O`zbekiston respublikasida jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar va ularmng ahamiyati - Iqtisodiyot - Referatlar

O`zbekiston respublikasida jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar va ularmng ahamiyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

36.7734375 KB

Ko'chirib olish

O`zbekiston respublikasida jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar va ularmng ahamiyati Reja; 1.Jismoniy shaxslar to‘laydigan soliqlar va ularni guruhlarga ajratilishi 2.Jismoniy shaxslar to'laydigan tog‘ri va egri soliqlarning tarkibi va ularning budjet daromadlaridagi ahamiyati. 3.Soliq tizimining huquqiy asoslari, soliq to‘lovchilarning huquq va majburiyatlari.

Jismoniy shaxslar to‘laydigan soliqlar va ularni guruhlarga ajratilishi Jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar, yig‘imlar, bojlar va boshqa majburiy to'lovlar hamda ularning tuzilish tamoyillari, usullari, soliq nazoratining yig‘indisi jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar tiziminitashkiletadi. Jismoniy shaxslar yuridik shaxs maqomini olmagan shaxslardir. Bunday shaxslarga 0‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, fuqaroligi bo‘lmaganlar va chet el mamlakatlari fuqarolari kiradi. Jismoniy shaxslar to‘laydigan soliqlar davlat budjeti daromadlarining 20-25 foizinitashkiletadi. Jismoniy shaxslar to‘laydigan soliqlarning xususiyati shundan iboratki, soliq jismoniy shaxsning to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘z daromadidan olinadi. Ular to‘laydigan soliqlar va yig‘imlar budjetga naqd va naqdsiz pulto‘lashyo‘libilano‘tkaziladi. Hozirgi kunda mamlakatimizda, jismoniy shaxslar o‘z daromadlaridan, mol- mulkidan va egallab turgan yerlaridan turli xil soliqlar hamda yig4imlar to'laydilar. Jismoniy shaxsning huquq layoqati - bu fuqarolik huquqlan, burchlariga ega bo'lishi tushumladi. Yuridik me’yorlarga muvofiq bu layoqat 18 yoshda, ya’ni mqaro balog‘at yoshiga yetganda yuzaga keladi(F.K.-22modda). Soliq tizimining asosi bo'lgan soliqlar o‘ziga xos xususiyatlariga, bir qator belgilariga ko‘ra guruhlanadi. Soliqlarning guruhlanishi ularning obyektiga, xo‘jalik yurituvchi subyektiar moliyaviy faoliyatiga ta’sir etishiga, undirilish usullari, paydo bo'lishiga (subyektiga), budjetga vo‘naltirilishiga va boshqa belgilariga ko£ra ularning tasniflanishidir. ' Soliqlarni bunday tartibda guruhlarga ajratishdan maqsad ularni taqsimlash tamoyiUarmi belgilashda, ularning soliq mnksiya va vazifalarini qay darajada bajarayotganligini baholashda, umuman olganda davlat budjetini doimiy tavishda va muntazam daromadlar bilan ta’minlashda, shunmgdek xo‘jalik yurituvchi subyektlaming tadbirkorlik faobyatmi cheklab qo'ymasdan faohyat ko‘rsatishi uchun soliqlarning har tomonkma ilmiy-nazariy jihatdan o‘rganish, tahlil qilishdan iborat. Tarixan soliqlar ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishiga qarab yoki boshqacha qiiib

aytganda undirib olish manbaiga qarab ikki guruhga - to‘g‘ri va egri soUqlarga bo'linadi. Soliqlami betgilaydigan va ulardan tushgan mablag‘ni tasarruf etishiga, ya’ni budjetga o‘tkazish nuqtai-nazaridan soliqlar umumdavlat va mahalliy soUqlarga bo‘linadi. Shuningdek, soliqlar paydo bo'lish manbaiga ko‘ra yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan soUqlarga bo‘linadi. Soliqlaming qayd etilgan guruhlarga ajratib o‘rganishni alohida kengroq yoritishga harakat qilamiz. Soliqlami obyekti va iqtisodiy mohiyati bo'yicha guruhlash iqtisodiyotga ijobiy va salbiy ta’sir ko‘rsatishni o‘rganishning ilnuy va amaliyuslubidir. Soliqlar soliqqa tortish obyektiga qarab uch guruhga bo‘linadi: 1. Oborotdan olinadigan soliqlar. Bunda soliqlar xo‘jalik yurituvchi subyektlarning bevosita oborotidan undiriladi, ularga qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz so!ig‘i, transport vositalariga benzm, dizel yoqilg‘isi va suyultirilgan gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq, bojxona bojlari, yig‘irnlarva boshqalar kiradi. 2. Mol-mulk qiymatlaridan olinadigan soliqlar. Bunday soliqlar soliq to'lovchi subyektlar tasarrufida mavjud bo‘lgan mol-mulkdan, yerdan va boshqalarga nisbatan belgilanadigan soliqlardan iborat. 3.Daromaddan olinadigan soliqlar. Bunga yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish soug‘i, jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig£i va boshqalar kiradi. Mamlakatimizda amal qilayotgan soliqlaming ayrimlari korxonalar xo‘jalik faoliyatining oxirgi mohyaviy natijasidan budjetga to'lana-digan aksariyat soliqlar va majburiy to'lovlar kelgusi davr xarajatlari orqali ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiga qo‘shiladi (yer solig‘i, mol-mulk solig'i va boshqalar). Shu o‘rinda soliqlami guruhlashning asosi hisoblangan, ularni xo‘ja!ik yuntuvchi subyektlar moliyaviy faoliyatiga ta’sir etishiga qarab quyidagilarga ajratishimiz mumkin: 1. Tovar (ish, xizmat)lar oborotidan toilanadigan soliqlar. Bunday soUqlarga asosan egri soliqlar kiradi, ya’ni qo‘shilgan qiymat sohg‘i, aksiz solig£i, transport vositalanga benzm, dizel yoqilg‘isi va suyultirilgan gaz ishlatganlik uchun oUnadigan soliq, bojxona bojlari. 2. Ishlab chiqarish tannarxiga kmtiladigan soliqlar: pensiya fondiga ajratmalar,

