Nizoli muloqotlar, ularning vazifalari va turlari - Iqtisodiyot - Referatlar

Nizoli muloqotlar, ularning vazifalari va turlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

97.5 KB

Ko'chirib olish

Nizoli muloqotlar, ularning vazifalari va turlari Reja: 1. Nizoning vazifalari va turlari 2. Nizolarni boshqarish. Nizosiz muloqot qoidalari 3. Nizolar yechimining asosiy strategiyalari 4. Muzokaralar nizolarni hal qiluvchidir

1. Nizoning vazifalari va turlari Nizo bir-birini inkor qiluvchi tomonlar manfaatlari va nuqtayi nazarlarining ochiqchasiga qarama-qarshi turishidir. Nizolar doimo vayronalarga sabab bo‘ladi degan tasavvurlar hozir - gi davrga uncha mos kelmaydi. Bugungi kunda nizolarning ijobiy va salbiy vazifalari mavjud. Nizoning ijobiy vazifalari quyidagi holatlarda ko‘rinadi:  ijobiy ijtimoiy o‘zgarishlarning yuzaga kelishida nizolar daro-madlilikning asosi vazifasini o‘taydi;  nizo yordamida o‘zaro qarorlar qabul qilib, odamlarning qonuniy manfaatlarini himoya qilish;  nizo tufayli ishtirokchilar o‘rtasidagi keskin vaziyat yumshaydi, tajovuzkorona kuchlar susayadi, his-tuyg‘ular o‘zgaradi;  nizo muxolif haqida yangi ma’lumotlar imkoniyatini baholashga yordam beradi va kelajakda sodir bo‘lishi kutilayotgan nizolarning oldini olishga zamin yaratadi;  nizo shaxsning guruhda o‘z o‘rnini egallashiga va maqomini belgilab olishga yordam beradi;  ilmiy faoliyat sohasidagi nizo ijodiy faoliyatni kuchaytiruvchi g‘ayrat baxsh etadi; guruhlararo nizo tashqi raqiblarga qarshi kurashda jamoani jipslashtiradi. Nizolarning salbiy vazifalari quyidagilarda namoyon bo‘ladi:  nizoning salbiy oqibatlari ko‘p holatlarda uning ijobiy oqibat - larini bosib ketadi;  nizoda qattiqqo‘llik taktikasini tanlash uni keskinlashib ketishiga olib keladi;  nizoda ishtirok etish katta hissiy, moddiy zararlarni keltirib chi - qarishi mumkin;  nizo tufayli xodimlarni ishdan bo‘shatish, jamoada tartib-intizom-ning pasayib ketishi, ijtimoiy-psixologik vaziyatning yomonlashuvi yuzaga keladi;

 mag‘lub bo‘lgan guruhni dushman deb bilish;  nizolarga ortiqcha e’tibor berish tufayli ishga zarar y etkazish;  nizo bartaraf etilgach, xodimlarning bir qismi o‘rtasida o‘zaro munosabat susayadi;  biznesga doir munosabatlarni tiklash qiyin kechadi. Nizo manfaatlarning ehtimoliy farqlanishi sifatida ikki tomonning talabini qoniqtiruvchi muqobil yo‘l yo‘qligi tufayli yuzaga keladi. Ko‘p holatlarda bu bir yoki har ikki tomon talablari me’yordan ortiqcha bo‘l - ganda, yuzaga keladi. Agar bir tomon o‘z talabini qonuniy deb hisob - lasa, unda nizo yanada keskin tus oladi. Nizoning yuzaga kelishiga yana bir qator sabablar turtki bo‘ladi. 1. Huquq, majburiyat va mas’uliyat nisbatlarining noaniqliqligi, lavozim ko‘rsatmalarining yo‘qligi yoki uning sifati pastligi ishlab chi-qarish topshiriqlarini taqsimlashda noaniqlikka olib keladi. 2. Tashkillashtirishda qadriyatlar tizimining moslashmaganligi (tashkiliy madaniyatning qarama-qarshi turi). Bu esa tashkillashtirishda ijtimoiy me’yorlarning susayishiga olib keladi va ba’zi bir xodimlarning boshqa xodimlar tomonidan kutayotgan harakatlarida nomuvofiqlik kuzatiladi. 3. Kuchlar nisbatini baholashdagi noaniqlik. Bu har bir tomon o‘z kuchini ortiqcha baholashiga olib keladi. 4. “Hamma narsaga ega bo‘lish yoki hamma narsadan voz kechish” tarzida fikrlash. Bunday holatda har bir tomon o‘z yutug‘ini raqib tomonning mag‘lubiyati, raqib tomonning yutug‘ini o‘z mag‘lubiyati, deb hisoblaydi. Nizoning kelib chiqishiga bir qator nizo keltirib chiqaruvchilar (so‘zlar yoki harakatlar yoki harakatsizlik) sabab bo‘ladi. Ularning aksariyati ataylab yoki bexosdan etik normalarni buzilishiga olib keladi. Ularni quyidagi turlardan biriga qo‘shsa bo‘ladi: 1. Ustuvorlikka intilish. 2. Tajovuzkorlikning yuzaga kelishi. 3. Egoizmning paydo bo‘lishi. Ustuvorlikka erishish turli yo‘llar bilan amalga oshiriladi.

