 2000 yil 113, 6; 2002 yil - 118,3 ga teng bulsa, inflyatsiya sur’ati quyidagicha bo’ladi. Kelib chiqish sabablari va o ’sish sur’atlariga qarab, inflyatsiyaning bir qancha turlari mavjud. I. Talab inflyatsiyasi. Narx darajasining an ’anaviy o’zgarishi jami talab ortiqchaligi bilan tushuntiriladi. Iqtisodiyotning ishlab chiqarish sohasi mahsulotning real hajmini ko’paytirib ortiqcha talabni qondira olmaydi. Chunki barcha mavjud resurslar to’liq foydalanilgan bo’ladi. Shu sababli bu ortiqcha talab narxning oshishiga olib keladi va talab inflyatsiyasini keltirib chiqaradi. II. Taklif inflyatsiyasi. Inflyatsiya ishlab chiqarish xarajatlari va bozordagi taklifning o ’zgarishi natijasida ham kelib chiqishi mumkin. Ishlab chiqarish xarajatlarining o’sishi keltirib chiqadigan inflyatsiya, mahsulot birligiga qilinadigan xarajatlarning ko’payishi hisobiga narxlarning oshishini bildiradi. Mahsulot birligiga ishlab chiqarish xarajatlarining ortishi iqtisodiyotda foydani va mahsulot hajmini qisqartiradi. Natijada tovarlar taklifi ham qisqaradi. Bu o ’z navbatida narx darajasini oshiradi. Ishlab chiqarish xarajatlari nominal ish haqi, xom ashyo va energiya narxlarining o’sishi hisobiga ortib boradi. Inflyatsiyaning a) me ’yoridagi; b) o’rmalab boruvchi v) giper inflyatsiya kabi turlari ham mavjud. Inflyatsiyaning birinchi turida baholar yiliga 10 foizgacha, ikkinchisida 20 dan 200 foizgacha, uchinchisida, astronomik miqdorda o’sishi kuzatiladi.

Bashorat qilish mumkinligiga qarab kutilayotgan va kutilmagan inflyatsiya farqlanadi. Kutilayotgan inflyatsiya va uning oqibatlarini oldindan bashorat qilish mumkin, kutilmagan inflyatsiyani oldindan aytib bo ’lmaydi. Birinchi xolda inflyatsiyaning kutilayotgan salbiy oqibatlariga tayyorlanib uni sezilarli darajada yumshatish mumkin. Ikkinchi holda narxlarning kutilmagan o’sishi natijasida mamlakat iqtisodiy ahvolining sezilarli yomonlashuvi ro’y berishi mumkin. 3. Kreditning mohiyati, manbalari va vazifalari. Kredit bo ’sh turgan pul mablag’larini ssuda fondi shaklida to’plash va ularni takror ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun ma’lum muddatga, haq to’lash va qaytarib berish sharti bilan qarzga berish jarayonini ifodalaydi. Pul shaklidagi kapital ssuda kapitali deyilsa, uning harakati kreditning mazmunini tashkil qiladi. Kredit munosabatlari ikki sub ’ekt o’rtasida, pul egasi, ya’ni qarz beruvchi va qarz oluvchi o’rtasida yuzaga keladi. Turli xil korxonalar (firma)lar, tashkilotlar, davlat va uning muassasalari hamda aholining keng qatlami kredit munosabatlarining sub ’ektlari hisoblanadi. Sanab o’tilgan sub’ektlarning aynan har biri bir vaqtning o’zida ham qarz oluvchi va ham qarz beruvchi o’rnida chiqishi mumkin. Kredit munosabatlarining ob ’ekti jamiyatda vaqtincha bo’sh turgan pul mablag’laridir. Takror ishlab chiqarish jarayonida tovarlar, iqtisodiy resurslar va pul mablag ’larining doiraviy aylanishi kredit munosabatlarining mavjud bo’lishini taqozo qiladi. Shu bilan birga doiraviy aylanish jarayonida muqarrar suratda vaqtincha bo’sh turadigan pul mablag’lari va boshqa pul resurslari kredit mablag’larining manbaini tashkil qiladi. Kredit resurslarining asosiy manbalari quyidagilardan iborat: I. Korxonalarning bankdagi hisoblaridagi amortizatsiya ajratmalari. II. Mahsulot sotishdan olingan pul tushumlari. III. Korxonalarning ishlab chiqarish, fan va texnikani rivojlantirish fondlari,