kasaba uyushmalari federatsiyasiga ajratmalar, bandlik fondiga ajratmalarva boshqalar. 3. Davr xarajatiariga kiritiladigan soliqlar: mol-mulk solig`i, yer solig‘i, suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq, yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq va boshqalar. 4. Korxonalar foydasidan to£lanadigan soliqlar: foyda solig‘i, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig£i va boshqalar. Jismoniy shaxslar to‘laydigan umumdavlat va mahaliy soliqlar hamda boshqa majburiy to‘lovlar. O'zbekiston Respublikasi davlat budjeti tizimida respublika budjeti asosiy o'rinni egallaydi. U umumdavlat reclaming bir qismini bevosita davlat hokimiyatining ijro etuvshi va farmoyish beruvchi oliy organi - 0‘zbekiston Respublikasi hukumatida markazlashuvni ta’minlaydi. Markazlashgan resurslar umumdavlat ahamiyatga molik bo‘lgan, umuman olganda jamiyat manfaatlarini ifodalaydigan tadbirlarni (xalq xo‘jaligi ahamiyatidagi qurilishlami, eng muhim ijtimoiy tadbirlarni, mudofaa, boshqaruv, tashqi iqtisodiy aloqalari, davlaming moddiy va moliyaviy zahiralarni) mablag£ bilan ta'rninlashga ishlatiladi. 0‘zbekiston Respublikasi davlat budjet tizimining muhim tarkibiy qismini mahalliy budjetlar tashkil etadi. Шаг davlat hokimiyatining har bir mahalliy organi o‘z faoliyatini amalga oshirishi uchun uning ix-tiyorida moliyaviy baza yaratadi. Mahalhy budjetlar tizimi mahalliy ta- lab ehtiyojlarni to£laroq hisobga olish hamda davlat tomonidan markaz lashgan tartibda amalga oshiriladigan tadbirlar bilan muvofiqlashtirib borish imkonini beradi. Mahalliy hokimiyat organlari mahalliy budjet daromadlarining ko£payishi va resurslarning tejamkorlik bilan sarf- lanish tadbirlarini amalga oshiradi. Joylarda iqtisodiy va ijtimoiy yuksa- lish sur’atlari mahalliy xo£jalik salohiyatini safarbar qilish, mablag"-larm tejab ishlatish bilan bevosita bog'liqdir. Bu esa o‘z navbatida 0£z bekiston Respublikasi davlat budjetining muvaffaqiyatli bajarilishini ta’minlaydi. Mahalliy budjetlar hisobidan uy-joy kommunal xo£jaligi va obodonlashtirish, maorif va sog‘liqni saqlash muassasalari (maktab-iar, kasalxonalar, maktabgasha tarbiya muassasalari va

boshqalar), ijtimoiy ta’minot sohasidagi tadbirlar mablag‘ bilan ta’minlanadi. Soliqlarning umumdavlat (respublika) va mahalliy soliqlarga bo‘linishi hukumat idoralarining respublika hukumati va mahalhy hukumatlarga bo'linishi xususiyatidan hamda soliq tehumlarining yo‘nalishidan kelib chiqadi. Har bir hokimiyat idoralari o£zlarining bajaradigan muhim vazifalandan kehb chiqib, o£z budjetiga va uni ta’minlaydigan manbalarga ega bo‘lishi kerak. Respublika hukumati umumdavlat ko'lamida juda katta vazifalami: mudofaa, xavfsizlikni saqlash, tartib-intizom o‘matisb., bozor infratuzilmasini yaratish, mehnatkashlaming ijtimoiy himoyasini tashkil etish va boshqa bir qator yumushlarni bajaradi. Shuning uchun uning budjeti ham, soliqiari ham salmoqli bo‘lishi shart. Umumdavlat soliqlari har yili qonuniy taitibda belgilanadigan norraativlar bo‘yicha tegishh budjetlaro‘rtasidataqsimlanadi. Mahalliy soliqlar - mahalliy hukumatlar bajaradigan vazifalarga qarab belgilanib, ularga doimiy va to‘liq biriktirib berilgan. Mahalliy hukumatlar asosan mehnatkashlarga yaqm bo‘lganligidan ular ijtimoiy masalalami: maktab, sog‘liqni saqlash, madaniyat, maorif, shaharlar va qishloqlar obodonchiligi kabi vazifalami bajaradi. Lekm bu soliqlar va yig‘imlar ulaming budjet xarajatlarining 30-40 foizini qoplaydi. Mahalliy budjetlar daromadlarmi ko‘paytinsh eng dolzarb masalalardan biridir. Faqat o‘z daromad manbaiga to‘liq ega bo‘lgan mahalliy hokimiyatlar o‘z faoliyatlarini to'liq amalga oshirishlari mumkin. Aks holda har xil moliyaviy kamchiliklarga yo'l qo‘yish ehtimoli bor. Mahalliy budjetlaming soliq va yig‘imlari kam bo‘lganhgidan bu budjetlaming daromad va xarajatlarini barqarorlashtirish (balanslash-tirish)anchamurakkabdir. Mulkchilik shaklidan qat’i nazar 0‘zbekiston Respublikasi hududidagi yuridik va jismoniy shaxslar mahalliy soliqlar va yig‘imlami to‘lovshilari bo‘lib hisoblanadilar. Soliq toUovchi jismoniy shaxslaming budjetda tutgan salmog‘i hozirda 25 foizni tashkil etmoqda. Jismoniy shaxslar umumdavlat va mahalliy soliqlarni to‘laydilar. Bu soliqlarni hisoblab shiqarish va to‘lash tartiblari 0‘zR Soliq kodeksi

