Пул айланиши ва уни ташкил этиш - Iqtisodiyot - Referatlar

Пул айланиши ва уни ташкил этиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

157 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Пул айланиши, унинг моҳияти ва тўзилиши 2. Нақд пул айланиши ва унинг хусусиятлари 3. Нақд пулсиз ҳисоб – китобларнинг зарурияти ва аҳамияти 4. Нақд пулсиз ҳисоб – китобларнинг ташкил этилиши ва тамойиллари 5. Хужалик юритиш субъектлари томонидан тижорат банкларида депозит хисоб варакларини очиш ва улардан фойдаланиш тартиби. 6. Нақд пулсиз ҳисоб – китоблар шакли хакида тушунча ва унинг тўлов топшириқнома шакли 7. Нақд пулсиз ҳисоб – китобларнинг тўлов талабнома ва аккредитив шакллари 8. Нақд пулсиз ҳисоб – китобларнинг инкассо топшириқнома ва хисоб- китоб чеки шакллари 9. Нақд пулсиз ҳисоб – китобларда пластик карточкалардан фойдаланиш 10. Ҳисоб – китоб ва тўлов интизоми юзасидан назорат

www.arxiv.uz Пул айланиши, унинг моҳияти ва тузилиши Пул айланиши – бу нақд пуллик ва нақд пулсизлик олиб бориладиган ҳисоб – китобларнинг йиғиндисидир. Пул айланиши асосан икки белгига: 1. Жами ижтимоий маҳсулот ишлаб чиқариш 2. Пулни функцияларига кўра таркибий қисмларга бўлиш мумкин Жами ижтимоий маҳсулотни ишлаб чиқариш жараёни билан боғлиқ ҳолда пул айланиши: товарларни ишлаб чиқариш ва сотиш, капитал қурилиш билан боғлиқ айланишга, ҳамда товар ва уларнинг харакати билан боғлиқ бўлмаган айланишга бўлинади. Товар ишлаб чиқариш ва сотиш жараёнидаги пул айланишига ишлаб чиқаришга тегишли ишлаб чиқариш воситаларини сотиб олиш, маҳсулотни сотиш, тегишли ташкилотлар билан ҳисоб – китоблар олиб бориш киради, иккинчисига капитал қурилиш ва таъминлаш соҳасидаги ҳисоб – китоблар киради. Товар ва уларни харакати билан боғлиқ бўлмаган айланишга миллий даромадни тақсимлаш ва кайта тақсимлаш билан боғлиқ тўловлар ва бошқа товар харакати билан боғлиқ бўлмаган тўловлар киради. Пул функцияларига ва тўлов турига кўра пул айланиши нақд пуллик ва нақд пулсиз айланишга бўлинади. Умуман пул айланиши қуйидаги белгилари бўйича гуруҳланади: 1. Пуллик муносабатларнинг турига кўра: а) Товар – моддий қийматларни айрибошлаш жараёнидаги пул айла-ниши б) Товар характерига эга бўлмаган ҳисоб – китоблардаги пул айланиши 2. Тўлов усулига кўра: а) Нақд пуллик б) Нақд пулсиз 3. Пул муносабатлари иштирокчиларининг худудий жойлашишига кўра: а) Бир худуд миқёсидаги пул айланиши б) Худудлараро пул айланиши 4. Пулни тўлов жараёнидаги иштирокига кўра:

www.arxiv.uz а) Актив пул айланиши – тўлов жараёнида бевосита иштирок этаётган пул массаси б) Пассив пул айланиши – маълум давр ичида, вақтинча муомилада иштирок этмаётган пул массаси (жамғармадаги, ҳисоб – варақлардаги бўш пул маблағлари). Пул айланиши ҳолатини тартибга солиш бўйича хукумат органлари тегишли тартибда монетар ва фискал сиёсатини олиб боради. Монетар сиёсат – мамлакатда пул массаси ва пул бозорини тартибга солишдир. Монетар сиёсатнинг бош ғояси – иқтисодий ўсишни бозор механизми таъминлайди. Бу механизмнинг асосий воситаси пул. Давлат ялпи талабга муомиладаги пул миқдорини тартибга солиш билан таъсир этиши керак. Бунга кўра муомиладаги пул миқдори қ Ялпи миллий маҳсулот Пул айланиши сони холида аниқланади. Монетар сиёсат: харакатдаги пул миқдорини белгилаш, уни қатъий назорат қилиш; тижорат банклари фаолиятини кўзатиб бориш: кредит эмиссиясини бажариб бориш; давлат олтин – валюта захирасини яратиш ва фойдаланишни кўзда тутади. Давлат харажатлари ва солиққа тортиш бўйича чора – тадбирлар кўриш орқали мамлакатдаги ижтимоий – иқтисодий муаммоларни ечишга қаратилган сиёсат фискал сиёсат дейилади. Фискал сиёсатнинг асосий вазифаси иқтисодий сиёсатни амалга ошириш учун давлат пул фондларини марказлашган тарзда ташкил этиш ва ишлатиш орқали иқтисодий барқарорликни таъминлаш. Фискал сиёсат автоматик ва дискрецион сиёсатга бўлинади. Автоматик деганда хукумат томонидан қўшимча чора – табирлар белгиламай мавжуд иқтисодий механизм орқали иқтисодий ўзгаришларга мослашувчан сиёсат тушунилади. Солиқ тўзилмаларини иқтисодий конъюктура ўзгаришига боғлиқлиги ва бошқалар. Дискрецион (лотинча disсrecio – ўз қарорига қараб амал қилувчи) сиёсат давлат томонидан ялпи миллий маҳсулотнинг реал хажмига, бандлик, ифляция ва иқтисодий

www.arxiv.uz ўсишга таъсир кўрсатиш мақсадида давлат томонидан аниқ чора – тадбирларни белгилаш тушунилади. Доимий амал қилувчи қонунлар, қоидалар, меъёрларга кушимча равишда ёки уларни ўзгартириш бўйича тезкор тарзда мажбурий чора – тадбирлар кўрилади (солиқ реформаси ва бошқалар). Умуман олганда фискал сиёсат ижтимоий химоя усулларини, бюджет даромадлари ва харажатларини режалаштириш, иқтисодий ривожланиш суръатларини ошириш сиёсати, нарх – навони пасайтиришга таъсир кўрсатиш каби чора – тадбирларни ўз ичига олади. Нақд пул айланиши ва унинг хусусиятлари Маълумки, кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш босқичлари пуллик муносабатлар орқали амалга ошади. Ишлаб чиқариш учун зарур бўлган ресурсларни сотиб олиш, уларни ишлаб чиқариш жараёнида фойдаланиш ва етиштирилган маҳсулотларни сотиш жараёни одатда корхона ва ташкилотлар ўртасида олиб бориладиган пуллик муносабатларга боғлиқ. Корхоналар, ташкилотлар, муассасалар ўртасидаги ва хўжаликларни ўз ходимлари билан бўладиган ҳисоб – китоб муносабатлари нақд пуллик ва нақд пулсиз шаклда олиб борилади. Нақд пуллик ҳисоб – китобларга келганда нақд пулнинг харакати банкдан бошланади. Нақд пул банкдан чиккач корхона ва ташкилотлар кассаси орқали ахоли кулига утади. Олди – сотди ва тўлов харакатлари бажарилгач у яна банкга кайтади. Мамлакатимизда нақд пул қулланиладиган пул айланиши асосан қуйидаги субъектлар ўртасида бўлади. 1. Давлат ва корхона, ташкилотлар, муассасалар ўртасида (иш хақи, товар сотиб олиш, хизмат кўрсатиш бўйича тўловлар ва бошқалар) 2. Давлат ва ахоли ўртасида (пенсия, нафақа, бюджетга солиқ тўловлари ва бошқалар) 3. Кредит тизими ва аҳоли ўртасида (қарз олиш, уни қайтариш, пулни жамғармага қўйиш ва олиш, ютуқларни олиш ва бошқалар)