 Buyruq, qo‘rqitish, tanbeh yoki boshqa salbiy baholar berish, tanqid, ayblash, ustidan kulish, masxaralash, haqoratlash ko‘rinishida ustuvorlikka erishish namoyon bo‘ladi.  “Xafa bo‘lmang”, “Tinchlaning”, “Nahotki siz buni tushun-maysiz?”, “Sizga tushunarli til bilan aytilgan-ku”, “Siz aqlli bo‘la turib, shunday ishni qilyapsizmi?” kabi yaxshi ma’nodagi so‘zlar bilan us-tuvorlik amalga oshiriladi.  maqtanish, ya’ni o‘zining bo‘lgan va bo‘lmagan yutuqlari haqida maqtanish maqtanchoq uchun o‘z o‘rnini bildirib qo‘yish istagini yuzaga keltiradi.  “Shunday deb hisoblayman”, ”Men ishonaman”, “Sen nohaq - san”, kabi gaplar ko‘rinishida o‘zidagi ortiqcha ishonchning namoyon bo‘lishi. Undan ko‘ra “Men o‘ylaymanki...”, “Mening fikrimcha”, “Men sening fikringga qo‘shila olmayman” kabi iboralarni ishlatish maqsadga muvofiq bo‘ladi.  o‘zining maslahatini , fikrini o‘tkazish. Maslahat beruvchi aslida ustuvor holatni egallaydi. Shunday qoida bor: sendan maslahat so‘rasa, maslahat ber. Sherikni xafa qilmaydigan muloqot taktikasini tanla. Sherikning gapini bo‘lish. Bunday holatda bir kishi doimo ikkinchi ki-shining gapini to‘g‘rilab boradi va bu bilan o‘zining bilimdonligini ko‘rsatmoqchi bo‘ladi, o‘ziga quloq solish kerakligini bildiradi, shuning-dek, u baland ovozda gapiradi.  ma’lumotni yashirish. Ma’lumotning yo‘qligi hammani tashvish-lantiradi, mish-mishlar, turli xil gaplar ma’lumot bo‘shlig‘ini to‘ldiradi, ma’lumotlarga nisbatan ishonchsizlik yuzaga keladi.  hazil qilish. Hazilning obyekti zarba berolmaydigan kishi bo‘la - di. Kulgiga qolgan shaxs xafa qilgan shaxs bilan hisob- kitob qilishga tushadi, ya’ni nizo boshlanadi.  nopok yo‘l bilan maqsadga erishish uchun ishlatiladigan aldash yoki aldashga harakat qilish eng kuchli nizo chiqaruvchi hisoblanadi. Agar nizo uzoq vaqt davomida avj olmasa, u yashirin shaklga o‘tadi. Yashirin nizolarning quyidagi turlari mavjud:  tashkilotning tashqi muhitga moslashishi pasayib ketadi ;

