Omonatlarni kafolatlash tizimining xalqaro amaliyoti - Iqtisodiyot - Referatlar

Omonatlarni kafolatlash tizimining xalqaro amaliyoti

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

142 KB

Ko'chirib olish

Omonatlarni kafolatlash tizimining xalqaro amaliyoti Reja: 1 Germaniyada omonatlarni kafolatlash tizimi va uning xususiyatlari 2 Amerika Qo’shma Shtatlarida omonatlarni kafolatlash tizimi 3 MDH va Boltiq bo’yi respublikalarida omonatlarni kafolatlash tizimining shakllanishi

1 Germaniyada omonatlarni kafolatlash tizimi va uning xususiyatlari Germaniyada omonatlarni sug’urtalash tizimi 1978 yildan boshlab amal qila boshlagan. Germaniyada bank omonatlarini sug’urtalash fondlarining bir necha tarmoqlari mavjud:  xususiy banklar omonatlarini sug’urtalash fondi;  jamg’arma kassalaridagi omonatlarni sug’urtalash fondi; ™ Kooperativ banklardagi omonatlarni sug’urtalash fondi. Germaniya Markaziy banki bo’lgan (Bundesbank) omonatlarni sug’urtalash tizimlariga etarlicha katta ta’sir ko’rsatmaydi. Fondda nemis banklarining auditorlar Ittifoqi a’zosi bo’lgan va kredit ishi nazorati bo’yicha Federal Kuzatuvi tomonidan bosh litsenziyaga ega bo’lgan barcha xususiy kredit muassasalari ishtirok etishi mumkin. Germaniyada banklararo va ba’zi bir muddatli majburiyatlardan tashqari barcha ko’rinishdagi omonatlar sug’urtalanadi. Sug’urtalanmaydigan omonatlarga quyidagilar kiradi:  bankning jismoniy shaxslar ko’rinishidagi o’z boshqaruvchilari va ta’sischilariga bo’lgan majburiyatlari;  bank kuzatuv kengashi a’zolarining shu bankka nisbatan bo’lgan talablari;  yuqorida ta’kidlanib o’tilgan shaxslarning to’g’ridan-to’g’ri qarindoshlarining shu bankka nisbatan bo’lgan talablari. Germaniyada omonatlar tizimini moliyalashtirish, xar bir a’zo bo’lgan bankdan bir yilda bir marta barcha jalb etilgan omonatlardan 0,03% miqdordagi qismini badallar ko’rinishida to’lash bilan amalga oshiriladi. Badal to’lanish tartib - qoidalariga o’zgartirishlar kiritishga faqatgina banklar uyushmasi boshqarmasi haqlidir, Germaniya banklar assotsiatsiyasi quyidagi xuquqlarga ega:  Fond etarli miqdordagi mablag’ga ega bo’lganda badallarning yig’ilishini to’xtatish.  Fondda banklarni sog’lomlashtirish uchun mablag’ etmaganda, badallar miqdorini ikki barobargacha oshirish.

Sug’urta fondini boshqarish uchun banklar uyushmasi 9 kishidan iborat maxsus qo’mita tuzadi. Qo’mita quyidagi vazifalarni amalga oshiradi:  Banklarga yordam berish haqida qarorlar qabul qilish.  Fond mablag’laridan foydalanishni tartibga soluvchi yo’riqnomalar ishlab chiqish.  Fondga o’tkaziluvchi turli xil badallar miqdorlari haqida qarorlar qabul qilish.  Fond faoliyati haqida moliyaviy hisobot taqdim etish. Bank, Fonddagi o’z faoliyatini to’xtatishi bankning banklar uyushmasi tarkibidan chiqib ketishiga va, aksincha, bankning banklar uyushmasi tarkibidan chiqib ketishi, uni Fond tarkibidan chiqib ketishiga olib keladi. Bu esa quyidagi hollarda yuz beradi:  Fondga kerakli ma’lumotlarni etkazmaganda.  O’rnatilgan badallarni o’z vaqtida to’lamaganida.  Auditor tekshiruvlariga xalaqit bersa.  Fondda ishtirok etishini ochiq reklama qilsa.  Fond faoliyatiga uyushma tomonidan ko’rsatilgan tegishli yuriqnomalarga amal qilmasa va hokazo. Jamg’arma kassalardagi omonatlarni sug’urtalash fondi, omonatchilar huquqini ximoyalovchi qo’shimcha tashkilot sifatida xizmat qiladi. Tashkilot sifatida uning faoliyatida kommunal ittifoqlari, okruglari va boshqa ma’muriy birliklar qatnashganligi uchun bu muassasa doimiy mablag’ bilan ta’minlangan bo’ladi. Bu tizimning xususiyati shuki, badallar undirish uchun jamg’arma kassalardagi passivlar emas, balki aktivlar asos bo’lib xizmat qiladi. Inqirozlar davrida fondlar mablag’lari qaytarilmagan ssudalardan hosil bo’lgan zararlarni qoplash uchun yo’naltiriladi. Hududiy fondlar umumiy mablag’larining hajmi jamg’arma kassalardagi mijozlar talablari miqdorining 3% ni tashkil etadi. Xususiy banklardan farq qilib, jamg’arma kassalari bu mamlakatda bir necha sug’urtalash fondlariga ega, chunki ular faoliyatida keng ko’lamdagi operatsiyalarni amalga oshirish uchun hududiylik tamoyili muhimdir.