www.arxiv.uz 4. Корхона, ташкилот ва муассасалар ўртасида чекланган ҳолдаги нақд пул бўйича ҳисоб – китоблар, чунки улар ўртасидаги ҳисоб – китоблар асосан нақд пулсиз амалга оширилади. Пулнинг нақд айланиши – бу нақд пул ёрдамида амалга ошириладиган тўловлар йиғиндисидир. Бу айланиш пул ўзининг тўлов ва муомила воситаси функцияларини бажариши билан боғлиқ. Нақд пуллар муомила воситаси сифатида аҳоли билан корхона, ташкилотлар ўртасида ҳамда аҳоли ўртасидаги товарлар сотиб олинганда ва сотишда қулланилади. Пул тўлов воситаси сифатида иш хақи, нафақалар, мукофотлар, якка тартибдаги курилиш ва бошқа мақсадларга бериладиган кредитлар, суғурта тўлов ва қопламаларини амалга оширишда намоён бўлади. Ундан ташқари нақд пулнинг айланиши: - коммунал ва маиший хизматлар учун тўловларда - солиқ ва бошқа йиғимлар тўловида - «Ўзбекистон почтаси» хизматлари бўйича тўловларда - Темир йул, хаво йули ва маҳаллий транспортга тўловларда - савдода товарларни сотишда - қуйилмаларни қуйиш ва олишда - меҳнат хақи, пенсия ва нафакалар тўловини амалга оширишда ва бошқа холатларда амалга оширилади. Шуни таъкидлаш лозимки, пулни нақд ва нақд пулсиз айланиши бир – бири билан ўзвий боғлиқ, чунки пул нақд пул айланишидан нақд пулсиз айланишга ва аксинча айланиб доимий харакатда бўлиб, умумий пул айланишини таъминлайди. Корхона, ташкилот ва муассасаларнинг банклардаги ҳисоб рақамларидаги пул маблағлари қуйидаги холларда нақд пулга айланади: - Ишчи, хизматчиларга иш хақи беришда - Кўрсатилган хизмат ва ишлар учун нақд пул тўловида - Пенсия, нафақа, ҳар хил мукофотлар, суғурта қопламаси тўловида - Аҳолидан қишлоқ хўжалик маҳсулотлари сотиб олинганда

www.arxiv.uz - Давлат заёмлари ва лоторея билетлари бўйича тўловларда - Аҳоли банклардан ўз жамғармаларини талаб қилганда ва бошқа ҳолларда Ўз навбатида нақд пуллар қуйидаги ҳолларда нақд пулсиз айланишга тушади: - Уй– жой ва коммунал хизматлар учун тўловларда - Хар хил солиқ ва йигимлар, бож ва жарималар тўловларида - Алоқа ташкилотларига тўловларда - Давлат заёмлари, лоторея ва бошқа уйинлардан тушумлар орқали - Аҳолини якка тартибдаги банклар билан қурилиш ва бошқа кредит муносабатлари бўйича тўловларда - Болалар муассасаларидан фойдаланиш бўйича тўловларда - Дам олиш уйлари ва бошқа соғломлаштириш муассасаларидан фойдаланиш бўйича тўловларда ва бошқа ҳолларда Пулнинг нақд пуллик айланишга ўтиш жараёни пул муомиласи учун хатарлироқ эканлиги туфайли Марказий банк томонидан у қаттиқ назорат қилинади. Марказий банк томонидан назоратни оширилиши туфайли 1996 – 2002 йилларда нақд пулларни банк кассаларига қайтиши 80 – 93 фоиз оралиғида бўлган бўлса, 2005 йилда у 96,3 фоизга етди. Нақд пуллик муносабатларнинг хусусиятлари яна шундаки, бир пул белгиси бир неча марта тўловларни амалга оширишда иштирок этади. Муомилада бўлган нақд пул массаси маълум бир даврда (ой, чорак, йилларда ўзгармас бўлиб турган ҳолда нақд пул айланиши пулни айланиш тезлигига кўра муомиладаги нақд пул миқдоридан бир неча марта кўп бўлиши мумкин ва аксинча. Пул айланишида тўлов айланиши билан нақд пулсиз айланишлар ўртасидаги фарқни билиш лозим. Тўлов айланиши деб пулнинг тўлов воситаси сифатида харакати туфайли вужудга келган пул айланишига айтилади. Нақд пулсиз айланиш тўлов айланишининг таркибий қисми бўлиб нақд пулсиз айланиш ва нақд пул айланишининг пулнинг тўлов воситаси функцияси туфайли юзага келувчи қисми ҳисобланади. Нақд пулсиз ҳисоб – китобларнинг зарурияти ва аҳамияти

www.arxiv.uz Мамлакатимизда пул айланишининг асосий қисми нақд пулсиз ҳисоб – китобларга тўғри келади. Нақд пулсиз ҳисоб – китоблар деганда корхона ва ташкилотлар томонидан товар айирбошлаш, хизматлар кўрсатиш ва товарсиз операциялар бўйича бир – бирига бўлган талаб ва мажбуриятларини нақд пул ишлатмасдан пул маблағларини счётдан – счётга ўтказиш орқали амалга оширилиши тушунилади. Мамлакат иқтисоди ривожланиб борган сари пул оборотида нақд пулсиз ҳисоб – китобларнинг улуши ортиб боради. Шу асосда Ўзбекистон Республикаси Марказий банки бошқаруви томонидан 1998 йил 27 – июнда №60 сон билан тасдикланган «Ўзбекистон Республикасида нақд пулсиз ҳисоб – китоблар тўғрисида» Низом қабул қилинган ва унга 2002 йилни 12 январида, 2007 йил 24-апрелда («Банк-мижоз»Дастури буйича) айрим ўзгартиришлар киритилган. Ушбу Низом Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик Кодекси, Ўзбекистон Республикаси Марказий банки, Банклар ва банк фаолияти тўғрисидаги, Ўзбекистон Республикаси корхоналари тўғрисидаги Қонунлари ва Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг Ўзбекистон худудида нақд пулсиз ҳисоб – китобларни тартибга солувчи бошқа меъёрий хужжатларига мувофиқ ишлаб чиқилган ва Республика маконида ҳисоб – китобларни ўзлуксиз бажарилишини таъминлашга мулжалланган. Нақд пулсиз ҳисоб – китобларнинг зарурияти қуйидагилар билан белгиланади: 1. Ялпи ички маҳсулот ва миллий даромад хажмининг ортиб бориши; 2. Товар айланиши ҳажмини ўсиши; 3. Хўжалик субъектлари ўртасида ҳисоб – китоб муносабатларининг ошиши; 4. Банк кредитининг айирбошлаш жараёнидаги ролини ўсиши; 5. Иқтисодий алокаларни ривожлантиришда ва ҳисоб – китобларда электрон ҳисоблаш техникасидан, компьютерлардан кенг кўламда самарали фойдаланишни ошиши; 6. Нақд пулнинг купрок миқдорда олди – сотди билан шуғулланувчи ишбилармонлар қўлига ўтиб кетганлиги;