moddiy rag ’batlantirish fondlari. IV. Korxonalar foydasi. Ular davlat byudjeti va kredit tizimi bilan hisob-kitob qilinguncha, shuningdek uning tegishli qismi korxona ehtiyojlari uchun foydalanguncha bankdagi hisoblarida saqlanadi. V. Bankdagi byudjet muassasalari, kasaba uyushmalari va boshqa ijtimoiy tashkilotlarning joriy pul resurslari. VI. Aholining bo ’sh pul mablag’lari. Takror ishlab chiqarish jarayonida vaqtincha bo ’sh pul resurslari hosil bo’lishi bilan bir vaqtda, iqtisodiyotning ayrim bo’g’inlari va sohalarida qo’shimcha pul mablag’lariga ehtiyoj paydo bo’ladi. Avvalo kredit qayta taqsimlash vazifasini bajaradi. Uning yordamida korxonalar, davlat va aholining bo ’sh pul mablag’lari ssuda fondi shaklida to’planib, keyin bu mablag’lar kredit mexanizmi orqali xalq xo’jalik tarmoqlari ehtiyojlarini hisobga olib qayta taqsimlanadi. Shu orqali kredit ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlashga xizmat qiladi. Ikkinchidan, kredit pulga tenglashtirilgan to ’lov vositalarini (veksel, chek, sertifikat va h.k.) yuzaga chiqarib, ularni xo’jalik amaliyotiga joriy etish vazifasini bajaradi. Uchinchidan, kredit naqd pullar o ’rniga kredit pullar (banknot va hisob to’lovlari) ni rivojlantirish va pul muomalasini jadallashtirish bilan muomala xarajatlarini tejash vazifasini bajaradi. To ’rtinchidan, kreditning muhim vazifasi kapital to’planishi va markazlashishini jadallashtirish hisoblanadi. Kredit alohida korxonalarning hissadorlik jamiyatiga aylanishi, yangi firmalarning vujudga kelishi va transmilliy kompaniyalar (TMK) tashkil topishning muhim omillaridan biri sifatida chiqadi. Beshinchidan, kredit ssuda fondining harakati (qarz berish va qarzni undirish) orqali iqtisodiy o ’sishni rag’batlantirish vazifasini bajaradi . Oltinchidan, kredit o ’z muassasalari orqali iqtisodiy sub’ektlar faoliyati ustidan nazorat qilish vazifasini bajaradi.