 nazorat qilish imkoniyati yo‘qligi va tashkilot uchun doimiy xavfli holat yuzaga kelishi;  sust kechayotgan shakldagi yashirin nizoning oshkor bo‘lishi. Ular ko‘rinishdan bir-bir i bilan bog‘lanmagandek tuyuladi ;  noaniq sharoitlar portlash ehtimolini yuzaga keltirishi xavfi. 2. Nizolarni boshqarish. Nizosiz muloqot qoidalari Agar nizo uzoq vaqt davomida hal qilinmasa, unda u eskalatsiya davriga o‘tadi. Nizolar eskalatsiyasining ikki xil asosiy modeli mavjud. 1. Tajovuzkor – himoyalanuvchi (bir tomon hujum qiladi, ikkinchi tomon himoyaga o‘tadi). 2. Spiralsimon (bir tomonning hujumkor taktikasi ikkinchi tomon-ning hujumkor taktikasini yuzaga keltiradi, bu esa birinchi tomonning hujum qilish taktikasini yanada kuchayishiga olib keladi va jarayon shu tarzda davom etaveradi). Nizolarni bartaraf etish uni yuzaga keltirgan sabablarni yo‘q qilish yoki nizo ishtirokchilarining maqsadlarini o‘zgartirishdir. Nizolarni boshqarish – ularni keltirib chiqargan sabablarni bartaraf etish uchun nizolashuvchilarga maqsadli ta’sir ko‘rsatish yoki nizo-lashuvchilarning harakatlarini o‘zgartirish hisoblanadi. Nizolarni boshqarishning quyidagi asosiy usullari farqlanadi:  shaxslararo, ya’ni alohida olingan shaxsga ta’sir qilish usullari;  tuzilmaviy, ya’ni tashkil etilgan nizolarni bartaraf etish usullari;  shaxslararo uslublar yoki nizo jarayonida harakat qilish usullari;  muzokaralar;  javoban tajovuzkorona harakatlar. Bu usul nizolashuvchi guruh-larning boshqa imkoniyati qolmaganda, qo‘llaniladi.

 shaxslararo usullar o‘z xatti-harakatini to‘g‘ri tashkillashtirish, qarshi tomonning himoya qilish harakatlarini yuzaga keltirmasdan o‘zining fikrini ayta olishdir. Bu usullar kishiga o‘z pozitsiyasini mustahkamlashga, muxolifini dushmanga aylantirmaslikka yordam beradi. Ulardan foydalanish har qanday sharoitda ham foydalidir. Ta’kidlash lozimki, mazkur usullarni qo‘llashda malaka, tajriba kerak bo‘ladi. Bu usullarda yuzaga kelgan holat haqida o‘z fikr va takliflarini aytishga imkon yaratiladi. Kishida biror bir ma’lumot yetkazish ishtiyoqi tug‘ilganda va aytilgan ma’lumot tajovuz kayfiyatini tug‘dirmaganda bu usullarni qo‘llash samara beradi. Voqelik. Uslub talabiga muvofiq yuzaga kelgan sharoit subyektiv va emotsional, bo‘yalgan gaplarsiz, qisqacha, xolisona ta’riflanishi kerak. Gapni quyidagi iboralardan boshlasa bo‘ladi: ”Menga baqirgan vaqt-da...”, ”Mening stolim ustida narsalar sochilib yotgan vaqtda...”, “Meni boshliq chaqirgani haqida menga aytmaganda...”. Individning munosabati . Nima uchun tevarak-atrofdagilarning xatti- harakatlari asabingizga tegishini sezdirsangiz ular sizni yaxshiroq tushunadi. Siz boshqalarga hurmat bilan muomalada bo‘lsangiz ularning sizga bo‘lgan munosabat ham ijobiy tomonga o‘zgaradi. “Men sizdan xafaman ...”, “Siz meni tushunmayapsiz deb hisoblayman ...”, “Barcha narsalarni o‘zim bajarishga kirishaman...” kabi iboralar kishiga ijobiy ta’sir qiladi. Voqelikning ma’qul bo‘lgan yakuni . Individ nizoning yakuni haqida o‘z fikrini aytishi uchun unga bir necha variantni taklif qilgan ma’qul. Tuzilmaviy usullar. Bularga asosan, vakolatlarni noto‘g‘ri taqsim-lash, ishni noto‘g‘ri olib borish, rag‘batlantirish tizimini xatosi tufayli yuzaga kelgan tashkiliy nizolarga ta’sir etuvchi uslublar kiradi. Bunday uslublar ishga nisbatan bo‘lgan talablarni tushuntirish, koordinatsion va integratsion mexanizmlar, umumtashkiliy maqsadlar, taqdirlash tizimini ishlatish kabilardan iborat. Ishga nisbatan bo‘ladigan talablarni tushuntirish nizolarni bosh - qarish va ularning oldini olishning eng samarali uslublaridan biridir. Har bir mutaxassis