www.arxiv.uz 7. Пулнинг давлат газнасидан чиқиб яна қайтиб келиши жараёнларида узилишларнинг пайдо бўлиши; 8. Давлатнинг нақд пул етишмаслиги муаммосига дуч келиши ва бошқалар Нақд бўлмаган пул харакати хажмининг доимий ўсиб бориши халқ хўжалигида муҳим аҳамиятга эга ва у қуйидагилар билан белгиланади: 1. Хўжалик субъектларининг нақд пулга бўлган эҳтиёжи кескин қисқаради; 2. Ўзаро ҳисоб – китобларни амалга ошириш жараёнидаги муомила харажатлари тежалади; 3. Муомиладаги пул маблағларининг хавфсизлиги камаяди; 4. Ҳисоб – китобларни банклар орқали амалга оширилиши уларнинг хуқуқий жиҳатдан қонунийлигини таъминлайди. 5. Хўжалик ҳисоб варағига пул маблағларининг келиб тушиши, улар яратган маҳсулот ёки курсатган хизматларниг ижтимоий тан олиниши таъминланади; 6. Хўжаликлар ўртасидаги алоқаларни мустахкамлайди, товар – пул маблағлари харакатини тезлаштиради; 7. Нақд пулга бўлган талабни ва шу билан бирга қоғоз пуллар эмиссияси ва уларни сақлаш билан боғлиқ харажатларни камайтиради; 8. Ҳисоб – китобларни банклар орқали ўтиши лозим бўлган солиқлар миқдорини тўғри аниқлаш бўйича назоратни таъминлайди; 9. Муомилада нақд пул миқдорини камайиши унинг инфляция даражасини пасайтиради ва бошқалар. Нақд пулсиз ҳисоб – китобларни ташкил этилиши ва тамойиллари Нақд пулсиз ҳисоб – китобларни ташкил этиш ва амалга оширишни банклар олиб боради. Махсус банклар халк хужалиги тармоклари корхоналарига ҳисоб – китоб хизматини курсатади. Марказий банк бу ҳисоб – китобларни юритиш бўйича тартиб қоидаларни ишлаб чиқади. Нақд пулсиз ҳисоб – китоблар қуйидаги унсурларни ўз ичига олади:

www.arxiv.uz 1. Нақд пулсиз ҳисоб – китобларни олиб бориш ва амалга оширишнинг асосий тамойиллари; 2. Ҳисоб – китоб шакллари; 3. Ҳисоб – китоб хужжатлари; 4. Тўлов тури; 5. Тўлов навбати ва манбалари; 6. Ҳисоб – китоб қатнашчилари; 7. Ҳисоб – китоб қатнашчиларининг хуқуқ ва мажбуриятлари ва бошқалар Нақд пулсиз ҳисоб – китоблар қуйидаги асосий тамойилларга асосланади: 1. Корхона ва ташкилотлар ўз пул маблағларини (қарзга олганларини ҳам) банкларда сақлашини зарурлиги; 2. Барча нақд пулсиз ҳисоб – китобларни банк орқали ўтиши; 3. Хўжалик субъектлари ҳисоб – китоблар шаклларини эркин танлашлари ва уни шартнома орқали мустаҳкамлаб қўйишлари. 4. Хўжалик субъектларининг ҳисоб – китоблар бўйича шартномавий муносабатларига банкни аралашмаслиги; 5. Товарлар ва хизматлар учун тўловлар тўловчининг розилиги билан амалга оширилиши; 6. Тўловлар хўжалик субъектларининг ҳисоб варақасидаги маблағлари ҳисобидан, баъзида (агар корхона кредит олиши мумкин бўлса) банк кредити ҳисобидан амалга оширилиши. 7. Мол етказиб берувчининг ҳисоб варағига пул маблағларини ўтказиш мазкур маблағларнинг мол сотиб олувчининг ҳисоб варагидан чиқарилгандан кейин амалга оширилади; 8. Тўловчи тегишли хуқуқга эга бўлса тўловни қисман ва тулик рад этиши. Хўжалик субъектлари пул маблағларини сақлаш ва ҳисоб – китоблар олиб бориш, касса операцияларини амалга ошириш учун тегишли банк бўлинмаларида ўзларининг ҳисоб варақларини очади. Бюджет ҳисоб варақлари бюджет кассасини ижро этиш операцияларини бажариш, тўловларнинг тушуми ва харажатларни акс этириш учун очилади.

www.arxiv.uz Ссуда ҳисоб варақлари маълум тартибда расмийлаштириладиган ссудалар (кредитлар) бўйича очилади. 1997 йилдан ҳисоб – китоб ва жорий ҳисоб варақлари урнига депозит ҳисобварақлари, яъни талаб килиб олинадиган депозит ҳисоб варақлари жорий этилган. Депозит – лотинча depositum сузидан олинган булиб омонат, асраб куйилган маънони билдиради. Хужалик юритиш субъектлари томонидан тижорат банкларида депозит хисобваракларини очиш ва улардан фойдаланиш тартиби Хужалик юритиш субъектлари пул маблагларини саклаш ва хисоб-китоблар олиб бориш, касса операцияларини амалга ошириш учун тижорат банкларининг тегишли булинмаларида узларининг депозит хисоб варакларини очади. Депозит хисоб варакларини очиш учун банккга куйидаги хужжатларни такдим этиди: 1. Хисоб варакни очиш тугрисида ариза. 2. Хужалик юритиш субъекти тузилиб руйхатга олинганлигини тасдикловчи хужжат. 3. Хужалик юритувчи субъектнинг Устави (Низоми) нинг нусхаси. 4. Хужалик юритувчи субъектнинг мухри ва рахбарлари имзоларининг натариал тасдикланган нусхаси (карточка). 5. Бошка кушимча хужжатлар. Жумладан, хиссадорлик жамиятларида жамият аъзолари йигилишининг карори ва бошкалар. Бундан ташкари хужалик юритиш субъекти тегишли солик инспекциясидан руйхатдан утганлиги, бюджетдан ташкари пенсия жамгармасидан хамда статистика органларида хисобга олинганлиги тугрисидаги малумотномаларга эга булиши лозим. Такдим этилган хужжатларни туликлиги ва тугрилигини текширган банкнинг бош хисобчиси банк рахбарининг хужаликга депозит хисоб варагини очиш тугрисидаги рухсатини (имзосини ) олади. Шундан сунг банкнинг бош хисобчиси хужалик субъекти учун махсус депозит хисоб варак ракамини белгилайди ва уни хисобваракларни руйхатга олиш китобида

www.arxiv.uz кайд этади. Хозирги вактда ушбу хисоб-варакларни коди 20 ракамдан иборат булиб, унда банк булимининг коди, хужалик субъекти баланс хисобварагининг коди ва бошка курсаткичлар уз ифодасини топган. Хужалик субъектига очилган депозит хисобварагининг коди хужалик томонидан хужалик билан узаро хисоб-китоб муносабатларида булган субъектларга етказилиши ёки улар уни ушбу хужаликка хизмат курсатувчи банк булимидан, улар уртасида тузилган шартномалардан олиши мумкин. Хужалик субъектлари уз депозит хисобваракларидаги пул маблаглари харакати назоратини ундан фойдаланиш буйича тузилган топширикнома, талабнома ва бошка хужжатлар хамда банк булими билан келишилган муддатларда олинадиган ушбу хисоб варакдан кучирма асосида амалга оширади. Хужалик субъекти банк булимидан олинган кучирмадаги ёзувлар тугрилиги ва ёзувларни тасдикловчи хужжатлар мавжудлиги нуктаи назаридан текширади. Хужалик субъекти банк томонидан ушбу хисобварак буйича чикарилган колдикнинг тугрилигини банк белгилаган муддатда ёзма равишда тасдиклаши лозим. Хужалик субъекти бош хисобчиси ёки ушбу хисоб варакни юритувчи хисобчи банк кучирмасидаги маълумотларни тугрилигига ишонч хосил килгач улар буйича бухгалтерия праводкалари тузиб хисоб-варакдаги пул харакатини хужалик бухгалтериясида юритиладиган тегишли хисоб-варакларга утказади. Хужалик субъектларининг пул маблаглари тижорат банкларидаги депозит хисоб варакларида сакланиши асосий фаолиятга тегишли накд пулсиз хисоб-китобларни барчасини шу хисоб вараклардан утказилишини таъминлайди, бу эса хужалик субъектларининг кунлик фаолиятини банк томонидан назорат килиб туришга шароит яратади. Шунинг билан бирга хужаликлар ва юкори ташкилотлар уртасида хам узаро назоратни юзага келтиради. Хужалик субъектларини депозит хисоб варакларидаги пул маблаглари харакатини банк накд пулсиз хисоб-китоб шакллари буйича операцияларни амалга ошириш даврида олиб боради. Бунда банк хисоб-китоб хужжатларини кабул килишда, уларни шартнома шартларига тугри келиши, тугри ва тулик расмийлаштирилганлигини, уз вактида такдим этилганлигини назорат килади.