bilan tartibga solinadi. Hozirgi kunda mamlakatimizda jismoniy shaxslar o‘z daromadlandan, mol- mulkidan va egallab turgan yerlaridan soliqlar hamda yig‘imlar to‘laydilar. Jismoniy shaxsning huquq layoqati - bu fuqarolik huquqlari, burchlariga ega bo‘lishi tushumladi. Yuridik me’yorlarga muvofiq bu layoqat 18 yoshda, ya’ni fuqaro balog‘at yoshiga yetganda yuzaga keladi(F.K.-22modda). Soliqlar va yig‘imlar yordamida davlat ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish. tadbirkorlikning ustuvor turlanni rag‘batlantuish orqali eng zarur ijtimoiy muammolami hal quish dolzarb masalaga aylamb qoldi. Jismoniy shaxslardan undiriladigan soliqlar ikld turga: - umumdavlatsoliqlari; - mahalliysoliqlargabo‘linadi. Jismoniy shaxslar umumdavlat soliqlaridan quyidagilarni to‘laydilar: - jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i; - qat’isoliq; - suvresurslardanfoydalanganlikuchunsoliq. Jismoniy shaxslar mahalliy soliqlardan quyidagilarni toilaydilar: -yer solig‘i; - mol-mulk solig‘i. Jismoniy shaxslar tomonidan olinadigan daromad solig‘i. Jismoniy shaxslarning ish haqi, mukofodari va boshqa daromadlari progressiv (tabaqalashtirilgan) stavkalarda soliqqa tortiladi. Jismoniy shaxslar tomonidan olinadigan daromadlar tarkibiga: -mehnatga haq to‘lash tarzidagi daromadlar; -mulkiy daromadlar; -moddiynaf tarzidagi daromadlar; -boshqa daromadlar kiradi. 2.1-jadval Davlat budjeti daromadlari tarkibida jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ining dinamikasi 2 (mlrd. so'mda) Ko‘rsatidchiar 2012-yil 2013-yil 2014-yil 2015-yil (prognoz)

Summa % Summa % Summa V. Summa % Davlatbudjetming jamisoliqli daromad- ' iari (maqsadli 20614,1 100 25104,9 100 30160,8 100 36184,9 100 Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad 2372,7 11, 5 2769,7 11, 0 3313,9 11, 0 3648,8 10,1 Jadval ma ’ lumotlaridan ko ‘ rinib turibdiki , jami soliqli tushumlarga nisbatan daromad solig ‘ ining salmog : i 2012- yilda 11,5 % ni tashkil etgan bo ‘ lsa , 2012- yilda 11,0 % ni tashkil etgan , 2015- yilga kelib 10,1 foizni tashkil qilishi rejalashtirilgan . Bu yerda shuni ko‘rish mumkinki, 2012-yilga qadar daromad solig'i salmog‘i biroz yuqon bo‘lgan, lekin 2013-2015-yillarda esa pasayishi kutilmoqda. Bu jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i bo‘yicha soliq stavkalarining kamaytirilishi bilanizohlanadi. O‘zbekiston Respublikasida yerga egalik qilish va yerdan foydalanish pullidir. Yer uchun haq yillik yer solig‘i sifatida undiriladi. «Yer to‘g‘risida»gi qonunga muvofiq, yerga egalik qiluvchi yoki undan foydalanuvchi yuridik va jismoniy shaxslar yillik yer solig‘i to‘laydilar. Uning hajmi mazkur uchastkadagi yer sifatiga, qayerda joylashgamga hamda suv bilan ta’minlanish darajasiga qarab belgilanadi. 0‘zbekiston soliq qonunchiligida yerlar o‘z mulkida, egaligida yoki foydalanishida degan tushunchalar mavjud. Amaliyotda esa jismoniy shaxslar yerlari tomorqa yerlari va qo‘shimcha, ya’ni tashqaridan olmganyerlargabo‘linadi. 2.2-jadvaldan ko'nmb turibdiki, ишшшу tushumga nisbatan yer solig‘ining salmog‘i 2012-yilda 2,2 % ni tashkil etgan bo‘lsa, 2013-yilda 2,6 % m, 2014-yilda 2,2 % ni ko‘rsatib turibdi. Bu ko‘rsatkich esa 2015-yilga kelib 2,6 % ni tashkil etishi mo‘ljallangan. Yer solig‘i stavkalari har yili yangi yil uchun budjet parametrlari tasdiqlanayotganda O'zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan belgilanadi va

Oczbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat soliq qo‘mitasi tomomdan soliq to‘lovchilarga belgilangan tartibda yetkaziladi. Budjet daromadlarida yer solig‘ining dinamikasini tahlil qilgani-mizda ushbu soliqning har yili absolyut summada о‘sib borayotgan-ligini kuzatishimiz mumkin. Bu holatga yer solig‘i bo‘yisha soliq stavblarining har yili qaytadan indeksatsiya qilinayotgam va qo‘shimcha soliqqa tortiladigan yer obyektlarining aniqlanayotganligi bilan izohlaymiz. 2.2-jadval Davlat budjeti daromadlari tarkibida yer solig‘ining dmamikasi 3 (mlrd.so'mda) Ko‘rsatkichlar 2012-yiI 2M3-VU 2014-yu 2015-yil (prognoz) Summa % Summa % Summa % Summa % Davlat budjetmingjami soliqli daromadlari ( maqsadli jamg ' armalarsiz ) 206 1 .4 100 25104,9 100 30160,8 100 36184,9 100 Yerso{ig‘i 446.0 2,2 646,3 2,6 665,2 2,2 929,6 2,6 Yer uchastkasi jismoniy shaxsga ajratilgandan so ‘ ng yerning sifati soliq to ‘ lovchi jismoniy shaxsning aybi bilan yomonlashganda soliq yil boshida belgilangan ( ya ’ ni yer ajratilgan davrdagi ) stavka bilan hisoblab chiqariladi va undiriladi . Jismoniy shaxslar mol - mulkiga solinadigan soliq to ‘ lovchi laming hisobi davlat soliq xizmati organlari har bir yilning l ~ yanvardagi holati bo ‘ yicha davlat kommunal xo ‘ jaIik organlari ( texnik inventarlash byurolari ) da mavjud bo ‘ lgan mioratlar va mol - mutk egalari to ‘ g ‘ risidagi ma ’ lumotlarga binoan amalga oshiriladi . Mulkchihgida soliq solinadigan mol-mulkka ega bo‘lgan jismoniy shaxslar mol-mulk solig‘ini to‘lovchrtar hisoblanadi. 2.3-jadval Davlat budjeti daromadlari tarkibida mol-mulk soug‘iningdmanu 4 (mlrd. so'mda)

Ko‘rsatldchlar 2012-yiI 2013-yil 2014-yil 2015-vfl (prognoz) Summa % Summa % Summa % Summa % Davlat budjmningjami 20614,1 100 25104,9 10 0 3016,8 100 36184,9 100 Mol-mulk soUg'i 642.0 3,1 831,4 3, 3 1135,0 3,8 1716,7 4,7 Jadvaldan ko ‘ rinib turibdiki , umumiy tushumga nisbatan mol - mulk solig ‘ ining salmog ‘ i 2012- yilda 3,1 % ni tashkil etgan bo ‘ lsa , 2013- yilda 3,3 % ni . 2014- yilda 3,8% ni ko ‘ rsatib turibdi . Bu ko ‘ rsatkich esa 2015- yilga kelib 4,7 % ni tashkil qilishi rejalashtirilgaa Budjet daromadlarida mol - mulk solig ‘ ining salmog ‘ ini tahlil qilga - nimizda ushbu soliqning har yili absolyut summada o ‘ sib borayot - ganligini kuzatish mumkin . Bu holatga mol - mulklar inventarizatsiya baholarining indeksatsiya qilinayotgani va qo ‘ shimcha soliqqa tortiladi - gan mol - mulk obyektlarining hisobga olinayotganligi sabab bo ' lmoqda . Jismoniy shaxslar to'laydigan tog‘ri va egri soliqlarning tarkibi va ularning budjet daromadlaridagi ahamiyati. Iqtisodiy mohiyatiga qarab soliqlar to‘g‘ri (bevosita) va egri (bilvosita) soliqlarga bo‘lmadi. Bevosita soliqlami to‘g‘ridan-to‘g‘ri soliq to‘lovchi laming o‘zi to‘laydi, ya’ni soliqni huquqiy to‘lovchisi ham, haqiqiy to‘lovchisi ham bitta shaxs bo'ladi. To‘g‘ri soliq yukini boshqalar zimmasiga yuklatish holati bu yerda bo‘lmaydi. Bu soliqlar tarkibiga barcha daromaddan to‘lanadigan soliqlar va mol- mulk (resurs) soliqlari kiradi. Bevosita soliqlardan to‘g‘ridan-to‘g‘ri daromaddan soliq to'langan-ligi uchun soliqlar stavkasining kamaytirilishi korxonalar daromadining ko‘p qismini ularga qoldirib, investitsiya faoliyatini kengaytirish imkonini yaratib, bozor iqtisodiyotmi rivojlantiradi. Bu soliqlarning stavkalari oshirilsa, korxonalaming moliyaviy imkoniyatlari karnaya boradi va oxir^qibatda mamlakat iqtisodiy rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Demak, bu gUruh tarkibiga kiruvchi soliqlarning stavkalari