Kooperativ banklarni sug’urtalash fondi o’z faoliyatini Kooperativ banklar Ittifoqi orqali olib boradi. Fondning maxsus hisob varag’ida barcha o’tkazilgan badallarning 10%i, qolgan 90%i esa bu mablag’lardan foydalanish uchun Ittifoq ishonchnomasini olgan audit tashkilotlari hisobvarag’larida saqlanadi. Qiyin moliyaviy axvolga tushib qolgan bankka fond tomonidan dotatsiyalar, foizli yoki foizsiz ssudalar, kafolatlar taqdim etilishi mumkin. 2 Amerika Qo’shma Shtatlarida omonatlarni kafolatlash tizimi Amerikada sug’urtalash tizimi 1933 yildan boshlab faoliyat ko’rsatadi. AQShda omonatlarni sug’urtalash tizimining aralash shakli amal qiladi. Bu vazifani Amerikada ikkita idora amalga oshiradi:  Omonatlarni sug’urtalash Federal Korporatsiyasi (OSFK)  Ssudo-jamg’arma assotsiatsiyalardagi omonatlarni sug’urtalash Federal Korporatsiyasi. Omonatlarni sug’urtalash Federal Korporatsiyasi faoliyati bilan tanishib chiqaylik. OSFK quyidagi yo’llar bilan moliyaviy qiyinchillikka uchragan banklarga yordam berishi mumkin: 1) Bu Korporatsiya qiyinchilikka uchragan bankni mustahkamroq bank bilan birlashtirishi mumkin; 2) Korporatsiya bankni bankrotga uchragan, so’ng omonatchilarga sug’urta mukofotining eng yuqori summasini to’lab berishi mumkin; 3) Korporatsiya bankka ma’lum summada mablag’ o’tkazib bu bankka kafil bo’lishi mumkin. OSFK ko’proq birinchi yo’lni tanlashni afzal ko’radi, ya’ni ko’pchilik hollarda OSFK xavf ostida turgan banklarni boshqa mustahkamroq banklar bilan birlashtirgan. OSFKning fikricha, bu yo’l banklarni tugatishdan ko’ra arzonroq tushadi. OSFK bankrotga uchragan bankka nisbatan ko’radigan ikkinchi chorasi shundan iboratki, OSFK bankni tugatadi va bu bankning har bir omonatchisiga 100000 AQSh dollaridan oshmagan summada omonatlarini qaytaradi. Aynan shu

yo’l bilan OSFK 1982 yilda Oklaxoma shtatidagi «Penn Skver» deb nomlangan yirik bankni yopdi bu esa bankning yirik omonatchilari uchun kutilmagan hodisa bo’ldi. 3 – jadvalda 1970-1985 yillar oralig’ida AQShda yopilgan banklar miqdorlari to’g’risida ma’lumotlar keltirilgan. Ushbu ma’lumotlar bo’yicha quyidagi ma’lumotlarni tahlil qilish mumkin: 7-jadval OSFK tomonidan 1970-1985 yillar orasida moliyaviy Qiyinchilikka uchrashligi sababi bilan yopilgan banklar to’g’risida ma’lumot YIL LAR yopilgan banklar Bank - lar soni Umumiy omonatla r (ming dollar) OSFK tomonidan omonatlari qaytgan banklar soni OSFK tomonidan mustahkam banklar bilan birlashtirgan banklar soni 1970 8 55,229 4 3 1971 6 132,058 5 1 1972 3 99,784 1 - 1973 6 971,296 3 3 1974 4 1,575,832 - 4 1975 14 340,574 3 10 1976 17 865,659 3 13 1977 6 205,208 - 6 1978 7 854,154 1 6 1979 10 110,696 3 7 1980 10 216,300 3 7 1981 10 3,826,022 2 8 1982 42 9,908,379 7 35 1983 48 5,441,6,8 9 39 1984 79 2,883,162 16 63 1985 120 8,059,441 29 91 Manba: OSFK yillik hisoboti, 1985yil, 61-68 betlar.