o‘zidan nima talab qilinishini, burchi, majburiyati, mas’uliyati, vakolatining chegarasi, ish bosqichlari nimadan iborat ekanligini tushunishi kerak. Uslub tegishli mansablarga oid ko‘rsatma-lar (mansablarni ta’riflash), boshqarish darajasiga qarab huquq va maj-buriyatlarni taqsimlash asosida amalga oshiriladi. Muvofiqlashtiruvchi mexanizmlar tashkilotdagi tuzilmaviy bo‘lin-malar faoliyatini boshqaradi. Zarur hollarda nizoli masalalarni hal qiladi. Umumtashkiliy maqsadlar . Mazkur uslub umumtashkiliy maqsad-larni ishlab chiqish yoki aniqlashni ko‘zda tutib, barcha xodimlarning harakatini shu maqsadlarga qaratadi. Taqdirlash tizimi . Taqdirlash boshqarish uslubi sifatida nizo jarayo-nida ishlatilishi mumkin. U kishilar harakatiga oqilona ta’sir ko‘rsatish orqali nizolarni bartaraf qilishi mumkin. Muhimi, rag‘batlantirish tizimi ba’zi bir kishilar va guruhlarning nokonstruktiv harakatlarini taqdirlash uchun ishlatilmasligi lozim. Masalan, agar sotish bo‘limi boshliqlari sav - do hajmi oshganligi sababli taqdirlansa, bu holat belgilangan daromad olish darajasiga zid bo‘ladi. Bu bo‘limlarning boshliqlari narxni arzonlashtirib, sotish hajmini oshirishi mumkin. Natijada kompaniya - ning o‘rtacha daromad ko‘rsatkichi pasayib ketadi. Shaxslararo usullar . Nizo holati yuzaga kelayotgan paytda yoki nizo boshlanishidan oldin uning ishtirokchilari o‘z harakatining oqibati-ni o‘ylab ko‘rishi, bu esa ularning manfaatiga yordam berishi kerak. Nizo eskalatsiyasi nizoli vaziyatlar natijasida yuzaga kelishi mum-kin. Nizosiz muloqotning quyidagicha qoidalari E.G. Agapovaning tadqiqot ishlarida ko‘rilgan 1 . 1- qoida.Nizoli vaziyat keltirib chiqarmang. 2-qoida. Nizoga nizo bilan javob bermang. Bu qoidalarga rioya qilish uchun o‘zingizni hamsuhbatingiz o‘rniga qo‘yib ko‘ring, siz haqorat eshitib, xafa bo‘lmasmidingiz? Nizoli vaziyat tezda kuchayib boradi. Shuning uchun o‘zingizni tutmasangiz, keyin kech bo‘ladi. 3-qoida. O‘zingizni hamsuhbatingizning o‘rniga qo‘yib ko‘ring. 1 Агапова Е.Г. Конфликтология . – Samara, 2003.

4-qoida. Hamsuhbatingizga iloji boricha yaxshi gaplar aying. Nizoda ishtirokchi bo‘lgan shaxsning o‘ziga xos xatolarini ko‘r - satish mumkin:  o‘zining nuqtayi nazarini himoya qiladi, ammo bu bilan muom - moni hal qila olmaydi;  o‘ziga xoslik bilan fikrlaydi, qarorni mavjud me’yor, an’ana, qoidalar doirasida ishlatishga intiladi;  boshqalarning fikriga toqat qila olmaydi. Ijodiy bahsga, g‘oyalar-ning rivojlantirishga to‘siqlik qiladi, ortiqcha tanqid qiladi, ko‘rqitadi va h.k.;  boshqalarni asosiy maqsaddan chalg‘itadi, asosiy muammodan boshqa tomonga o‘tib ketadi;  faqat predmetli sohada ishlaydi, tahlil qilolmaydi va o‘zaro hara-kat qilishga intilmaydi;  tavakkal qilishdan qo‘rqadi. Nizolarning konstruktiv funksiyalarini qo‘llab, kelishmovchiliklarni bartaraf qilish, raqibni sherikka aylantirish, sog‘liqni saqlash va ruhiy muhitni yaxshilash mumkin. 3. Nizolar yechimining asosiy strategiyalari K. Tomas va R. Kilmenn nizoli holatni yuzaga keltiradiganlar fe’l-atvoridagi beshta asosiy o‘ziga xoslikni ajratib ko‘rsatadi:  moslashish;  bosh tortish yoki o‘zini olib qochish;  raqobat;  hamkorlik;  murosa; Tasnifning asosini ikki mustaqil o‘lchov tashkil etadi: 1. O‘z manfaatini amalga oshirish darajasi, o‘z maqsadlariga erishish. 2. Boshqa tomonning manfaati ham hisobga olinadi va amalga oshiriladi. Agar uni grafik ko‘rinishda ifodalasak, unda muayyan nizoni tahlil qilishga va