www.arxiv.uz Нақд пулсиз ҳисоб – китоблар шакли ҳақида тушунча ва унинг тўлов топшириқнома шакли Ҳисоб – китоблар шакли деганда хуқуқий меъёрларда кўзда тутилган ҳисоблашув хужжатларининг тури ва хужжат айланиши тартиби билан фарқ қиладиган маблағларни нақд пулсиз утказиш шартлари тушунилади. Ҳисоб - китоб операциялари банклар томонидан корхона учун очилган ҳисоб- варақларидан мижоз билан ҳисоб – китоб хизмати курсатиш юзасидан тўзилган шартномага асосан амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки бошқарувининг 1998 йил 27 июндаги (2002 йил 12-январдаги узгаришлар билан) 60 – сонли «Ўзбекистон Республикасида нақд пулсиз ҳисоб – китоблар тўғрисида Низом»га асосан хўжалик юритувчи субъектлар ўртасидаги нақд пулсиз ҳисоб – китоблар қуйидаги шаклларда амалга оширилади: - тўлов топшириқнома - №0505411002; - тўлов талабнома - №0505411001; - аккредитивга ариза - №0505411009; - инкассо топшириқнома - №0505411013; - ҳисоб – китоб чеки - №0505411005; - мемориал ордер - №0505411008; - пластик карточкалар билан ҳисоблашиш Корхоналар ўзига қўлай бўлган ҳисоб – китоб шаклини эркин танлаши мумкин. Ҳисоб – китобларнинг қайси шаклини қўллаш мумкинлигини, тўловнинг тўлаш тартиби, тўловчи билан маблағ олувчи ўртасида тўзиладиган шартномада курсатилади. Юкоридаги шакллар бўйича қулланиладиган хужжатлар Марказий банкнинг қуйидаги талаблари ва андозаларига мос келиши лозим: - ҳисоб-китоб хужжатининг рақами; - хужжат тўлдирилган сана, ой, йил;

www.arxiv.uz - тўловчининг номи; - тўловчининг ҳисоб варақ рақами; - солиқ тўловчисининг идентификация рақами (чек ва аккредитивларда курсатилмайди); - тўловчи банк номи; - тўловчи банк коди; - олувчининг номи; - олувчининг ҳисоб рақами; - олувчи банк номи; - олувчи банк коди; - тўлов сўммаси миқдори (ёзувда ҳам кўрсатилади); - тўловнинг максади (чекларда кўрсатилмайди); Булардан ташқари ҳисоб-китоб чекларида қўшимча равишда қуйидагилар курсатилади; - чекнинг серияси ва рақами; - жисмоний шахс паспортининг серияси ва рақами; - чекнинг охирги амал қилиш санаси Шу каби аккредитив бўйича аризада қуйидагилар кушимча равишда курсатилади; -амал қилиш муддати; - аккредитив очилаётган шартнома рақами ва санаси; - буюртма рақами; - буюртма санаси; - товар ёки хизматнинг номи; - аккредитив бўйича тўловни амалга оширишда асос бўлган хужжатнинг тури; -қўшимча шартлар Хужжатлар имзо қуйиш хуқуқига эга бўлган мансабдор шахсларнинг ўз қўли билан қўйган имзоси ва корхона мухри мавжуд бўлганда қабул қилинади. Хужжатларни буяш, чизиш ва тозалашга йул қуйилмайди.

www.arxiv.uz Нақд пулсиз ҳисоб – китоб шаклларининг муҳим турларидан бири тўлов топшириқнома ҳисобланади. Тўлов топшириқнома мижоз ўз ҳисобварағидан унга хизмат курсатувчи банкка маълум бир сўммани бошқа мижознинг ҳисобварағига ўтказиш тўғрисидаги топшириғидир. Топшириқномалар билан товарлар, иш, хизматлар ва бошқа тўловлар бўйича ҳисоб – китоблар амалга оширилади. Ўзбекистон Почта ва телекоммуникация агентлиги орқали (пенсиялар, алиментлар ва бошқалар) маблағларни олувчиларга тўлов топшириқномалари билан жунатишда илова қилиниши лозим бўлган барча хужжатлар (жунатмалар рўйхати, маълумотномалар ва бошқалар) мижозлар томонидан бевосита Ўзбекистон Почта ва телекоммуникация агентлиги корхоналарига тақдим этилади. Топшириқномалар банк томонидан тўловчи ҳисоб варағида маблағлар бўлгандагина (агар шартнома ва бошқа меъёрий хужжатларда бошқалар кўзда тутилган бўлмаса) қабул қилинади. Тўлов топшириқномалари банкга тўловчи ва олувчига битта банк хизмат қилса 3 нусхада (банк учун, тўловни олувчи ва тўловчига) тақдим этилади, агар ҳар хил банклар хизмат қилса 4 нусхада тўзилади. Электрон тўловлар тизими орқали олинган электрон тўлов топшириқнома маблағларни олувчи банкда 2 нусхада қабул қилинади: - бир нусхаси банкнинг кунлик хужжатларига тикилади. - иккинчи нусхаси маблаглар олувчининг шахсий ҳисоб варагидан олинган кучирмага илова қилинади. Тўлов топшириқноманинг санаси уни банкка такдим этилган сана билан бир хил бўлиши керак, улар мос келмаган холда тўлов топшириқнома ижро учун қабул қилинмайди (бюджетга ва бюджетдан ташқари фондлар бўйича тўловлар бундан мустасно). Нақд пулсиз ҳисоб – китобларнинг тўлов талабнома ва аккредитив шакллари

www.arxiv.uz Тўлов талабнома – бу маблаг олувчининг бегиланган сўммани тўловчи томонидан банк орқали тўлаши тўғрисидаги талабини ўз ичига олган ҳисоб – китоб хужжатидир. Талабномалар юклаб жунатилган товарлар, бажарилган ишлар, курсатилган хизматлар, шунингдек томонлар шартномасида кўзда тутилган бошқа тўловлар учун қуйилиши мумкин. Талабномалар томонлар ўртасида тўзилган шартномага асосан акцептли ва акцептсиз бўлиши мумкин. Банк томонидан тўловчиларга талабномаларни қуйидаги акцептлаш тартиби ва муддати белгиланган: - Бир худуд ичида жойлашган мижозлар учун – талабномаларни банка келиб тушган кунидан ташқари 3 иш кунида - Бошқа худудларда жойлашган мижозлар учун талабномалар банкка келиб тушган кунидан ташқари 5 иш кунида - Тўловчининг асосли илтимосига кўра 10 иш кунигача Белгиланган муддатда корхона ёзма равишда акцептлашни рад этмаса талабнома акцептланган ҳисобланади. Тўловчининг ҳисобварағида маблағлар етарли бўлмаганда талабнома тўловини банк қисман амалга оширади. Қолган сўммадаги талабнома 2 – картотекага жойлаштирилади, бунда талабноманинг орқа томонида тўланган сўмма ёзиб кўрсатилади. Талабнома акцептлашдан қисман бош тортганда тўловчи томонидан акцептланган сўмма бўйича тўловлар амалга ошрилади, маблаглар бўлмаганда эса 2– картотекага жойлаштирилади. Талабноманинг дастлабки сўммаси айланага олинади ва ёнига тўловчи акцептлаган талабнома сўммаси қуйилади. Бунда банк тўловчи томонидан акцептлашни қисман рад қилганлиги тўғрисида маблағлар олувчининг банкига ёзма равишда хабар бериши шарт.