1970 yilda OSFK tomonidan 8 ta moliyaviy nobarqaror banklar yopilgan. Ulardan 4 tasining omonatlari o’z egalariga qaytarilgan, 3 nafari esa mustahkam banklar bilan birlashtirilgan. Bir necha yillar davomida OSFK tomonidan yopilgan banklar miqdori oshib borgan. Nihoyat 1985 yilga kelib, OSFK faoliyat ko’rsatgan 120 ta banklarning 29 tasining omonatchilariga mablag’larini qaytargan bo’lsa, qolgan 91 ta bankni moliyaviy barqaror banklar bilan birlashtirilgan. Bu ma’lumotlar OSFK omonatchilarining manfaatlarini himoyalashga qaratilgan aniq maqsadga yo’naltirilganligidan dalolat beradi. Moliyaviy qiyinchilikka duch kelgan banklarni yopish iqtisodchilar tomonidan ko’pgina munozaralarga sabab bo’lgan. 1984 yilda OSFK Chikagodagi juda yirik «Kontinentl benk end Trast kompani» banklarini o’z kafilligiga oldi, chunki bu paytlarda «Kontinental» bankida aholi yoppasiga o’z omonatlarini boshqa banklarga joylashtira boshlagan edi. Bu hodisani to’xtatish niyatida, OSFK «Kotinental» bankining omonatlariga kafil ekanligini barcha omonatchilarga e’lon qildi. OSFK bu bilan «Kontinental» bankidek yirik bank moliyaviy muammolarining boshqa banklarga tarqalishi va umuman butun iqtisodiyotga ta’sir etishidan saqladi. OSFK tasdiqlashicha, bankni o’z kafilligiga olish, banklarni majburiy tarzda birlashtirishdan ko’ra arzonroq tushadi. Ko’p yillar davomida OSFK bank tizimini muvofiqligini muvaffaqqiyatli tarzda amalga oshirib kelmoqda. Ikkinchi Jahon urushi davridan to 1981 yilgacha o’nlab banklar bankrotga uchradi, lekin omonatchilarning ko’pchiligi deyarli hech qanday zarar ko’rmadilar. Yuqoridagi jadvaldan ko’rinib turibdiki,1982 yildan so’ng bank tizimining ahvoli ancha o’zgardi. 1982 yildan to 1985 yilgacha, yopilgan banklarning soni jadal ravishda o’sdi. Bunda OSFKning zararlari oshdi va 1982 va 1983 yillar davomida bu zararlar miqdori 1 milliard dollarni tashkil etdi. 1985 yilda bankrot bo’lgan banklarning soni 120 taga etdi, bu banklar turli xil shtatlarda joylashgan bo’lib, asosan qishloq xo’jaligi va neft ishlab chiqarish sohasida amal qiluvchi banklar edi. Barcha yuqorida aytib o’tilganlardan tashqari, yana 110 ta bank

moliyaviy jihatidan tahlil etilganda OSFK tomonidan «muammoli banklar» deb topilgan. OSFK 5 kishidan tashkil topgan Direktorlar Kengashi tomonidan boshqariladi. Ulardan ikkitasi AQSh prezidenti tomonidan tayinlanadi. Direktorlarga bir qancha mas’uliyat yuklangan. Masalan, ulardan hech biri ilgari bankda ishlagan bo’lishi kerak emas, ularning har biri qandaydir partiya a’zosi bo’lishlari kerak va hokazo. OSFKning ustav kapitali 12 ta Federal banklarning teng qismli mablag’laridan hosil bo’lgan. Shuningdek, OSFK AQSh g’aznasidan 3 milliard dollargacha kredit olishi mumkin. Federal tizimidagi barcha banklarning OSFKga a’zo bo’lishlari shart, shtatlardagi boshqa banklar esa istagan vaqtida a’zo bo’lib, istagan vaqtida bu Korporatsiya bilan o’z aloqalarini uzishi mumkin. Shu bilan birga OSFK Qonunga qarshi yoki juda xavfli operatsiyalarni amalga oshirgan bo’lsa, bu bankni omonatlarni kafolatlash tizimidan o’chirib tashlash huquqiga ega. Ammo qanday sabablar bilan bank omonatlarni kafolatlash tizimidan chiqib ketmasin, OSFK tomonidan bu bankning omonatlari bo’yicha 2 yil mobaynida mablag’larning qaytarilishi ta’minlanadi. Shu bilan birga, OSFK Qonunga xilof ish tutgan, g’oyat riskli operatsiyalarda qatnashgan banklarni omonatlarni sug’urtalash tizimidan chiqarib tashlashi mumkin. Ammo OSFK a’zoligidan qanday sabablar bilan chiqib ketganidan qa’tiy nazar, OSFK bu omonatlar bo’yicha shartnoma bekor qilingan kunidan boshlab ikki yil mobaynida sug’urtalaydi. Endi chet davlatlar kafolatlash institutlari haqida ma’lumotlarni ko’rib chiqamiz 8-jadval Chet el mamlakatlarda omonatlarni kafolatlash institutlarining tuzilishi va funktsiyalari Davlat Tashkiliy tuzilmasi Kafolatlash bo’yicha qo’llaniluvchi choratadbirlar Mul k shakli Boshqa ruv Asosiy funktsiyasi Banklarn i birlashtirish Kafilli kka olish