Nihoyat, kreditning o ’ziga xos vazifasi iqtisodiyotni tartibga solish hisoblanadi. Bunda kredit uchun foiz stavkalarini tabaqalashtirish, davlat tomonidan kafolatlar va imtiyozlar berish kabi usullardan foydalaniladi. Kredit bir qancha turlarda amalga oshiriladi. Tarixiy taraqqiyot davomida kreditning ikki shakli pul va tovar shaklidan foydalanib kelingan. Hozirgi vaqtda mamlakat ichki oborotida pul kreditidan kengroq foydalanib, u bank, tijorat, davlat, iste ’molchilik va xo’jaliklararo va xalqaro kredit shakllarini oladi. Bank krediti - kreditning asosiy va etakchi shakli sifatida chiqadi. U pul egalari – banklar va maxsus kredit muassasalari tomonidan qarz oluvchilarga (tadbirkorlar, davlat, uy xo’jaligi sektori) pul ssudalari shaklida beriladi. Bank krediti yo ’nalishi, muddati va kredit bitimlari summasi bo’yicha cheklanmaydi. Uning foydalanish sohasi ham juda keng, tovar muomalasidan tortib kapital jamg’arilishigacha xizmat qiladi. Xo ’jaliklararo kredit bir korxona (muassasa) tomonidan ikkinchisiga beriladi va ularning kapital qurilish, qishloq xo’jalik sohalaridagi munosabatlariga, shuningdek, ichki xo’jalik hisobi bo’g’inlari bilan munosabatlariga xizmat qiladi. Tijorat krediti – bu korxonalar, birlashmalar va boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning bir-biriga beradigan kreditlaridir . Tijorat krediti, avvalo, to’lovni kechiktirish yo’li bilan tovar shaklida beriladi. Iste ’molchilik krediti - xususiy shaxslarga, hammadan avvalo, uzoq muddat foydalanadigan iste’molchilik tovarlari (mebel, avtomobil, televizor va boshqalar) sotib olish uchun ma’lum muddatga beriladi. U chakana savdo magazinlari orqali tovarlarni haqini kechiktirib to’lash bilan sotish shaklida yoki iste’molchilik maqsadlarida bank ssudalari berish shaklida amalga oshiriladi. Iste’molchilik kreditidan foydalanganlik uchun ancha yuqori foiz undiriladi. Ipoteka krediti – ko’chmas mulklar (er, bino) hisobiga uzoq muddatli ssudalar shaklida beriladi. Bunday ssudalar berish vositasi, banklar va korxonalar tomonidan chiqariladigan ipoteka obligatsiyalari hisoblanadi.

Davlat krediti – kredit munosabatlarining o’ziga xos shakli bo’lib, bunda davlat pul mablag’lari qarzdori, aholi va xususiy biznes esa kreditorlari bo’lib chiqadi. Davlat krediti mablag’lari manbai bo’lib, davlat qarz obligatsiyalari xizmat qiladi. Davlat kreditning bunday shaklida, avvalo, davlat byudjeti kamomadini qoplash uchun foydalanadi. Xalqaro kredit - ssuda kapitalining xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasidagi harakatini namoyish qiladi. Xalqaro kredit tovar yoki pul (valyuta) shaklida beriladi. Kreditor va qarz oluvchilar banklar, xususiy firmalar, davlat, xalqaro va mintaqaviy tashkilotlar hisoblanadi. Kredit berish bir qator printsiplarga asoslanadi. Bular quyidagilar: ssuda berishning maqsadli xarakteri, kreditning rasmiylashtirilgan muddatda qaytarishligi, ssudaning moddiy ta ’minlanganligi va to’lovliligi. Qarzga berilgan ssudaning albatta qaytarilib berilishi, undan foydalanilganlik uchun olingan foydadan ssuda foizini to ’lash zarurati korxonalarni xo’jalik yuritishning eng samarali usullarini izlab topishga undaydi. Qarzga (ssudaga) berilgan pul hisobiga olinadigan daromad foiz yoki foizli daromad deyiladi. Shu daromad (foiz)ning qarzga berilgan pul summasiga nisbatining foizda ifodalanishi foiz stavkasi yoki foiz normasini tashkil qiladi: K ssud - qarzga berilgan pul (kapital) summasi. Agar 100 ming so ’m yiliga 20 ming ssuda foizi to’lash sharti bilan qarzga berilgan bo’lsa, ssuda foizi normasi 20% ni tashkil qiladi. 4. Bank tizimi. Markaziy va tijorat banklar hamda ularning vazifalari. Banklar kredit munosabatlariga xizmat qilib, kreditning har xil shakllarini o ’z ichiga olib, kredit muassasalarining asosini tashkil qiladi.