www.arxiv.uz Акцептсиз туланадиган тўлов талабномалари тўловчиларнинг ҳисоб варақларидан маблагларни акцептсиз ҳисобдан чиқаришда қуйидаги холларда амалга оширилади. а) Электр ва иссиклик энергияси учун ҳисоб – китобларда. Бу холда талабнома ажратилган электр ва иссиқлик энергияси учун маҳсулот етказиб берувчи томонидан бевосита истеъмолчига хизмат курсатувчи банкка қуйилади. б) Қарздор томонидан талабнома даъво сўммаси тан олинганлиги хакида жавоб хатининг асл нусхаси илова қилинганда в) Қонунчиликда тўғридан – тўғри кўзда тутилган бошқа холларда Улчов асбоблари курсаткичлари ва амалдаги тарифлар асосида ёзилган электр ва иссиқлик энергияси учун ҳисоб – китобларда «Тўлов мақсади» графасида «Улчов асбоблари кўрсаткичлари» ёки «тариф асосида» деган ёзув курсатилади. Талабноманинг юкори бурчагига «Акцептсиз» деган сўз ёзилади ёки ёзув ёзилган мухр қўйилади. Банк илова қилинган хужжатларнинг талабномада кўрсатилган реквизитларига мослигини текширади. Тўловчининг банкида амалиёт (операцион) куни давомида келиб тушган акцептсиз тўланадиган талабномалар шу куннинг ўзидаёқ тўланади. Юқорида таъкидланганидек, агар тўловчининг ҳисоб варағида маблағлар мавжуд ёки етарли бўлмаса талабноманинг тўланмаган сўммаси иккинчи картотекадаги ҳисобварақларга жойлаштирилади. Аккредитив – мижознинг топширигига кўра шартнома бўйича унинг контрагенти фойдасига берилаётган банкнинг шартли пул мажбуриятидир. Унга кўра аккредитив очган банк (банк эмитент) унинг контрагенти - маблагларни олувчи фойдасига тўловни амалга ошириш ёки бошқа банкка бу турдаги тўловни бажариш учун ваколат бериш мажбуриятини маблағлар олувчи томонидан хужжатларни тақдим этган ва аккредитивда назарда тутилган бошқа шартларни бажарган тақдирда олади. Аккредитивларнинг қуйидаги турлари очилиши мумкин: - қопланган (депонентланган); - қопланмаган (кафолатланган).

www.arxiv.uz Аккредитивлар банк томонидан кўзда тутилмаган холатларнинг алоҳида ҳисоб варақларида ва 22602 – «Мижозларнинг аккредтивлар бўйича депозитлар» ҳисоб варағида ҳисобга олинади. Хар бир маблағларни олувчи учун унга хизмат курсатувчи банкда аккредитивлар бўйича алоҳида депозит ҳисоб варақлари очилади. Қопланган (депонентланган) аккредитив очилган тақдирда, банк эмитент уни очиш вақтида мижознинг ўз маблағларини ёки унга берилган кредитни банк – эмитентнинг мажбуриятлари амал қилиб турадиган бутун муддатга ижрочи банк ихтиёрига утказиши шарт. Қопланмаган аккредитив очилган тақдирда банк – эмитент ижрочи банкка аккредитивнинг бутун сўммасини банк – эмитентнинг ижрочи банкида юритилаётган ҳисоб варагидан кучириш хуқуқини беради. Қопланган ва қопланмаган аккредитивлар чақириб олинадиган ва чақириб олинмайдиган бўлиши мумкин. Чақириб олинувчи аккредитив банк – эмитент томонидан маблағларни олувчи билан олдиндан хабардор қилмаган ҳолда ўзгартирилиши ёки бекор қилиниши мумкин. Аккредитивларни чақириб олиш банк эмитент зиммасига маблағларни олувчи олдида бирон – бир мажбурият юкламайди. Тўловчи чақириб олинадиган аккредитивнинг шартларини ўзгартириши ва бекор қилиниши тўғрисидаги барча курсатмаларни маблағлар олувчига фақат банк – эмитент орқали бериши мумкин, ушбу банк маблағларни олувчини банки (ижрочи банк) ни, у эса маблағ олувчини хабардор қилади. Агар ижрочи банк операцияларни бажариш пайтигача аккретивнинг ўзгартирилганлиги ёки у бекор қилинганлиги ҳақида билдиришнома олмаган бўлса у чақириб олинадиган аккредитив бўйича тўловни ёки бошқа операцияларни амалга ошириши шарт. Маблағлар олувчининг розилигисиз, уни фойдасига очилган чақириб олинмайдиган аккредитив ўзгартирилиши ёки бекор қилиниши мумкин эмас. Ижрочи банк – эмитент билан шартнома асосида чақириб олинмайдиган аккредитивни тасдиқлаши мумкин. Бундай ҳолда чақириб олинмайдиган аккретив тасдиқланган аккредитив бўлади.

www.arxiv.uz Тасдикланган аккредитив бўлганда ижрочи банк банк – эмитентни аккредитив шартларига мувофиқ тўловни амалга ошириш мажбуриятлари бўйича ўз зиммасига қўшимча равишда мажбуриятлар олади. Тасдиқланган аккредитив ижрочи банкнинг розилигисиз ўзгартирилиш ёки бекор қилиниши мумкин эмас. Тўловчи аккредитив шаклдаги ҳисоб – китобларда банкка аккредитивга ариза тақдим этади. Аккредитивга аризада аккредитлар бўйича маблағларни олиш учун маблағларни олувчи тақдим этиши лозим бўлган аккредитив шартлари руйхати тўлиқ бўлмаса тасдиқловчи хужжатларнинг аниқ таснифи ва уларни расмийлаштиришга доир талаблар мавжуд бўлмаса, банклар аккредитив учун аризани тўловчига қайтариб бериш ва аккредитив ҳисоб варақларини очмаслиги керак. Аккредитивга ариза банк – эмитентга икки нусхада тақдим этилади: - биринчи нусхаси тўловлар амалга оширилгандан кейин банкнинг кунлик хужжатларига тикилади. - иккинчи нусхаси маблағлар тўловчининг шахсий ҳисоб варағидан олинган кўчирмага илова қилинади. Маблағлар олувчининг банкида аккредитив қуйидаги холларда ёпилади: а) Аккредитив муддати тамом бўлгач б) Маблағлар олувчининг аккредитивнинг амал қилиш муддати тамом бўлгунича ундан фойдаланишдан воз кечиши ҳақидаги ёзма аризасига кўра, агарда бу аккредитив шартларида курсатилган бўлса в) Тўловчининг аккредитивни тўлиқ ёки қисман чақириб олиш ҳақидаги ёзма талабига кўра, агар бу аккредитив шартларида кўзда тутилган бўлса, аккредитив банк – эмитентдан хабар етиб келган куни ёпилади ёки камаяди, лекин 22602 – «Мижозларнинг аккредитивлар бўйича депозитлари» баланс ҳисоб варағидаги қолдиқ сўммадан кўп бўлмаган холда. Ижрочи банк аккредитив ёпилганлиги тўғрисида банк эмитентга хабар беради. Фойдаланилмаган сўмма тўловчининг банкига маблағлар қайси ҳисоб варақдан депонент қилинган бўлса шу ҳисоб варақга утказилади.