Argentin a davla t Markazi y bank Omonatla r bo’yicha haq to’lash Bankning boshqaru-vini al-mashtirish Bankn ing aktivla ri-ni sotib olish Germani ya xusu- siy Bank ittifoqlari Omonatla r bo’yicha haq to’lash Yo’q Yo’q Yaponiya arala sh Mustaqil korpora- tsiya Omonatla r bo’yicha haq to’lash Yo’q Bankk a kredit taqdim etish Shveytsa- riya davla t Bank ittifoqlari Omonatla r bo’yicha haq to’lash Yo’q Yo’q Turkiya davla t Markazi y bank Omonatla r bo’yicha haq to’lash Yo’q Kredit berish, aktivlarni sotib olish AQSh davla t Mustaqil korpora- tsiya Omonatla r bo’yicha haq to’lash, bankni boshqarish Boshqaru- vini al- mashtirish, banklarni birlashtirish Kredit berish, aktivlarni sotib olish Manba: A.V. Anikin «Zashchita bankovskix vkladov» Delo, 1997y. Jadvalda ko’rib turganimizdek, turli davlatlarda kafolatlash tizimi har xil mulkchilik shaklida tashkil etilgan. Masalan Argentina, AQSh, Turkiya va Shvetsariyada kafolatlash tizimi davlat mulkiga asoslangan, Germaniyada xususiy, Yaponiyada esa aralash ko’rinishda shakllangan. AQSh va Yaponiyada

kafolatlash tizim mustaqil korporatsiya tomonidan boshqarilsa, boshqa davlatlarda esa boshqaruv Markaziy bank va bank ittifoqlari tomonidan amalga oshiriladi. Jadvalda ko’rib chiqilayotgan davlatlarda tashkil etilgan kafolatlash tizimlarining asosiy maqsadi omonatchilarning manfaatlarini himoya qilish va omonatlar bo’yicha haq Davlat Kafolatlash instituti xususiyati Chet el valyutasi hisobraqamlar i Omonatg a haq to’lashning maksimal hajmi Sug’urtalanuv c hi muassasa Ishtirok etishi bo’yicha Argenti na Barcha moliyaviy muassasalar Ixtieriy Yo’q 81 ming austral German iya Tijorat, jamg’arma, kooperativ banklar Ixtiyoriy mavjud belgilanm agan Yaponiy a Banklar, kredit uyushmalari Majburiy Yo’q 10 mln. iena Shveyts ariya Bank ittifoqlari a’zolari Ixtieriy mavjud 30 ming shveytsaya franki Turkiya Barcha banklar Majburiy mavjud 3 mln. turk lirasi AQSh Tijorat, jamg’arma va sanoat banklari FR. tizimi banklari uchun majburiy mavjud 100 ming AQSh dollari Manba: A.V. Anikin «Zashchita bankovskix vkladov» Delo, 1997y Omonatlarni kafolatlash tizimining xavf-xatarni oldini olish imkoniyatlari deyarli barcha davlatlarda tashkil etilgan omonatlarni kafolatlash tizimi ushbu

davlatdagi moliyaviy muassasalar, ya’ni tijorat banklari va kredit uyushmalarining omonotchilarni himoya qiladi. Tizimga a’zo bo’lish Argentina, Germaniya va Shveytsariyada ixtiyoriy, AQSh, Turkiya, Yaponiyada esa majburiydir. Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, banklar bankrot bo’lganda omonatchiga omonat bo’yicha haq to’lashning maksimal miqdori barcha davlatlarda turlicha belgilangan. Banklarning badallari masalasiga kelsak, ular turli stavkalarda belgilangan bo’lib, ular 0,008 foizdan 0,5 foizgachadir. Lekin badalning foiz stavkasi ba’zi davlatlarda oylik omonatlar qoldig’idan olinsa, ba’zi davlatlarda yillik qoldig’idan olinadi. Umuman, har bir davlatning omonatlarini kafolatlash tizimining shartlari turlicha bo’lsa-da, ularning maqsadi omonatchilarning manfaatlarini himoya qilishdir.

3 MDH va Boltiq bo’yi respublikalarida omonatlarni kafolatlash izimining shakllanishi MDH mamlakatlarida omonatlarni kafolatlash tizimi rivojlangan mamlakatlarga nisbatan o’zgacha vaziyatda vujudga kelgan. Ma’lum vaqt davom etgan iqtisodiy qiyinchiliklar tufayli sobiq ittifoqning ko’pchilik respublikalarida aholining jamg’armalari soni birdaniga pasayib ketdi. Yuqori darajadagi inflyatsiyalar, moliyaviy tizimning inqirozga yuz tutishi va boshqa salbiy oqibatlar natijasida xususiy sektor o’z hukumatining siyosatiga nisbatan ishonchi pasayib ketdi. Shuning uchun hozirgi sharoitda MDH va Boltiq bo’yi respublikalarida omonatlarni himoyalash mexanizmlarini ishlab chiqishga kirishildi. Bu tizim mustahkam tarzda yaratilsa, ushbu mamlakatlardagi omonatchilarning inqirozga uchragan bank tizimiga nisbatan ishonchini qayta tiklash bo’ladi. Agar hozirgi davr tajribasiga murojaat qilsak, MDH respublikalarining ko’plarida bunday tizimni ishlab chiqilishi hali ham davom etmoqda. Lekin ba’zi mamlakatlarda omonatlarni kafolatlash tizimining qonuniy asoslari yaratildi va maxsus kafolatlash muassasalari o’z faoliyatlarini yurita boshladilar. Bunday davlatlar qatoriga Qozog’iston, Ukraina, barcha Boltiq bo’yi respublikalari, Rossiya Federatsiyasi, shu jumladan, O’zbekiston Respublikasini kiritish mumkin. Rossiya Federatsiyasi omonatlarni kafolatlash tizimining huquqiy asoslari Rossiya Federatsiyasida «Jismoniy shaxslarning omonatlarini kafolatlash to’g’risida»gi Qonuni 2003 yilning 10 dekabrida qabul qilindi. Bu Qonun Rossiya Federatsiyasida kafolatlash tizimining huquqiy, moliyaviy va tashkiliy asoslarini belgilaydi. Bu tizimning faoliyati maxsus omonatlarni sug’urtalash Agentligi tomonidan olib boriladi. Ushbu Qonunning maqsadi, bank omonatchilarning manfaatlarini himoyalash va mamlakatda bank tizimiga nisbatan ishonchni o’stirish. Agentlikka Rossiya Federatsiyasidagi barcha banklar a’zo bo’lishi shart. Qonuning 11-moddasiga binoan bank inqirozga uchraganda, omonat miqdori 100 ming rublgacha bo’lgan qiymatni tashkil etsa, omonatlar bo’yicha haq to’lash 100% miqdorida qaytariladi. Valyuta omonatlari bankning inqirozga uchragan