to£g‘ridan-to‘g‘ri iqtisodiy rivojlanish bilan bevosita bog'liqdir. Bilvosita soliqlami huquqiy toclovchilari mahsulot (ish, xizmatni) yuklab yuboruvchilar hisoblanadi. Lekin, sohq og‘irligmi haqiqatdan ham budjetga to‘lovchilari tovar (ish, xizmatlar)ni iste’mol qiluvchi-lardir, ya’ni bilvosita soliqlarning barchasi bevosita iste’molchilar zimmasiga tushadi. Bu soliqlar tovar (ish, xizmat)lar qiymati ustiga qo'shimcha ravishda qo‘yiladi. Bilvosita soliqlarning ijobiy tomoni shundaki, ular respublikada ishlab chiqarilgan tovarlami respublikadan tashqariga chiqib ketishini chegaralaydi, mamlakat ichida tovarlarning serob bo‘lishiga yordam beradi hamda inflyatsiya darajasini (muomaladagi ortiqcha pul massasini) birmimcha jilovlab turadi. Bilvosita soliqlar stavkasining asosli ravishda oshirilishi korxonalar faoliyatining moliyaviy yakuniga to‘g‘ridan-to‘g'n ta’sir etmaydi, ya’ni investitsion faoliyatini qisqartirmaydi. Ammo soliq stavkasi ilmiy asoslanmasdan oshinb yuborilsa bunday holatda korxonalar o‘z tovarlarim sotish qiymchiligiga duch kelismarinwmkin. Jahon soliq amaliyotida davlat budjeti daromadlari tarkibida to‘g‘ri va bilvosita soliqlaming nisbatiga qarab u yoki bu maralakat iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasiga baho berish mumkin. Masalan, AQShda budjet daromadlari tarkibida bevosita soliqlar salmog‘ining 90 foizga yaqin bo‘lishi bu mamlakat iqtisodiyotining yuqori darajada rivojlanganligidan darakberadi. Quyidagi 2.4-jadvalda 0‘zbekiston Respublikasi budjet amaliyotida bevosita soliqlaming tarkibi va undagi o‘zgarishIar ko‘rib chiqilgan. 2.4-jadval 0‘zbekiston Respublikasi Davlat budjeti daromadlari tarkibida bevosita soUqiarning o W ______________________________________ (foizda) JVs KorsatKchIar ГШаг 2014-yilda 2008-yilga nUbatan o'zgarishi,punktda2008 y. 2009 y. 2010 y. 2011 y. 2012 y. 2013 y. 2014 V.

1.в О 3.3. 2 100,0 100,0 100, 0 100,0 100,0 100,0 100,0 X 2. Shujiimladan: bevosita soliqlar 25,3 26,6 26,1 26,2 25,2 26,2 25,8 +0,5 Keltirilgan raa ’ lumotlaming tahlili shuni ko ‘ rsatadiki , 2008-2014 yillar mobaynida bevosita soliqlaming mamlakat davlat budjeti daromadlarming umumiy hajmidagi salmog ‘ i ko ‘ payish tendensiyasiga ega bo ' lgan . Bu esa, xalqaro budjet amaliyotida shakllangan tendensiyaiar nuqtai-nazaridan ijobiy holat hisoblanadi. Chunki, mazkur tendensiyalarga muvofiq, bozor iqtisodiyoti sharoitida bevosita soliqlaming davlat budjeti daromadlarming umumiy hajmidagi salmog‘i barqaror tarzda saqlab turilishi yoki o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lishi lozim. 2014-yiida 2008-yilga nisbatan 0,5 punktga o‘sish tendensiyasiga ega boilganligi xalqaro budjet amaliyotiga mos kelayotganhgidan dalolat beradi. Bilvosita soliqlar tarkibiga qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i, bojxona boji, transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilg‘isi va suyultirilgan gaz ishlatganlik uchun soliqlari kiradi. 2007-2013-yillar mobaynida bilvosita soliqlarning 0‘zbekiston Respublikasi davlat budjeti daromadlarming umumiy hajmidagi salmog‘i o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lgan. 2.5-jadval 0‘zbekiston Respublikasi davlat budjeti daromadlari tarkibida bilvosita soliqlarning о 'rn i' _______________________________________ (foizda) № Ko‘rsatldehlar Yilbr 2014- yilda 2008- yilga nkfaatan2008 y. 2009 y. 2010 y. 2011 y. 2012 y. 2013y . 2014 y.