www.arxiv.uz Ҳисоблашувларнинг аккредитив шаклини устунлиги маблаг олувчи учун ишончли, унинг шартлари оддий; Камчилиги – тўловчининг пули шу даврга муомиладан чиқади, маҳсулот жунатувчи банкида кутади. Нақд пулсиз ҳисоб – китобларнинг инкассо топшириқнома ва хисоб-китоб чеки шакллари Инкассо топшириқномаси – маблағлар олувчининг ҳисоб варағига тўловчининг ҳисоб варағидан сўзсиз тартибда маблағларни ҳисобдан чиқариш тўғрисидаги банкка топширигини англатади. Инкассо топшириқномаларини қуйидагилар тақдим қилиши мумкин: - Солиқ идоралари – солиқлар ва давлат бюджетига бошқа мажбурий тўловлар, шунингдек Ўзбекистон Республикаси бюджетидан ташқари пенсия жамгармасига мажбурий тўловларга оид тўловлар ва боқимандаларни ундириб олишда - Ўзавтодор концерни органлари – Республика йўл фондига муддати ўтиб кетган тўловлар бўйича маблағлар ундиришда - Божхона органлари – ўз муддатида тўланмаган божхона тўловлари ва жарималарни ундиришда - Суд ижрочилари ва ундирувчилар - ижро хужжатлари бўйича пул маблағларини ундиришда - Қонунчиликка мувофиқ бошқа органлар Ижро хужжатлари деб қуйидагилар тан олинади. а) Судлар тамонидан берилган ижро варақалари б) Суд буйруқлари в) Алиментлар тўлаш тўғрисидаги нотариал тарзда тасдиқланган келишувлар. г) Натариусларнинг ижро устхатлари. д) Меҳнат низолари бўйича комиссия қарорлари асосида бериладиган гувохномалар

www.arxiv.uz е) Маъмурий буйруқбозлик тўғрисидаги ишларни кўриб чиқиш ваколатига эга органлар. (мансабдор шахслар) чиқарган қарорлар ж) Суд ижрочиларининг қарорлари з) Қонунчиликда кўзда тутилган холларда бошқа органларнинг хужжатлари Банк томонидан ижро хужжатлари асосан қуйилган ҳисоб варақларидан пул маблағларини ундириш учун инкассо топшириқномаларини фақат ижро хужжатининг асл нусхаси ёки уни дубликати илова қилинган ҳолда қабул қилинади. Хужжатларнинг нусхалари бўйича тўловчиларнинг ҳисоб варақларидан маблағларни ҳисобдан чиқариш тақиқланади. Инкассо топшириқномаси банка қуйидаги тартибда тақдим этилади: 1. Агар тўловчи ва маблағлар олувчига битта банк хизмат кўрсатса – турт нусхада. Бунда топшириқноманинг дастлабки уч нусхалари банкда ижро учун колдирилади, туртинчи нусха хужжатларни қабул қилиш санаси курсатилган холда бухгалтер томонидан имзоланиб ва банкни унга бириктирилган штампи билан тасдиқланиб маблағларни олувчига қайтарилади. 2. Бир худуд ичида ҳисоб – китоблар юритишда инкассо топшириқномаси бевосита тўловчининг банкига уч нусхада тақдим қилинади. 3. Бир худуд ичида, худудлараро ҳисоб – китобларда тўланган ҳамда электрон тизими орқали олинган электрон инкассо топшириқномаси маблағлар олувчининг банкида икки нусхада чиқарилади. Тўловчининг ҳисоб варағида маблағлар бўлмаганда инкассо топшириқномаси 2 – картотекада жойлаштирилади ва қонунчиликда ўрнатилган тартиб навбатида тўланади. Банк айби билан инкассо топшириқномалари ижро қилинмаган ёки нотўғри ижро қилинган холларда амалдаги қонунчилик асосида ва ҳажмда банк жавобгар ҳисобланади. Ҳисоб – китоб чеки – бу мижознинг хизмат курсатувчи банкка чек берувчининг ҳисоб варағидан чек қабул қилувчининг ҳисоб варағига маълум миқдордаги маблағларни утказиб бериш учун банкнинг махсус бланкасида банкка берган топшириғидир.

www.arxiv.uz Чек бланкалари тижорат банклари буюртмасига кўра уларнинг фаолияти учун етарли бўлган миқдорда Марказий банк қошидаги «Давлат белгиси» (Госзнак) корхонасида белгиланган шаклда тайёрланади. Бунда чек рақами ва серияси, банк – эмитентнинг номи ва фирма белгиси типография усулида ёзилади. Ҳисоб – китоб чеклари факат товарлар, иш ва хизматлар учун хўжалик субъектлари ва жисмоний шахслар, якка тартибдаги тадбиркорлар ўртасидаги нақд пулсиз ҳисоб – китобларда қулланилади. Ҳисоб-китоб чекининг максимал сўммасини Ўзбекистон Республикаси Марказий банки ўрнатади, минимал сўммани эса тижорат банклари тамонидан мустақил равишда белгиланади. Банк чек берганда жисмоний шахснинг аризасига асосан чек сўммасига 200206 - «Жисмоний шахсларнинг талаб килиб олингунча сакланадиган депозитлари» баланс ҳисобварагига алохида иккиламчи ҳисобвараги очади ва тўловларни шу ҳисоб варақдан амалга оширади. Чек омонат куювчи жисмоний шахснинг депозит ҳисоб варақларида сакланаётган маблаглар ҳисобига ёки топширилган нақд пул ҳисобига берилади. Чек икки қисмдан: ҳисоб-китоб чеки ва милк (корешок) дан иборат. Милк ҳисоб – китоб чекида курсатилган сўммаларни тасдиқлаш учун белгиланган назорат рақамларини ўз ичига олади. Чекнинг амал қилиш муддати тижорат банклари томонидан мустақил равишда белгиланади. Агар чек амал қилиш муддатида банкка тақдим қилинмаган бўлса, чек сўммаси 29842 – «Харакатсиз депозит мажбуриятлари» баланс ҳисоб варағида ҳисобга олинади. Чек эгаси амал қилиш муддати тугаган чек билан банкка мурожоат қилган тақдирда банк қаршиликсиз чек эгасининг паспорти ёки унга тенглаштирилган хужжат асосида чекни қабул қилади ва тўлаб беради. Чекни беришда тегишли реквизитлар тўлдирилгач банкни масъул ходими ҳисоб-китоб чекига имзо қуяди ва ҳисоб-китоб чеки милкини назорат рақамлари жойлашган қисми бўйича қирқиб ажратади ва мухр билан тасдиқлайди.

www.arxiv.uz Ҳисоб-китоб чекини олганлиги ҳақида милкга имзо қуйилади. Алоҳида дафтарга ҳисоб-китоб чекининг серияси ва рақамини, чек номига ёзилган шахснинг фамилияси, исми ва отасининг исми ва чек сўммаси ёзиб қуйилади. Кассир банкнинг масъул бажарувчисидан барча зурурий хужжатларни олгач уларни текширади ва имзолайди, ҳисоб-китоб чекини олувчидан чек бериладиган сўммада нақд пулларни ва чек омонат дафтарчасини топширади, чек милкини амалиёт куни охирида банк кассири чек милкининг маъсул бажарувчига топширади. Агар ҳисоб-китоб чеки варағини тўлдиришда хатога йўл қўйилса унда ушбу варақ бўзилган деб ҳисобланади ва унинг ўрнига янги чек варағи тўлдирилади. Ҳисоб-китоб чекини қабул қилиш ваколотига эга бўлган ташкилот ходими маҳсулот тўлови учун ҳисоб-китоб чекини қабул киланиётган ҳисоб-китоб чеки белгиланган намунадаги баланкада тулдирилганлиги, учириб тўзатишлари йўқлиги, назорат рақамлари чекда ёзилган сўммага мувофиқлиги, чек муддати ўтмаганлиги, унда банк бўлими мухрининг аниқ изи ва имзолар мавжудлигини текширади. Шундан сўнг шахсиятини тасдиқловчи паспортини курсатади. Текширувдан сунг чек маҳсулот учун тўловга қабул қилинади ва ташкилот ходими ҳисоб – китоб чекининг тескари томонига ташкилотнинг штампини ва мансабдор шахснинг имзосини куяди. Агар сотилаётган товар, иш ёки кўрсатилган хизматнинг қиймати ҳисоб – китоб чеки сўммасидан паст бўлса, у холда чекни қабул қилувчи ташкилот ушбу чек сўммасининг 25 фоизидан ошмаган миқдорда қиймат кайтимини нақд пулда беради. Товар, иш ва хизматлар тўлови учун қабул қилинган чеклар, чекларни қабул қилувчи ташкилотлар томонидан уларга хизмат курсатувчи банк муассасаларига пул тушуми билан бирга инкассатор орқали белгиланган тартибда топширилади. Банк томонидан қабул килинган чеклар қуйидаги тартибда туланади: а) чек берувчи ва чек қабул қилувчига битта банкда хизмат курсатилганда чек сўммаси чекни қабул қилувчи ташкилотнинг ҳисоб вараги кредитига ва «инкассо килинган пул тушумлари ва чеклар» ҳисобвараги орқали чек берувчининг ҳисоб вараги дебетига утказилади. Чекни асл нусхаси банкнинг кунлик хужжатларига тикилади.