kundagi kursi bo’yicha hisoblab chiqilib, milliy valyutada qaytariladi. Agentlik Rossiya Banki bilan birgalikda bu Agentltikka a’zo bo’lgan bankning omonatchilar oldidagi majburiyatlarini, sug’urta badallarini o’tkazilishini bevosita shu bankning o’ziga borib tekshirish huquqiga ega. Agentlik sug’urta badallari hisobiga, shuningdek, o’z vaqtida to’lanmagan badallar uchun undirilgan jarimalar, o’z mablag’larini joylashtirishdan kelgan foyda, Rossiya Federatsiyasining mol-mulki hisobiga moliyalashtiriladi. Agentlikning mol-mulk badali davlat byudjeti tomonidan taqdim etilib, u 3 mlrd. rublni tashkil etadi. Bu summadan 2 mlrd. rubl majburiy sug’urta fondiga, 1 mlrd rubl esa Agentlikning ommaviy tadbirlar bilan bog’liq xarajatlari uchun sarflanadi. Banklardan kalendar badallari barcha Qonunda belgilangan omonatlardan 0,15% miqdorida o’tkaziladi. Agentlik – bank tomonidan o’tkaziladigan kalendar badallari o’z vaqtida o’tkazilmaganligi uchun jarima haqini undirishga haqli va bu jarima Rossiya Bankining qayta moliyalashtirish stavkasini 360 kalendar kuniga bo’linishidan hosil bo’lgan foiz stavkasiga teng. Omonatlarni sug’urtalash Agentligi o’z mablag’larini a) Rossiya Federatsiyasining Davlat qimmatli qog’ozlariga; b) Rossiya Federatsiyasi sub’ektlarining qimmatli qog’ozlariga; v) Ochiq aktsiyador jamiyat shaklidagi emitent aktsiyalariag va boshqa Qonunda belgilangan joylarga yo’naltirishga haqli. Qozog’istonda omonatlarni kafolatlash tizimining shakllanishi Qozog’istonda omonatlarni kafolatlash tizimi 1999 yilda yaratildi. Bu tizim Qozog’iston Respublikasi Milliy banki tashabbusi bilan yaratildi, Milliy bank Qozoq jismoniy shaxslarning omonatlarini kafolatlash (sug’urtalash) fondining ta’sischisi bo’lib, uni shu’ba yopiq aktsiyador jamiyati sifatida tashkil etdi. Shu bilan bir vaqtda, Milliy bankning tashabbusi bilan bank qonunchiligiga Fondni moliyaviy jihatdan ta’minlashga xizmat qiluvchi qo’shimcha va o’zgartirishlar kiritildi.