harakatning oqilona shaklini tanlab olishga yordam beruvchi Tomas – Kilmenn to‘rini hosil qilamiz. Mazkur usullarni batafsil ko‘rib chiqamiz. Moslashish. O‘z manfaati yo‘lida kelishmovchiliklarni saqlash orqali individning harakati muxolif bilan yaxshi aloqalarni tiklash yoki uni saqlab qolishga yo‘naltirilgan. Bunday yondashuv individning ulushi uncha ko‘p bo‘lmaganda va kelishmovchilik predmeti individ uchun emas, balki muxolif uchun muhimroq bo‘lgan holatlarda amalga oshirilishi mumkin. Agar sharoit uncha ahamiyatga ega bo‘lmasa, o‘z manfaatidan ko‘ra muxolif bilan oralaridagi munosabatni yaxshilash va yo‘lga qo‘yish afzal bo‘lsa, individning g‘alaba qozonishiga imkon bo‘lmasa, unda nizodagi bunday harakat amalga oshirilishi mumkin. Bosh tortish yoki o‘zini olib qochish. Individ o‘z huquqini himoya qilishni xohlamasa, qaror qabul qilishda ishtirok etmasa, o‘z nuqtayi nazarini aytishdan qochsa, bahsdan bosh tortsa, unda harakat-ning bu shakli tanlanadi. Bu usul qaror qabul qilishda mas’uliyatdan bosh tortishni nazarda tutadi. Agar nizo natijasi individ uchun aha-miyatsiz yoki yuzaga kelgan sharoit juda murakkab bo‘lib, u juda katta kuchni talab qilsa yoki nizoni o‘z foydasiga hal qilish uchun individning kuchi etmasa, unda bunday harakat yuzaga kelishi mumkin. Raqobat individning o‘z manfaati uchun qattiq kurashishi bi - lan ta’riflanadi. Bu kurashda maqsadga erishish uchun barcha vositalar, ya’ni hokimiyat, majburlash, muxoliflarga ta’sir etishning boshqa vo-sitalari va bir qator qonuniy va noqonuniy imkoniyatlar qo‘llaniladi. Yuzaga kelgan muhit individ tomonidan jiddiy qabul qilinadi va bu kurashda g‘alaba yoki mag‘lubiyat masalasi birinchi o‘ringa chiqadi, bu esa muxolifga nisbatan qattiq chora ko‘rishni nazarda tutadi va boshqa ishtirokchilar qarshilik ko‘rsatganda, ularga nisbatan qattiq jang olib boriladi. Hamkorlikda individ hamma tomonlarni qoniqtiradigan yechimni izlashda faol ishtirok etadi, shu bilan birga, o‘z manfaatini ham nazarda tutadi . Ochiqcha fikr almashinadi, umumiy qaror qabul qilishda ham - maning fikri inobatga olinadi. Mazkur shakl uzoq vaqtni va barcha to - monlar ishtirokini taqozo etadi. Agar