1. Daromadlar (maqsadli jamg^armalard an 100, 0 100,0 100, 0 100, 0 100, 0 100,0 100,0 X 2. Sbn jumUdan: bevosita soiiqiar 50,2 49,5 53,1 53,5 54,3 51,9 51,8 +1,6 Mazkur tendensiyaning mavjudligi davlat budjeti daromadlarini shaUlantirishning hozirgi holati nuqtai-nazaridan ijobiy hisoblanadi. Buning sababi shundaki, qo‘shilgan qiymat solig‘i va aksiz solig‘i iqtisodiy kon’yukturaning o'zgarishlariga bevosita bog‘liq boilmagan barqaror daromad raanbalari hisoblanadi va bilvosita soliqlar bo‘yicha tushumlarning asosiy qismini tashkil etadi. 0‘zbekiston Respublikasi davlat budjeti ijtimoiy xarajatlarini o‘sish tendensiyasiga ega ekanligi davlat budjeti daromadlari hajmini uzluksiz oshirib borishni taqozo qiladi. Bu esa, qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i kabi barqaror daromad manbalarini budjet daromadlarming tarkibidagi yuqori salmog‘ini ta’minlashni taqozo qiladi. To‘g‘ri va egri soliqlar yagona soliq tizimni tashkil etib, bir-bin bilano'zarobog‘Iangandir. Yevropa mamlakatlarida bilvosita soliqlarning roli AQSh, Yaponiya, Kanada va Avstraliyaga qaraganda yuqoridir. Yevropa mamlakatlarida jami soliq tushumlarining hajmida bilvosita soliqlaraing salmog‘i 40 foizdan yuqori bo‘lib, ayrim mamlakatlarda 50 foizni tashkil etadi. Mazkur ko‘rsatkich 50 foizdan yuqori ЬоЧиш mamlakatlar guruhiga Meksika, Turkiya va Koreya kiradi. AQSb! Yaponiya, Kanada va Avstraliyada esa ushbu ko‘rsatkich 25-30 foizni tashkil qiladi. Soliq tizimining huquqiy asoslari, soliq to‘lovchilarning huquq va majburiyatlari.

0‘zbekiston Respublikasida soliq tizimining-huquqiy asoslari, soUq to‘lovchilaming huquqlari harada majburiyatlari, soliq ishlarini yuritish tartiboti va soliq haqidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik Soliq kodeksi, 0‘zbekiston Respublikasming “Davlat soliq xizmati to‘g<risida”gi qonuni va shu kabi bevosita soliqqa oid qonun hujjatlari orqali tartibga solib turiladi. Soliq haqidagi qonun hujjatlarining boshqa qonunlar va qonun hujjatlandan o‘rin olgan normalari Soliq kodeksiga muvofiq bo'lishi lozim. Agar 0‘zbekiston Respublikasming xalqaro shartnomasida Sohq kodeksidan boshqacha qoidalar belgilangan yoki nazarda tutilgan bo‘lsa, unda xalqaro shartnoma qoidalarida belgilangan shartlar amalda qo‘llaniladi. Soliq solish - yuridik shaxslarga nisbatan mulkchilik shaklidan qat’i nazar, qonun oldida tenglik, jismoniy shaxslarga nisbatan esa jinsi, irqi, millati, tffi, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar, qonun oldida tenglik asosida amalga oshiriladi. Belgilanayotgan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar tovarlarning (ishlar, xizraatlarning) yoki pul mablag‘larining O‘zbekiston Respublikasi hududi doirasida erkin muomalada bo‘lishini bevosita yoki bilvosita cheklab qo‘yishi yoxud soliq to‘lovchining iqtisodiy faoliyatini boshqacha tarzda cheklab qo‘yishi yoki unga g‘ov bo‘lishi mumkin emas. Olingan manbalaridan qat’i nazar, barcha daromadlarga soliq sohnishi lozim, soliq imtiyozlarini belgilashda esa albatta ijtimoiy adolat prinsiplariga rioya etilishi kerak- 0‘zbekiston Respublikasi hududida soliqlar va boshqa majburiy to'lovlar O‘zbekiston Respublikasming pul birligi - so‘mda hisoblab chiqariladi. Amaldagi Soliq kodeksiga ko'ra soliq toHovehilar quyidagi huquqtorga egadirlar: • soliq organlaridan soliq haqidagi qonun hujjatlari masalalan bo‘yicha axborot va maslahatlar olish. Soliq to‘lovchi yuridik va jismoniy shaxslar o‘zlari ro'yxatdan o‘tgan quyi Davlat soliq xizmati organlariga borib, budjet oldidagi o‘z majbunyatlarini xatolarsiz bajarish maqsadida tegishli axborotlarni yoki maslahatlami bepul olish