Fondning imkoniyatlari deyarli chegaralangan. Uning asosiy funktsiyalari bu- Fondga a’zo banklardan badallar yig’ish va omonatchilarga omonatlarini qaytarish. Fond banklarga nisbatan choralar qo’llashi, qoidalar o’rnatishi va banklar faoliyati haqida ma’lumot olishga haqi yo’q. Fond banklarga nisbatan qo’llashi mumkin bo’lgan yagona jazosi bu- bank kalendar badallarini o’z vaqtida o’tkazmaganda yoki bank o’z omonatchilarining oldida o’z majburiyatlarini bajara olmasligi haqida ma’lumot berganda, shuningdek, bank operatsiyalarini bajarishi to’g’risida litsenziyasi olib qo’yilganda, shu bankni Fond ishtirokchilari safidan chiqarish hisoblanadi. Fondning dastlabki ustav kapitali Milliy bankning 1 milliard tanga (taxminan 7 mln. AQSh dollari) summaga teng mablag’dan tashkil topgan. Fond unga a’zo bo’lgan banklarning bir martalik va kalendar badallari hisobidan moliyalashtiriladi. Bunda, bir martalik badallar miqdori-bank tomonidan jalb etilgan barcha kafolatlanuvchi omonatlarning 0,375% ni tashkil etadi, kalendar badallari esa – hisobot davridagi, tegishli hisobraqamlardagi qoldiqlari summasidan 0,25%i mikdorida yilning har choragida Fondga o’tkazib turiladi. 10-jadval Fond tomonidan kafolatlanadigan omonatlar Omonat muddati Muddatli omonatlar, tangada Muddatli omo- natlar, AQSh dollarida Muddatli omonatlar, evroda 6 oygacha Yillik 10% Yillik 6% Yillik 5% 12 oygacha Yillik 13% Yillik 7% Yillik 6% 36 oygacha Yillik 15% Yillik 9% Yillik 8% 36 oydan yuqori Yillik 16% Yillik 10% Yillik 9% Fond kalendar badallarining stavkalarini bank tizimining sharoitiga qarab o’zgartirish xuquqiga ega. Bundan tashqari favqulodda holat yuz berganda, Fond Milliy bankdan, hukumatdan va boshqa tashkilotlardan qo’shimcha mablag’ olishi mumkin. Fond o’z mablag’larini Qozog’iston Respublikasi Milliy banki boshqarmasining shartnomasi asosida faqatgina davlat muddatli majburiyatlariga investitsiya qilishi mumkin.

Hozirda mamlakatdagi 39 bankdan 22 tasi Fond ishtirokchisi bo’lib hisoblanadi. Bank inqirozga uchraganida omonatchilarning omonatlarini qaytarilishi jadvalda keltirilgan miqdorda amalga oshiriladi: 11-jadval Omonatlarni qaytarish me’yorlari Omonat miqdori Qaytarishga mo’ljallangan mablag’ summasi 200 ming tangagacha 100% 200 ming tangadan 400 mingacha 200 ming tanga+200 ming tangadan yuqori summaning 80%i 400 ming tangadan 600 mingacha 360 ming tanga+400 ming tangadan yuqori summaning 60%i 600 ming tangadan 800mingacha 480 ming tanga+600ming tangadan yuqori summaning 40%i 800 ming tangadan 1milliongacha 560 ming tanga+800 ming tangadan yuqori summaning 20% 1 million tangadan yuqori 600ming tanga+1 million tangadan yuqori summaning 10%i AQSh dollarlari va evrodagi omonatlar omonat qaysi valyutada joylashtirilgan bo’lsa, ushbu valyutada Fond tomonidan to’lanadi, lekin litsenziya qaytarib olingan kundagi kurs bo’yicha 360 ming tangadan oshmagan summagacha to’lanadi. Hozirgi kunda Qozog’istonda Fond faoliyatini yanada jadallashtirish, uni jahon standartlariga yaqinlashtirish chora-tadbirlari ishlab chiqilmoqda. Ukrainaning omonatlarni kafolatlash tizimi Ukraina omonatlarni kafolatlash Fondi 1998 yil sentyabr oyidan boshlab, maxsus davlat muassasasi sifatida tashkil etilgan. 2001 yil «Jismoniy shaxslar

omonatlarni kafolatlash fondi» to’g’risida qonun qabul qilindi. Qozog’iston Fondidan farqli ravishda Ukraina Fondi banklarga nisbatan yo’riqnomalar, qoidalar qabul qilishi, bank faoliyatining nazoratini amalga oshirishi, bankning moliyaviy axvolini o’rganish, tahlil qilish huquqiga ega. Shuningdek, Fond ishtirokchi-bankdan litsenziya chaqirib olinganida, shu bankni Fond ishtirokchilari safidan chiqarib tashlaydi. Fondga banklar majburiy ravishda a’zo bo’ladilar. Shu kunga kelib a’zo banklarning soni 148 taga etgan. Fond quyidagi mablag’lar hisobiga moliyalashtiriladi:  -Ukraina Milliy bankining 20 million griven miqdoridagi (taxminan, 3,7 mln. AQSh dollari) badali,  -banklarning bir martalik badallari (har bir a’zo bankning ustav kapitalidan 1% miqdorida),  -kalendar badallari (yarim yilda) xisobot davridagi kafolatlanuvchi omonatlar qoldig’ining 0,25% miqdorida,  -o’z vaqtida to’lanmagan badallar uchun bankdan undirilgan jarima, Direktorlar Kengashi, audit qo’mitasi omonatlaridan tashqari barcha turdagi omonatlar buyicha mablag’lar Fond tomonidan qaytarilishi kafolatlanadi. Omonatlarni qaytarilish miqdori 1200 grivenni (taxminan, 225 AQSh dollari) tashkil etadi. Omonatchilarning mablag’lari bank yopilgandan keyin bir oy davomida oldindan tayinlangan agent-bank tomonidan o’z egalariga to’lanadi. Shuni aytish kerakki, Ukraina omonatlarni kafolatlash fondi mustaqil davlat instituti hisoblanadi. Bunda ekspertlarning ta’kidlashicha, bu tizimning yaratilishi aholining banklarga nisbatan ishonchining o’sishiga juda katta ta’sir qildi.