muxoliflarning vaqti va muam-moning yechimi ular uchun ahamiyatli bo‘lsa, unda yuzaga kelgan ma-salalar, tushunmovchiliklar har tomonlama muhokama qilinadi va bar-cha ishtirokchilarning manfaatlari hisobga olinadi. Murosa harakatlar chekinishlari hisobiga yechimlarni izlashga, har ikki tomonni qoniqtiradigan oraliq qarorni ishlab chiqishga qara-tilgan. Bunday holatda tomonlar yutqazmaydi va yutmaydi ham. Mu-xoliflar bir xil imkoniyatga, bir- birini inkor qiluvchi manfaatga ega bo‘l-ganda va ularning boshqa yechim izlashga vaqti bo‘lmay, oraliq qaror ma’lum vaqtda qoniqtirganda, bunday usulni ishlatish mumkin. Raqobat va hamkorlikda konfrontatsiya qaror ishlab chiqish uchun asosiy shart bo‘lib qoladi . Nizoni hal qilish uni yuzaga keltirgan sabab-larning bartaraf etilishini nazarda tutishini e’tiborga olsak, unda faqat hamkorlik usuli mazkur masalani to‘laligicha hal qiladi . Bosh tortish va moslashishda nizoning hal qilinishi kechiktiriladi. Bunday holatda nizo yashirin shaklda kechadi. Murosa nizoni faqat qisman bartaraf qilishi mumkin, chunki o‘zaro chekinish uchun juda katta imkon qoladi, nizo sabablari esa to‘liq bartaraf etilmaydi. Ba’zi holatlarda kelishish, bosh tortish va hatto murosadan ko‘ra nazorat qilish va oqilona chegaralar doirasida konfrontatsiya nizoni yechilishi nuqtayi nazaridan samaraliroq hisoblanadi. Shu bilan birga, bunda g‘alabaning ahamiyati haqida gap boradi va bu ikkkinchi to - monning mag‘lubiyatini bildiradi. Bu konfrontatsiyani boshqarishdagi murakkab masalalar hisoblanadi. E’tiborlisi, mag‘lubiyat yangi nizoga asos bo‘lmasligi va kengayib ketmasligi muhim ahamiyat kasb etadi. Agar nizo ishtirokchilarining kuchlari taxminan teng bo‘lsa, unda nizo juda keskin ko‘rinishda kechishi mumkin. Yuqorida qayd etil - ganidek, mutaxassislar nizo ishtirokchilari harakatining bir necha strategiyalarini farqlashadi. Masalan, ishtirokchilar nizoni hal qilishga uncha qiziqishmasa, ammo o‘zaro yaxshi munosabatda bo‘lishga urinsalar, unda nizodan bosh tortish usulini qo‘llash mumkin. Agar nizo xolisona bo‘lsa, unda bosh tortish strategiyasi ishtirokchilarni, shu jumladan, tashkilotni mag‘lubiyatga olib keladi.

Manfaatdor muxolifning mavqei baland bo‘lsa, unda u nizodan g‘alaba bilan chiqib ketish uchun kuch ishlatadi. Bunday strategiya qo‘llanilganda noqonuniy usullar, ya’ni kuch ishlatish, qo‘rqitish kabilar ro‘y beradi. Bir muxolifning mag‘lubiyati boshqa muxolifga, demak, butun tashkilotga aniq g‘alaba keltirmaydi. Agar muxoliflarning mavqei teng bo‘lsa ular nizoni hal qilishda bir xil strategiyani q o‘llashi mumkin. Bunday sharoitda murosa, ya’ni kelishish strategiyasiga suyanish mumkin. Uning doirasida yutuq va zararlar teng taqsimlanadi. Ba’zida mavqe har xil, ammo nizoning yechimidan manfaatdor bo‘lgan muxoliflar murosaga kelishga intiladi. Bu esa ularga kuch va vaqtni saqlab qolishga imkon beradi. Nizoni batamom hal qilish strategiyasi mukammaldir. Bunda nizoning sabablari aniqlanib, ularni bartaraf etish ixtiyoriy hamkorlik doirasida amalga oshiriladi. Bu strategiya tomonlar uchun ma’qul bo‘ladi. Chunki, u muxoliflarni sheriklarga aylantiradi, nizo keltirib chiqargan muammo hamkorlikda bartaraf etiladi. Shuningdek, tomonlar olgan foyda boshqa strategiyalarni qo‘llash orqali olingan foydadan ancha barakali bo‘ladi. Bu strategiya asosida nizoga oddiy voqelik sifatida munosabat bildiriladi . 4. Muzokaralar nizolarni hal qiluvchidir Muzokaralar nizo ishtirokchilari uchun ma’qul bo‘lgan yechim-larni izlashga qaratilgan taktik usullarning yig‘indisidir. Nizolarni hal qilish vositasi sifatida muzokara olib borish haqida ko‘plab adabiyotlar mavjud 2 . Muzokaralar amalga oshishi uchun ma’lum shartlarni bajarish talab qilinadi, ya’ni:  nizoli masalada ishtiro k etuvchilarning o‘zaro bir-biriga bog‘ - liqligi;  nizo subyektlarida ko‘zga tashlanadigan farqlar bo‘lmasligi, nizo-ning rivojlanish bosqichlari muzokara imkoniyatlariga mos kelishi;  mazkur sharoitda aniq qaror qabul qilishga haqli shaxslarning muzokarada ishtirok etishi; 2 Болшаков A.Г., Несменова M.Ю. Конфликтология организаций . – M.: M3 Press, 2001. Громова O .Н. . Конфликтология . Курс лекций. – M .: EKMOS , 2001. Ниренберг Дж. Маэстро переговоров. – Минск: Парадокс, 1997, Фишер Р., Юрин У. Пут к согласию или переговори без поражения. M., 1992.