Banklar tizimi odatda ikki bosqichli bo ’lib, o’z ichiga markaziy (emission) bank va tijorat (depozitli) banklarning tarmoq otgan shaxobchalarni oladi. «Markaziy bank boshchiligida hamda keng tarmoqli mustaqil tijorat va xususiy banklar ikki bosqichli bank tizimini vujudga keltirish...» ustuvor yo’nalishlardan hisoblanadi. Davlat banki mamlakat pul-kredit tizimini markazlashgan tartibda boshqaradi va davlatning yagona kredit siyosatini amalga oshiradi. Davlat banki birinchidan, Markaziy bank ikkinchidan, bankirlar banki va uchinchidan ijtimoiy bank hisoblanadi. Buning mazmuni shundan iboratki, birinchidan, ko ’pchilik mamlakatlarda davlat banki yagona markaziy bankdan iborat bo’lib, u o’tkazadigan siyosat tartiblari yuqori davlat organlari tomonidan o’rnatiladi. Ikkinchidan, markaziy bank banklar va jamg ’arma muassasalaridan quyilmalarni qabul qilib, ularga kredit beradi. Xususan, shu sababga ko’ra markaziy bank “bankirlar banki” deyiladi. Uchinchidan, Markaziy bank faqat foyda olishga intilib faoliyat qilmaydi, davlatning butun iqtisodiyot holatini yaxshilash siyosatini amalga oshiradi va ijtimoiy siyosatini amalga oshirishga ko ’maklashadi. Markaziy bank ko ’plab xilma-xil vazifalarni bajaradi. Birinchidan , boshqa bank muassasalarining majburiy ehtiyotlarini saqlaydi. Bu ehtiyotlar pul taklifini boshqarish uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo ’ladi. Markaziy bank mamlakatning rasmiy oltin-valyuta ehtiyotlarini saqlash vazifasini ham bajaradi. Ikkinchidan , cheklarni qayd (inkasatsiya) qilish mexanizmini ta ’minlaydi va banklararo hisob-kitoblarni amalga oshiradi, ularga kreditlar beradi. Uchinchidan , davlatning monetar siyosatini amalga oshiradi. To ’rtinchidan , barcha banklar faoliyatini uyg’unlashtiradi va ular ustidan nazoratni amalga oshiradi. Beshinchidan , xalqaro valyuta bozorlarida milliy valyutalarni ayirboshlaydi.

Oltinchidan , pul taklifi ustidan nazorat qilish ma ’suliyatini oladi, muomalaga milliy valyutani chiqaradi. Iqtisodiyotning ehtiyojlariga mos ravishda pul muomalasini tartibga soladi. Bozor iqtisodiyotiga o ’tish sharoitida banklar va korxonalar teng huquqli sheriklar sifatida chiqadi. Kredit berishda fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirishni, ishlab chiqarishni rivojlantirishning yangi sifat darajasiga erishishni ta’minlaydigan tadbirlarga ustunlik beriladi. Banklar o ’z tasarrufidagi resurslardan foydalanish samaradorligi uchun moddiy jihatdan mas’ul hisoblanadi va shu sababli kredit-pul operatsiyalari ko’proq ularning iqtisodiy foydaliligiga va samaradorliligiga qarab beriladi. Tijorat banklari o ’zlarining xo’jalik mavqeiga ko’ra aktsionerlik tipidagi muassasalar hisoblanadi. Huquqiy mavqeiga ko’ra, faoliyatning biron bir turiga xizmat ko’rsatuvchi, ixtisoslashgan yoki milliy bank bo’lishi mumkin. Tijorat banklar sanoat, savdo va boshqa xil korxonalarni omonat tarzida jalb etilgan pul mablag ’lari hisobidan kreditlaydi, korxonalar o’rtasida hisob-kitobni amalga oshiradi, shuningdek vositachilik va valyuta operatsiyalari bilan shug’ullanadi. O ’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati” to’g’risidagi qonunida aytilishicha, tijorat banklari va aktsiyali pay asosida tashkil topgan xususiy banklar bo’ladiki, ular “kredit hisob-kitob va o’zga xil bank xizmatini ko’rsatadilar”. Tijorat banklar faoliyatining asosiy maqsadi foyda chiqarib olishni ko’zda tutadi. Tijorat banklari daromadining manbai mijozlarining bank xizmati uchun to’lovi va aktivlardan-zayom, kredit, qimmatli qog’ozlardan olinadigan foiz hisoblanadi. Ixtisoslashgan tijorat banklar – iqtisodiyotning turli sohalarida tijorat tamoyillarida kredit-pul operatsiyalarining muayyan turlarini amalga oshiradi. Jumladan bizning respublikada sanoat qurilish banki-sanoat, transport, aloqa va moddiy texnika ta’minoti sohalarida; Zamin, G’alla, Paxta banklar – agrosanoat kompleksi tarmoqlari va sohalarida; Tadbirkor banki mayda va o’rta biznes,