www.arxiv.uz б) чек берувчи ва чек қабул қилувчига турли банклар хизмат курсатса: - чек қабул қилувчининг банки чекда курсатилган сўмма миқдоридаги маблағларни қабул қилган ва чекга асосан чек қабул қилувчини ҳисоб варагига киритади. - тижорат банкларнинг электрон ҳисоб – китоб чеклари электрон тизими орқали чек берувчининг банкига жунатилади. Чекнинг асл нусхаси банкнинг кунлик хужжатларига тикилади. - чек берувчининг банкида чек сўммаси олинган электрон ҳисоб варақ чек асосида дастурий йул билан автоматлаштирилган тарзда чек берувчининг иккиламчи ҳисобварағидан ҳисобдан чиқарилади. Фойдаланилмаган чек банкка тақдим қилинганда банк ходими: - тақдим этилаётган чекнинг хақиқийлигини ва унинг эгасини чекни олишда асос бўлган хужжат бўйича текшириб ишонч хосил қилади. - чекни юз томонида қуйидаги мазмунда устхат ёзилади. «…..» сонли ҳисобварақга …. сўммани утказинг. - чекни банкнинг бош бухгалтерига беради, тасдиқловчи хужжат эса эгасига қайтарилади. Чек йўқотилган тақдирда банк йўқотилган чек бўйича маблағларни ҳисобдан чиқаришга жавоб бермайди. Чек шаклидан фойдаланишни устунликлари қуйидагилар: - ҳисоблашувни тез бўлиши; - ҳисоб - китобни кафолатланганлиги; - дебиторлик қарзларни камайиши; - маблағлар айланиши тезлашуви. Чек шаклнинг камчиликлари қуйидагилар: - чекларни йирик ҳисоб – китобларга расмийлаштирилмаслиги; - уларни расмийлаштиришдаги мураккабликлар; - чек орқали товарларни номинал қийматида сотиб олиб бўлмаслиги.

www.arxiv.uz Ҳисоб – китобларнинг мемориал- ордер шакли банк тўловчи сифатида қатнашганда қулланилиб мемориал ордерлар банк рахбари ва бош бахгалтери имзоси билан тасдиқланади, қолган ҳолларда эса мемориал ордер бош бухгалтер ва ушбу банк ҳисобварағини юритувчи бухгалтернинг имзоси билан тасдиқланади. Мемориал – ордерлар билан бажариладиган операцияларнинг қонуний бажарилиши банк рахбари ва бош бухгалтерга юклатилади. Фуқароларнинг ёзма топшириқлари бўйича тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишлари билан боғлиқ бўлмаган пул маблағларини нақд пулсиз ўтказишни амалга ошириш учун банклар мемориал ордерлардан фойдаланишлари мумкин. Бу холда тўлов амалга оширилгандан кейин топшириқнома мемориал ордер билан бирга банкнинг кунлик хужжатларига тикилади. Нақд пулсиз ҳисоб – китобларда пластик карточкалардан фойдаланиш Пластик карточкалар тегишли банкда карточка эгасининг ҳисоб вараги мавжудлигини тасдикловчи ва нақд пулсиз товарлар, ишлар ёки хизматларни сотиб олиш хуқуқини берувчи, шахси белгиланган, банк томонидан чиқарилган тўлов воситасини ўзида ифода этади. Пластик карточкалар жисмоний шахслар, юридик шахслар ва якка тартибдаги тадбиркорлар бир томондан, маҳсулотни сотувчи, иш бажарувчи ёки хизмат курсатувчи юридик шахслар ёки якка тартибдаги тадбиркорлар иккинчи томондан, ўртасида бўладиган нақд пулсиз ҳисоб – китобларда, шунингдек нақд пул бериш пунктлари (терминал) ва банкоматлардан нақд пул олишда қулланилади. Пластик карточкалар бўйича хизмат кўрсатиш шартнома асосида амалга оширилиб, шартнома қуйидагиларни ўз ичига олади: - томонларнинг номлари - шартнома мавзуси - томонларнинг хуқуқ ва мажбуриятлари - томонларнинг жавобгарлиги

www.arxiv.uz - ҳисоб – китобларни утказиш шартлари - шартноманинг амал қилиш муддати ва уни бекор қилиш шартлари - низоларни ҳал қилиш тартиби - томонларнинг юридик манзили Пластик карточкалар қуйидаги белгилари бўйича гуруҳланади: 1. Алоқадорлиги бўйича а) шахсий – бу жисмоний шахсга бериладиган пластик карточкалар б) оилавий – бу шахсий карточка эгасининг ишончномаси асосида оилада фойдаланувчига бериладиган пластик карточка в) корпаратив – бу юридик шахсларга хизмат курсатиш учун мўлжалланган пластик карточка бўлиб улардан иш хақи ва ижтимоий аҳамиятга эга бўлган бошқа тўловларни, шунингдек нақд пулларни тўлашда фойдаланиш такикланади. 2. Бажарадиган вазифаларига кўра: а). Дебет – карточкасидан фойдаланиш унинг эгасига эмитент билан мижоз ўртасида тўзилган шартнома шартларига мувофиқ ўзининг карточкасидаги пул маблагларидан товарлар, ишлар, хизматлар ҳақини тўлаш ёки нақд пул маблагларини олишда (корпаратив карточкалардан ташқари) фойдаланиш имконини беради. б). Кредит – карточкасидан фойдаланиш унинг эгасига, эмитент билан тўзилган шатнома шартларига мувофик эмитент томонидан товарлар, ишлар, хизматлар хакини тулаш ёки пул маблағларини олиш учун (корпоратив карточкалардан ташқари) берилган кредит линияси миқдорида операцияларни амалга ошириш имконини беради. в). Электрон хамён – жисмоний шахсларнинг карточкаси бўлиб ундан фойдаланиш унинг эгасига пластик карточкадаги колдик маблаглар доирасида товарлар, ишлар ва хизматларга хақ тўлаш ёки пул маблағларини олишга имкон беради. Пластик карточкаларни тегишли шахсларга бириктиришда қуйидаги реквизитлар бўлиши шарт: - идентификация белгилари (картани рақами, серияси ва бошқалар)

www.arxiv.uz - банк – эмитентнинг коди - ҳисобварақ рақами ва карточка эгасининг фамилияси, исми, отасининг исми (ташкилотнинг номи) - карточканинг амал қилиш муддати Пластик карточкалардан фойдаланиб операцияларни амалга оширишда тўзилган хужжатлар реквизитлари пластик карточкалар реквизитлари билан карточка эгаларининг банк ҳисоб варақлари, шунингдек корхона идентификаторлари, нақд пул бериш пунклари, банкоматлар ва ташкилотларнинг банк ҳисоб варақлари картасидаги мувофиқликни белгилашга имкон берувчи томонлар ўртасида келишиб олинган белгиларни ўз ичига олиши керак. Карточкалар бўйича банклараро ҳисоб – китоблар технологияси қуйидаги вариантлари кўзда тутади: а). Ҳисоб – китобларни амалдаги электрон тўловлар тизими орқали ялпи ҳисоб – китоб асосида утказиш б). Ҳисоб - китобларни ҳисоб – китоб қатнашчилари томонидан ташкил этилган жараён марказларидан кун давомида утказилиб якуний мажбуриятлар ҳисобланган ҳолда тижорат банкларининг вакиллик ҳисобварақларидан якуний ҳисоб – китоблар сўммасини ўтказиш. Жараён марказлари орқали ҳисоб – китобларни утказиш қуйидаги тартибда амалга оширилади: а) кун давомида карточкалар бўйича барча транзакциялар, ҳисоб – китоблар қатнашчилари томонидан тасдикланган тартибда жараён маркази орқали утказилади ва ҳисоб – китобларда қатнашувчи хар бир банк учун алоҳида очилган шахсий ҳисоб варақларда акс эттирилади. б) ҳисоб – китоблар қатнашчилари келишувига асосан ҳисоб – китоблар бўйича якуний сўммалар (мажбуриятлар) тижорат банкларининг Марказий банкнинг ҳисоб – китоблар марказида очилган вакиллик ҳисоб варақлари орқали шартномада кайд этилган даврийликда утказилади