Litva omonatlarini kafolatlash tizimi Litva Respublikasida omonatlarni kafolatlash tizimi 1996 yildan «Jismoniy shaxslarning omonatlarini sug’urtalash haqida» gi Qonun qabul qilingandan so’ng faoliyat ko’rsata boshladi. 2001 yilning mart oyida «Omonatlarni sug’urtalsh haqida» yangi qonun qabul qilindi. Unga binoan sug’urtalanuvchi ob’ektlar qatoriga jismoniy shaxslar omonatlari bilan birga yuridik shaxslarning omonatlari ham kirdi. 2002 yilgi yangi «Omonatlarni va investorlarning majburiyatlarini sug’urtalash haqida» gi Qonun esa Omonatlarni sug’urtalash Fondining faoliyatini yanada kengaytirdi. Omonatlarni sug’urtalash fondi Litva Respublikasining davlat muassasidir. Fond quyidagi vazifalarni bajaradi: Fond ishtirokchilari tomonidan kelgan badallarni hisob-kitob qilish, omonatchilarga mablag’larini qaytarish, ishtirokchilarning ish faoliyati ustidan nazorat olib borish, ulardan o’ziga kerakli ma’lumotlarni olish va bu ma’lumotlarni tekshirish. Fondning ustav kapitali Litva hukumati tomonidan shakllangan bo’lib, u Qonun bo’yicha 30,3mln. litni (8,6 mln. AQSh dollarini) tashkil etadi. Fond ishtirokchilarning bir martalik badallari (banklar-5000 lit, kredit ittifoqlari-500 lit) va kalendar badallari (banklar jami omonatlardan yiliga0,45%, kredit ittifoqlari-0,2%) hisobiga moliyalashtiriladi. Fond o’z mablag’larini davlat va Fond Kengashi tomonidan ro’yxatga olingan bir qancha mamlakatlar markaziy banklarining qimmatli qog’ozlariga joylashtirishga haqli, lekin tajribada, asosan, u o’z mablag’larini davlat KMOga joylashtiradi. Banklar va kredit tashkilotlari Fondda ishtirok etishlari majburiy hisoblanadi. Hozirda Fondga 9 tijorat banklari, 44 kredit tashkilotlari a’zo bo’lgan. Litva Respublikasi Evropa Ittifoqiga kirishga tayyorgarlik ko’rayotgani munosabati bilan omonatlarning qaytarilishi Qonun tomonidan quyidagi tartibda belgilangan:

12-jadval Omonatlarni qaytarish me’yorlari. DAVR Omonat miqdori, (A) Qaytarilish summasi 31.12.2003 yilgacha 10000litdan- 45000litgacha 10000lit+ 90%* A 01.01.2004yildan to 31.12.2006yilgach a 10000litdan- 50000litgacha 10000lit+90%*(A) 01.01.2004yildan to 31.12.2009yilgach a 10000litdan- 60000litgacha 10000lit+90%*(A) 01.01.2010dan e’tiboran 2500evrodan 20000evrogacha 2500evro+90%*(A) Omonat egasi bank yopilgan kunidan to 5 yil davomida o’z omonatlarini talab qilib Fondga murojaat etishi mumkin. Estoniyaning omonatlarni kafolatlash tizimi Estoniya omonatlarini kafolatlash Fondi 1998 yili 23 may kuni qabul qilingan Qonun asosida yaratildi. Bu Qonunga binoan Fond yuridik va jismoniy shaxslarning estoniya kronalari va germaniya markalardagi omonatlarini kafolatlar edi. 2002 yil iyul oyida qabul qilingan Qonunga asosan Estoniya Kafolat Fondi ustav kapitaliga ega bo’lmagan yuridik shaxs hisoblanadi. Fond uchta sub- fondlarni boshqaradi. Bular: omonatlarni kafolatlash, investorlarni kafolatlash va pensiya quyilmalarini kafolatlash fondlaridir. Fondning vazifalariga Fond ishtirokchilarining o’tkazayotgan badallarini hisobini yuritish, omonatlar bo’yicha haq to’lash, o’ziga kerakli ma’lumotlarni olish kabilar kiradi. Fond ishtirokchilari Fondga belgilangan muddatlarda va hajmda hisobot taqdim etishlari kerak. Fondning moliyaviy zaxiralari ishtirokchilarning bir martalik badallari (banklar uchun – 50 ming krona), kalendar badallari har kvartalda jalb etilgan