kooperativ va yakka tartibdagi mehnat faoliyati sohasida kredit-pul operatsiyalarini amalga oshiradi. Xalq banki-mamlakatda omonat ishlarini tashkil etishni, naqd pulsiz hisob- kitob qilishni va aholi uchun kassa vazifasini amalga oshirishni, aholiga shaxsiy ehtiyojlarga kredit berishni va shu kabi operatsiyalarni ta ’minlaydi. Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki eksport-import operatsiyalarini bevosita amalga oshiruvchi korxona va muassasalarga kredit beradi, qo ’shma korxonalarga kredit berishda qatnashadi, yig’ma valyuta rejasining ijrosini, valyuta resurslaridan tejab foydalanishini nazorat qiladi, shuningdek tashqi iqtisodiy operatsiyalarga oid hisob-kitoblarni tashkil qiladi va amalga oshirishni ta’minlaydi. Tijorat banklari tizimida tor ixtisoslashishi bo ’yicha investitsion va ipoteka banklarni ajratib ko’rsatish lozim. Investitsion banklar-maxsus kredit muassasalari bo ’lib, obligatsiya hamda qarz majburiyatlari boshqa turlarini chiqarish yo’li bilan uzoq muddatli ssuda kapitalini jalb qiladi va ularni mijozlar (asosan davlat va tadbirkorlar) ga taqdim qiladi. Investitsion kompaniyalar, o ’zlarining qimmatli qog’ozlarini chiqarish yo’li bilan huquqiy investorlar pul resurslarini to’playdi va ularni korxona (milliy va chet el) lar aktsiya va obligatsiyalariga joylashtiradi. Bunday kompaniyalar to’liq investorlar manfaatini ifodalaydi va ularning asosiy maqsadi qo’yilgan kapital hisobiga foyda olish hisoblanadi. Ipoteka banklar - bu ko ’chmas mulk (er va inshoot) hisobiga uzoq muddatli ssuda berishga ixtisoslashgan kredit muassasalar. Ipoteka bankning resurslari o’zlarining ipoteka obligatsiyalari hisobiga shakllanadi. Olingan ssudadan uy-joy va boshqa inshootlar qurish, korxonalarning ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirish uchun foydalaniladi. Barcha tijorat banklari ehtiyot (rezerv)larining hajmi va tarkibi bo ’yicha Markaziy bank tomonidan o’rnatiladigan ma’lum talablarga javob berishi zarur. Respublika hududida mulkchilikning turli shaklidagi 30 dan ziyod tijorat ixtisoslashgan banklar va ularning 3,7 mingdan ko ’proq filiallari faoliyat qilib turibdi. Shulardan uchtasi (tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki, xalq banki va