imkoniyatlariga ega. • Soliq kodeksida va boshqa qomm hujjatlarida belgilab qo‘yilgan tartibda va asoslarda soliq imtiyozlaridan foydalanish. Soliq to‘lovchilar nafaqat Soliq kodeksida baUd, Vazirlar Mahkamasmmg yoki O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining tegishli Qaror va Farmonlarida ko‘zda tutilgan imtiyozlardan ham foydalanish huquqlarigaegadirlar. Budjetga ortiqcha miqdorda tushgan sohqlar va boshqa majburiy to£lovlar summasini qaytarish to‘g‘risida yozma ariza bilan murojaat qilish. Amaliyotda shunday holatlar uchraydiki, gohida soliq to‘lovchilaraing o‘zlan, gohida esa soliq idoralanning ongli faarabtlari j tufayli soliqlar va yig‘imlardan ortiqcha to‘lovlarni undnish amalga oshiriladi, ayniqsa, chorak yakuni yoki moliyaviy yil yakunlanayotgan vaqtda ayrim soliq turlaridan prognoz-rejalami bajarish maqsadida korxonalarning bankdagi hisob raqamlaridan inkassa topshiriqnomasi orqali qonunchilikka zid ravishda majburiy undinsh holatlari ko'p uchrashi mumkin. Budjetga ortiqcha undirilgan soliqlar 30 ish kun muddat ichida soliq to‘lovchilarga qaytarilishi yoki boshqa soliqlar va yig‘imlardan qarzi mavjud bo‘lgan holda o‘sha qarzni qoplash imkoniyatipaydobo'ladi. Soliqlar va boshqa majburiy to'lovlar bo‘yicha budjet oldidagi o‘z soliq majbunyatlarini bajarish yuzasidan soliq organlaridagi mavjud ma’lumotlar bilan tanishish. Ushbu bandga muvofiq soliq to‘lovchilar quyi soliq idoralariga berilgan soliq turlari bo'yicha belgilangan prognoz - reja va shu kabi xo‘jalik va moliyaviy faoliyatlariga tegishli bo‘lgan soliqqa tortish masalalari bo‘yicha ma’lumotlar bilan tanishish imkoniyatlariga egadirlar. • Soliq organlari o‘tkazgan tekshiruv materiallari bilan tanishishva tekshiruv dalolatnomalarini olish, tekshiruvlarning natijalaridannorozi bo‘lgan taqdirda sohq organiga o‘zimng yozma eWlarim o‘n kunlik muddat ichida taqdim etish. Soliq to'Iovchilar faoliyati soliq organlari tomonidan tekshirilganda aniqlangan xato va kamchiliklar, qo‘shimcha hisoblangan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar, hisoblangan moliyaviy jarimalar to‘g‘risida tuzilgan dalolatnoma

korxona raansabdor shaxslariga (bosh hisobchisiga) tanishtirilishi shart. Tekshirish natijalarim korxona rahbariyati nohaq deb hisoblashi hamda e’tiroz bildirishi ham mumkin.Bunday holatda, soliq to‘lovchi soliq idorasi rahbariyati nomiga yoxud yuqori soliq idoralariga yozma murojaat qilishlari mumkin. Soliq idoralarida ekspert komissiyasi tuzilgan bo'lib, ushbu komissiya tomonidan soliq to‘lovchilammg yozma e’tirozlari bir oy muddat ichida ko‘rib cmqiladi va natijasi arizachiga bildiriladi. Bunday holatda tekshirish natijasida soliq to‘lovchiga nisbatan qo'shimcha hisoblangan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar hamda moliyaviy jarimalarni budjetgaundirishto‘xtatilmaydi. • Sohq organlarinmg qarorlari va uiar mansabdor shaxslarming xatti- harakatlari ustidan yuqori soliq organlariga yoki sudga shikoyat qilish. Soliq organlari o‘zlariga berilgan vakolot doiralarida qabul qilgan qarorlari aynm hollarda sohq to‘lovchilaming e’tirozlarini keltirib chiqarishi mumkin yoki ular mansabdor shaxslarining xatti-harakatlarini soliq to‘lovchi qonunga zid deb hisoblashlari va ularga barham berish maqsadida yuqori soliq organlari (Davlat soliq boshqarmasi, Davlat soliq qo‘mita^ga yoxud sudga shikoyat bilan da’vo qilishlan mumkin. Bunday holat amaliyotda ba’zida uchrab turadi. • Soliq solish obyektini hisobga ohshda, soliqlar va boshqa majburiy to'lovlarni hisoblab chiqarish va to‘lashda o‘zlari yo‘l qo'ygan xatolami mustaqil ravishda tuzatish. Soliq to‘Iovchilar soliq hisob-kitobini quyi sohq idoralariga qonunchilikda belgilangan muddatlarda topshirgandan so‘ng, xato va kamchiliklarni aniqlashsa uni qayta tuzatib darhol soliq idoralariga qayta soliq hisob-kitoblarini topshirishlari lozim bo‘ladi. Aks holda, qonun oldidajavob berishga to‘g‘ri keladi. Soliq to'Iovchilar Soliq kodeksida va boshqa qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa huquqlarga ham ega bo‘lishlari mumkin. Sohq kodeksiga ko‘ra soliq to'Iovchilar quyidagi majburiyatlarga egadirlar: • belgilangan tartibda va muddatlarda soliq organlarida ro‘yxatdan o‘tish, pochta manzili o‘zgargan taqdirda esa (notijorat tashkilotlar qayta ro‘yxatdan o‘tkazilgan taqdirda ham), bu haqda soliq organlarini o‘n kunlik muddat ichida