mablag’lardan 0,1%, o’z vaqtida to’lanmagan badallarning jarimasidan, Fondning investitsion mablag’laridan tashkil topgan. Banklar Fondda ishtirok etishlari majburiydir. Hozirda Fondga 6 ta bank a’zo bo’lgan. Estoniya ham Litva Respublikasi kabi Evropa Ittifoqi ishtirokchilari qatoriga kirishga tayyorgarlik ko’rishi munosabati bilan omonatlar bo’yicha xaq to’lanishining quyidagi grafigini ishlab chiqildi. 13-jadval Omonatlarni qaytarish tartibi Davr Qaytarilish summasining maksimal miqdori 31.12.2003 yilgacha 40000 kronadan 90%i 31.12.2005 yilgacha 100000kronadan 90%i 31.12.2007 yilgacha 200000 krona 31.12.2009 yilgacha 313000 krona 1.01.2010 yildan boshlab 20000 evrodan 90% Shuningdek, qonun bo’yicha omonatlarga haq to’lash evaziga omonatchidan komission xarajatlar undirilishi belgilab berilgan. Latviyaning omonatlarni kafolatlash tizimi Latviya Respublikasida omonatlarni kafolatlash tizimi 1998 yilda qabul qilingan «Jismoniy shaxslarning omonatlarini kafolatlash to’g’risida»gi qonun asosida vujudga keldi. 2001 yilning oktyabr oyida bu qonunga bir qancha o’zgartirishlar kiritildi. Endi yuridik shaxslarning omonatlari ham kafolatlanuvchi ob’ektga aylandi va Fond ishtirokchilari qatoriga nafaqat banklar balki, kredit tashkilotlari ham qo’shildi. Fondning vazifalariga omonatlar bo’yicha haq to’lash va tushayotgan badallarning hisob-kitobini yuritish kiradi. Fond mablag’lari quyidagicha tashkil etilgan. Fondning kapitali davlat byudjetidan 500000 lat va Latviya Banki tomonidan 500000 lat, shuningdek, ishtirokchilarning bir yula badallari (bunda, banklar 50000 lat, kredit tashkilotlari 100 lat), shu bilan birga ishtirokchilarning kalendar badallari hisobiga hosil bo’lgan. Kalendar badallari Fond ishtirokchilari tomonidan

barcha jalb qilingan omonatlarining 0,05% tashkil etadi. Badallarni o’z vaqtida to’lanmasligi har bir kun uchun 0,05% miqdorida jarimaning solinishi bilan jazolanadi. Fondning mablag’lari Latviya Bankida saqlanadi. Banklar va kredit tashkilotlarining bu Fondda ishtirok etishi majburiy xisoblanadi. Hozirgi paytda Fondga 22ta bank va 22 ta kredit tashkilotlari a’zo bo’lib hisoblanadi. Latviya Respublikasi hamda boshqa Boltiqbo’yi davlatlari kabi Evropa Ittifoqiga kirishga tayyorgarlik ko’rishi munosabati bilan omonatlar bo’yicha xaq to’lashning quyidagi grafigi ishlab chiqilgan: 14-jadval DAVR Qaytarish maksimal summasi 1.01.2002 yildan 31.12.2003 yilgacha 3000 lat (5000 AQSh dollari) 1.01.2004 yildan 31.12.2005 yilgacha 6000 lat 1.01.2006 yildan 31.12.2007 yilgacha 9000 lat 1.01.2008 yildan 13000 lat Omonatlarning qaytarilishi bank muassasi yopilgan kunidan boshlab, 3 oy davomida amalga oshiriladi. Umuman, Boltiq bo’yi respublikalarida omonatlarni kafolatlash tizimi Evropa Ittifoqi tomonidan talab etilgan me’yorlar asosida rivojlanmoqda. Bu mamlakatlarda omonatlarni kafolatlash tizimini amalga oshiruvchi Qonunlarning 2001-2002 yillar orasida qabul qilinganligi sababli bu tizimlarning samaradorliligi haqida gapirishga hali erta.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1. «Fuqarolarni banklardagi omonatlarini himoyalash kafolatlari to’g’risidagi» O’zbekiston Respublikasi Qonuni, 2002 yil 5 aprel. 2. O’zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to’g’risidagi» Qonuni, 1996 yil 25 aprel. 3. «Rossiya banklarida jismoniy shaxslarni omonatlarini sug’urtalash to’g’risida» Rossiya Federatsiyasining Federal Qonuni 2003 yil 10 dekabr. 4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Aktsiyadorlik tijorat banklarini tashkil etilishni rag’batlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Farmoni, 1997 yil 24 aprel. 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Aktsiyador tijorat banklari faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Farmoni, 1998 yil 2 oktyabr. 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Bank tizimini yanada isloh kilish va erkinlashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Farmoni, 2005 yil 15 aprel 7. «Fuqarolarni banklardagi omonatlarini himoyalash kafolatlari to’g’risidagi Qonunini amalga oshirish chora-tadbirlari to’g’risida» Vazirlar Mahkamasi 326- son Qarori, 2002 yil 19 sentyabr. 8. Banklarni ro’yxatga olish va ularga litsenziya berish tartibi to’g’risida Nizom, 1999 yil 11 fevral. 9. Karimov I.A. «Bizdan ozod va obod Vatan qolsin» 2- tom, T.; O’zbekiston- 1996 yil.

O'xshashlar

O’zbekistonda omonatlarni kafolatlash tizimining tashkil etilishi

Omonatlarni kafolatlash tizimi, uning zarurligi va turlari

Narx belgilash amaliyoti

Sug‘urta xizmatlarini raqamlashtirish amaliyoti

Bank sirini himoyalashni tashkil etish