“ASAKA” bank) davlat tasarrufidagi bank hisoblanadi. Ulardan 22 bank (73%) aktsionerlik jamiyati, 8 tasi (27%) mas’uliyati cheklangan jamiyat shaklidadir. Shundan ikkitasi qo’shma bank (“Ut-bank” va” Xususiylashtirishbank”) mavqeiga ega. O ’zbekistonda tijorat banklarning rivojlanishi dastlab iqtisodiyotning alohida sohalariga xizmat qiladigan ixtisoslashgan banklar tashkil etilishida boshlangan bo’lsa, keyinchalik (1995 yildan) ixtisoslashgan kredit-moliya muassasalarini tashkil etishga kirishildi. Shu asosda” Biznes fond”,” Madad” sug’urta va investitsiya kompaniyalari kabi ixtisoslashgan moliya-kredit muassasalari tashkil etildi. 5. O ’zbekistonda milliy valyutani mustahkamlash vazifalari. Respublikada milliy valyutani mustahkamlash ishida so ’mning xarid quvvatini oshirib borish va uning barqarorligini ta’minlash asosiy vazifa hisoblanadi. Bunga bozorni raqobatdosh mahsulotlar bilan to’ldirish va zarur ehtiyojlar hosil qilish orqali erishiladi. Bozorni iste’mol mollari bilan to’ldirishda milliy ishlab chiqarishni imkoni boricha kengaytirib borish, hal qiluvchi ahamiyatga ega. Chunki shu orqali iste’mol mollari sotishning umumiy hajmida milliy mahsulotlar hissasi oshirib boriladi. Bu erda shuni ta’kidlash lozimki, milliy ishlab chiqarishni kengaytirish orqali so’mning barqarorligini ta’minlash chetdan mahsulot keltirishni inkor qilmaydi. Aholini sifatli chet el mollari bilan ta’minlash maqsadida import ham rag’batlantirib boriladi. So ’mning barqaror amal qilishi, uning har qanday valyutaga erkin almashilishi etarli valyuta zaxirasi bo’lishiga bog’liq. Unga erishishda korxonalar va barcha sub’ektlarning, jahon bozoriga raqobatga bardosh beradigan mahsulot ishlab chiqarishi uchun zarur bo’lgan rag’batlantiruvchi omillarni vujudga keltirish alohida ahamiyatga ega. So ’mning barqarorligini ta’minlashda undan extiyotkorona va tejab tergab foydalanish, ishlab chiqarishga sarflangan mablag’larning eng ko’p samara

berishiga, olingan kreditlarning o’z vaqtida qaytarilishiga erishish muhim o’rin tutadi. Inflyatsiyaga qarshi aniq o ’ylangan siyosat o’tkazish milliy valyutani mustahkamlanishning muhim shartlaridan biridir. Bu siyosat eng avvalo inflyatsiya darajasini keskin kamaytirishga qaratilishi lozim. Bunda pulning qadrsizlanish darajasi ustidan kat’iy nazorat o’rnatish hamda unga qarshi samarali tadbirlar qo’llash hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ladi. Shu orqali pulning qadrsizlanishda maqbul sur’atni tanlashga erishiladi. Inflyatsiyaga qarshi siyosat negizini pul miqdorining o ’sishini tovarlar va xizmatlar miqdorining tegishli darajada o’sishi bilan bog’lab olib borishga qaratilgan tadbirlar tashkil qilish zarur. Chunki xarid qilish uchun mollar etarli bo’lmagan xolda aholi qo’lida pulning ortiqcha ko’payib ketishi inflyatsiyaning yanada avj olib ketishiga sabab bo’ladi. Pul miqdori bilan birga narxlarning ham tobora o’sib borishi muqarrar ravishda, uzoq davom etadigan giper inflyatsiyani keltirib chiqaradi. Bu o’z navbatida, milliy ishlab chiqarishning izdan chiqishi, aholi keng tabaqalarining qashshoqlashishi va butun ijtimoiy tizimning barbod bo’lishi xavfini tug’diradi. Tovarlar taqchilligi mavjud bo ’lib turgan hozirgi bosqichda geperinflyatsiyani oldini olish uchun aholi iste’mol fondining o’sishini ishlab chiqariladigan mahsulot, ko’rsatiladigan xizmatning moddiy hajmi ko’payishiga bevosita bog’liq qilib qo’yish zarur bo’ladi. Ichki bozorni mollar va xizmatlar bilan to’ldirish, muomalaga o’rinsiz ortiqcha pul chiqarilishiga yul qo’ymaslik, milliy valyuta barqarorligini ta’minlash va xalq turmush darajasini o’stirishning muhim shartidir. So ’mning barqarorligini ta’minlashda naqd pul emissiyasining o’sishiga, aholi qo’lida pulning harakatsiz turib qolishiga yo’l qo’ymaslik birinchi darajali ahamiyatga ega. Bunda muomalaga chiqarilgan pul miqdorining o’z vaqtida qaytarilishiga erishishi, mahsulot ishlab chiqarishning o’sishini ta’minlamagan korxonalarga kreditlar berilishiga yo’l qo’ymaslik choralari ko’rilishi kerak. Inflyatsiyani pasaytiruvchi qudratli omil milliy valyuta almashuv kursining barqarorlashuviga erishishdir.