yozma ravishda xabardor etish. Soliq to‘lovchilar amaldagi qonunchilikka muvofiq davlat ro'yxatidan o£tgandan so‘ng, albatta quyi soliq idoralaridan ham ro‘yxatdan o‘tishi va tegishli ravishda soliq to‘lovchining identifikatsion raqami (SlTR)ni olishi shart. STIR Davlat soliq qo‘mitasi tomonidan markazlashgan tartibda ro‘yxatga olinadi va soliq to‘lovchilarga quyi soliq idoralari tomonidan yetkaziladi. • Soliqlar va boshqa majburiy to'lovlaming tegishli sumroasim o‘z vaqtidavato'liqhajmdato‘lash. Soliq to‘lovchilar hisobot davrida hisoblangan soliqlar va yig‘imlarni o‘z vaqtida, to'Iiq miqdorda budjetga to‘lab berishlari shart. Aksincha, soliq idoralari tomonidan o‘z vaqtida budjetga o‘tkazilmagan soliqlar va yig‘imlar summasiga nisbatan har bir kechiktirilgan kun uchun 0,033 foiz miqdorida jarima (penya) hisoblanadi. ffisoblangan penya miqdori korxonaning sof foydasi hisobidan qoplanadi. • Buxgalteriya hisobini va hisob hujjatlarini qonun hujjatlariga muvofiq yuritish. Korxona o‘zining ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatini yuritishda qonunchilik bilan belgilab berilgan hisob va buxgalteriya hisobi hujjatlarini yuritishga majburdir. Korxonada buxgalteriya hisobini yuritish tegishli qonunchilik nonnalari asosida amalga oshiriladi. • Moliyaviy hisobomi, soliqlar bo‘yicha hisob-kitoblarni yoki daromadlar to‘g‘risidagi deklaratsiyalarni qonun hujjatlarida belgilangan tartibda soliq organlariga taqdim etish. Soliq to‘lovchilar har bir soliq turi bo‘yicha hisob-kitoblarini belgilangan muddatlardan kechiktirmasdan soliq idoralariga taqdim etadi. Aks holda, korxonaga va korxonaning mansabdor shaxslariga nisbatan moliyaviy va ma’muriy jazo choralari qo‘llaniladi. • Soliqlar va boshqa majburiy to'lovlami bisoblab chiqarish, to‘lash bilan bog'liq hujjatlar va ma’lumotlarni, shuningdek soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar yuzasidan imtiyozlar huquqini tasdiqlovchi hujjatlami soliq organlariga

taqdim etish. Soliq to‘lovchilarga soliq kodebida, 0‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlarida yoki boshqa qonun hujjatlarida soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlardan imtiyozlar ko‘zda tutilgan holda, ular imtiyoz olish huquqini tasdiqlovehi tegishli qonun hujjatlarini quyi soliq idoralariga taqdim etishi shart. Imtiyoz huquqini tasdiqlovehi hujjat mavjud bo‘lgandagina ular imtiyozlardan foydalanisblari mumkin. • Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblab chiqarish, toilash masalalarini tekshirish uchun soliq organlarining mansabdor shaxslarini daromad olish yoki soliq solish obyektlarining saqlanishi bilan bog'liq binolar va joylarga kirishiga ruxsat berish. Nazorat organlari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Respublika kengashining tekshiruv rejasiga asosan Davlat soliq xizmati organlari tomonidan soliq tollovchilar faoliyati tekshirilganda korxonalar soliqqa tortish obyekti bilan bog‘liq bo'lgan barcha obyektlarini ko‘zdan kechirishga va bundan tashqari tekshirishga sharoit yaratib berishlari lozim. Aks holda, soliq idoralarining qonuniy talablari bajarilmagan hisoblanadi va ularga nisbatan qommchilikda ko‘zda tutilgan tegishli jazochoralariqo'llaniladi. • Soliq organlarining soliq haqidagi qonun hujjatlarini buzish hollarim bartaraf etish to'g'risidagi talablarini bajarish. Soliq idoralari tomonidan o‘tkazilgan tekshirishlar natijasida aniqlangan xato va kamchiliklarai bartaraf etish yoki ulaming boshqa vakolot doirasidagi qonuniy talablari soliq to‘lovchilar tomonidan bajarilishi majburiydir. Sohq to‘lovchilar Soliq kodebida va boshqa qonun hujjatlarida o‘z zimmalariga yuklatilgan boshqa huquq va majburiyatiarga ham ega bo‘lishlari mumkin.

Adabiyotlar ro‘yxati 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. «O‘zbekiston» nashriyoti 1992 yil. 2.O‘zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi. Adliya vazirligi «Adolat» nashriyoti 2008 yil. 3. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi. Adliya vazirligi «Adolat» nashriyoti 2008 yil. 4.O‘zbekiston Respublikasining «Davlat soliq xizmati to‘g‘risida»gi qonuni. «O‘zbekiston» nashriyoti 1997 yil. 5. O‘zbekiston Respublikasining «Soliq maslahati to‘g‘risida»gi qonuni. «O‘zbekiston» nashriyoti 2006 yil. 6. O‘zbekiston Respublikasi «Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatini kafolatlari to‘g‘pisida»gi qonuni. «O‘zbekiston» nashriyoti 1999 yil. 7.O‘zbekiston Respublikasining «Budjet tizimi to‘g‘risida»gi qonuni. «O‘zbekiston» nashriyoti 2000 yil. 8.O‘zbekiston Respublikasining «Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat nazorati to‘g‘risida»gi qonuni. «O‘zbekiston» nashriyoti 1998 yil.

O'xshashlar

Jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar va ularni byudjetga undirish tartiblari

Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i

Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i

Fransiya soliq tizimining tuzilishi

Jismoniy shaxslarga daromadlar tog’risidagi deklaratsiya asosida soliq solish.