www.arxiv.uz в) банклар жараён марказида олинган маълумотларга асосан карточкалардан фойдаланилган холда амалга оширилган операциялар бўйича маблағларни мижозларнинг ҳисоб варақларига киритадилар ёки чиқарадилар. 2006 йил якунига кура тижорат банклари томонидан чиқарилган пластик карточкаларнинг умумий сони 3,2 миллионтани ва пластик карточкалар орқали ҳисоб – китобларни амалга оширувчи терминаллар сони 14 мингтани ташкил этади. Ҳисоб – китоб ва тўлов интизоми юзасидан назорат Ўзбекистон Республикаси худудида фаолият курсатаётган банклар ҳисоб – китоб ва кредит операцияларини бажариш бўйича амалдаги қонунчилик ва Марказий банк томонидан белгиланган банк операцияларини амалга ошириш қоидаларига асосан жавобгардирлар. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўловларни ўз вақтида ўтказилиши ва тижорат банкларини вакиллик ҳисоб варақлари (тижорат банкларини Марказий банкни худудий бўлинмаларида очилган счётлари) ҳолатини назорат қилади. Банк вакиллик ҳисоб варағида маблағ йўқлиги сабабли корхоналарнинг ҳисоб варақларидан тўловларини ўтказилишини доимий равишда ушланиб қолишига йул қўювчи тижорат банкларининг бўлинмаларига нисбатан қонунчиликда белгиланган тартибда чора кўради. Шартнома шартлари бўзилган ёки талаб даражасида бажарилмаган ҳолларда томонлар қонунчиликда белгиланган тартибда жавоб берадилар. Низомда белгиланган қоидаларга амал килмаслик ёки сифатсиз бажарилган холларда банк ва уларнинг мижозлари амалдаги қонунчилик ва Ўзбекистон Республикаси Марказий банкнинг меъёрий хужжатларида белгиланган тартибда жавоб берадилар. Жумладан, Марказий банк тўғрисидаги қонуннинг «Марказий банк томонидан қулланиладиган чора ва «….. (санкция) лар» моддасида – Агар банк томонидан амалга оширилган операция ва йўл қуйилган камчиликлар омонатчига ва кредиторлар манфаатига путур етказадиган бўлса:

www.arxiv.uz - банклар устав фонди минимал миқдорининг бир фоизи миқдорида жарима ундириш - банкларга айрим операцияларни бажаришдан 1 йилга мархум этиш - банк операцияларини амалга ошириш бўйича лицензияни чиқариб олиш - банк филиаллари томонидан тўловларни ўз вактида амалга оширмаганда ва вакиллик ҳисобварақлари холатини қониқарсизлиги учун марказий банк филиални шу фаолиятдан олган фойдасини олиб қуйиш ва шунча миқдорда жарима солиш. Ўзбекистон Республикасининг «Банклар ва банклар фаолияти» тўғрисидаги қонуннинг 39 – «Банкларнинг ўз мижозлари олдидаги жавобгарлиги» моддасида – «Банклар ўз мижозлари олдида маблагларни сақланиши ва бошқа олган мажбуриятларини бажарилиши, шу жумладан тўловларни бир банкдан иккинчи банкка ўз вақтида ўтиши ва уларни корхона ва ташкилотларни счётларига ўз вақтида ёзилишига эришиш учун жавобгар» - дейилган. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1996 йил 24 январдаги «Тўлов интизомини ва ўзаро ҳисоб – китоблар тизимини мустаҳкамлаш тўғрисида»ги фармонида – «тижорат банкларининг рахбарлари корхона ва ташкилотлар билан бир қаторда хўжалик субъектларининг муддати ўтган дебеторлик ва кредиторлик қарзлари пайдо бўлишига шахсий живобгардирлар» - дейилган. Агар тўловлар кредитлар ҳисобига амалга оширилган бўлса у бўйича шартнома шартларини бажарилмаслиги жарима солинишига, фоизларни оширилишига, кредит муддатини қисқартириш каби чораларга сабаб бўлади. Бу чоралар ёрдам бермаганда қарз берувчи молиявий талабларни хўжалик суди орқали амалга оширади. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 5 августдаги «Банклардаги депозит ҳисоб варақларидан нақд пул тўловларини узлуксиз таъминлаш кафолатлари тўғрисида» ги қарорида- «Аҳоли ва хўжалик юритувчи субъектларга депозит ҳисоб варақларидан нақд пуллар узлуксиз берилиши тижорат банкларининг чорак, ярим йиллик ва йиллик иш якунларини сарҳисоб қилишда улар фаолияти самарадорлиги ва ишончлилигини баҳолашнинг энг муҳим мезонларидан бири деб ҳисоблансин» - дейилган.

www.arxiv.uz Ўзбекистон Республикаси Марказий банки ва тижорат банкларининг иш якунларини кўриб чиқиш вақтида аҳоли ва хўжалик юритувчи субъектларга банкларнинг депозит ҳисоб варақларидан нақд пулларни кечиктирмай тулаш борасида урнатилган тартиб бир неча марта (ойига уч мартадан кўпрок) бузилган такдирда тижорат банклари худудий бўлимлари ва филиалларининг рахбарлари эгаллаб турган лавозимидан озод қилиниши лозимлиги таъкидланган. Шу каби қарорда «Марказий банк нақд пул маблағлари беришни мунтазам кечиктириш холлари мавжуд бўлганида тижорат банкларига нисбатан қаттиқ жавобгарлик чоралари, хатто банк операцияларини амалга ошириш хуқуқини берадиган лицензияни кайтариб олиш чораларини қулласин» - дейилган.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар: Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, Тошкент, 2001й. 1. Банклар ва банк фаолияти тўғрисидаги қонун , Тошкент,1996й. 2. Марказий банк тўғрисидаги қонун , Тошкент, 2002й. 3. Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисидаги қонун , Тошкент, 2007й. 4. Банк сири тўғрисидаги қонун , Тошкент, 2003й. 5. Валютани тартибга солиш тўғрисидаги қонун, Тошкент, 2003й. 6. Давлат бюджетининг ғазна ижроси тўғрисидаги қонун , Тошкент, 2007й. 7. Фуқароларни жамғариб бориладиган пенсия таъминоти тўғрисидаги қонун, Тошкент, 2004й. 8. Кредит уюшмалари тўғрисидаги қонун , Тошкент, 2006й. 9. Ташқи иқтисодий фаолият тўғрисидаги қонун , Тошкент, 2003-й. 10. Бюджет тизими тўғрисидаги қонун , Тошкент, 2007й. 11. Ўзбекистон Республикасининг Мехнат Кодекси, Тошкент, 1995й. 12. Фермер хўжалиги тўғрисидаги қонун , Тошкент, 2004й. 13. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Тадбиркорликни бошқариш ва уни ташкил этиш

Корхонада пул тушуми, уни режалаштириш ва тақсимлаш

Банкларда хужжатлар айланиши ва банк назоратининг ташкил килиниши

Қишлоқ хўжалигида ширкат, фермер, деҳқон хўжаликлари пул капиталини ташкил этиш ва улардан фойдаланиш

Туризм ва сафарларни ташкил этиш