Bu o ’z navbatida import narxlarning barqarorlashuviga olib keladiki, natijada ichki bozordagi narxlar o ’zgaradi. Valyuta birjalarida valyuta operatsiyalarining barcha turlari uchun talab va taklif natijasida shakllanadigan yagona almashuv kursini belgilash, valyuta kursi barqarorligiga erishishning dastlabki shartidir. Milliy valyuta kursi barqarorligini ta ’minlashning navbatdagi sharti daslabki bosqichda valyutani nakd pulsiz almashtirish hajmini ko’paytirishga ustunlik berishdir. Istiqbolda esa bu sohadagi siyosat banklararo valyuta birjasidagi oborot mikdorini korxona va fuqarolar o’z pulini xohlagan miqdorda xohlagan valyutaga erkin almashtirish imkoniyatini beradigan darajaga etkazishga qaratiladi. Bunga erishishda milliy ishlab chiqarishda eksport ulushini kengaytirish bilan birga Prezidentimiz I. Karimov ta’kidlaganidek «... milliy valyutamizning joriy operatsiyalar bo’yicha erkin almashuvini, ya’ni konvertatsiyasini ta’minlash uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish» alohida ahamiyatga ega. Bu sharoit yaratilishi natijasida erkin almashuv amalga oshmoqda. Shunday qilib, yuqorida qarab chiqilgan chora va tadbirlarning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi milliy valyutamiz almashuv kursining barqarorlashuviga, uning xarid qilish quvvatining oshishiga ijobiy ta ’sir ko’rsatdi.

Adabiyotlar: 1. Abulqosimov X.P., Xudoyberganov N.T. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish muammolari. T.: «Universitet»,1997. 2. Alekseev Yu.P. Mejdunarodnaya torgovlya. T.: 1997. 3. Krosovina L.N. Mejdunarodnie valyutno-kreditnie finansovie otnosheniya. T.: 1997. 4. Abdullaev g ’. Bozor iqtisodiyoti asoslari. T.: «Mehnat», 1997. 5. Andreev B.F. Sistemniy kurs ekonomicheskoy teorii: Uchebnoe posobie.Chast IX.glava 36 - Sankt-Peterburg. Lenizdat, 1998. 6. Nikolaeva I.P. Ekonomicheskaya teoriya. Uchebnik – T.: «Kno Rus», 1998. 7. Qo ’ldoshev Q., Muftoydinov Q. Iqtisodiy bilim asoslari. T.: «O’qituvchi», 1999. 8. Ekonomicheskaya teoriya. Ucheb. Posobie: A.Qodirov i dr. TGTU., I., 1997. 9. Kurs ekonomicheskoy teorii. — M.: Izdatelstvo «Dis», 1997. 10. Yahyoev Q.A. Soliq nazariyasi. T.: «Mehnat» , 1998.

O'xshashlar

Pul va pul muomalasi haqida sharq ta’limoti.

Pul

Pul taklifi. Pul bozorida muvozanat

Pul bozori.

Pul mablag’lari auditi