 har bir nizo o‘z rivojida bir necha bosqichdan o‘tishi lozim (4-jadval). 4-jadval . Nizo rivojining bosqichlariga ko‘ra muzokara olib borish imkoniyati Nizo rivojining bosqichlari Muzokaralarning olib borish imkoniyati Vaziyat keskinlashuvi, tomonlarning rozi bo‘lmasligi Raqobat, dushmanlik Tajovuzkorlik Zo‘ravonlik, harbiy yurishlar Muzokara olib borishga hozircha erta, nizoning kelib chiqishiga sabab bo‘lgan unsurlar noaniq Muzokara olib borish eng oqil yo‘l . Uchinchi tomon ishtiroki bilan olib boriladigan muzokaralar . Muzokara olib borish maqsadga muvofiq emas. Qarshi tajovuzkor harakatlar yuzaga kelishi mumkin . Ba’zi nizoli holatlarda muzokara olib borishning vaqti kelmagan, boshqa holatlarda esa muzokara olib borish vaqti o‘tgan bo‘ladi. Bunday holatda vaziyatga e’tibor bermay, muzokara boshlash tajovuzkorona harakatlar qo‘llanilishiga olib kelishi mumkin. Ta’kidlash kerakki, muzokarani mazkur vaziyatga ta’sir qila oladigan tomonlar bilan olib borish lozim. O‘zaro nizolarda manfaatdor bo‘luvchi bir necha guruhlarni ajratib ko‘rsatish mumkin:  dastlabki guruhlar. Nizo tufayli ularning shaxsiy manfaatlariga xavf yetadi. Guruhlar o‘zlari nizoda ishtirok etadi, ammo muzokara olib borish doimo ham ularga bog‘liq bo‘lmaydi;

 ikkilamchi guruhlar – ularning o‘zlari uchun muzokarada man-faatdorlik bor, ammo buni oshkor qilmaydi, maqsadlarini ma’lum vaqt-gacha yashiradi. Nizodan manfaatdor uchinchi guruh ham bo‘lishi mumkin. Ular yanada yashirin shaklda bo‘ladi. To‘g‘ri tashkillashtirilgan muzokaralar izchil tarzda bir necha bosqichda bo‘lib o‘tadi:  muzokaralar boshlanishiga tayyorgarlik (muzokaralar bo‘lgunga qadar);  dastlabki pozitsiyani tanlash (ishtirokchilarning mazkur muzoka-ralardagi nuqtayi nazarlarini dastlabki e’lon qilinishi);  o‘zaro ma’qul bo‘lgan qarorga kelish (psixologik kurash, muxo - liflarning real holatini aniqlash);  yakunlash (yuzaga kelgan vaziyatdan yoki boshi berk ko‘chadan chiqish). Muzokaralar boshlanishiga tayyorgarlik. Har qanday muzokara - dan oldin ularga tayyorgarlik ko‘rish muhim ahamiyat kasb etadi. Ish holatini, nizo ishtirokchilarining kuchli va kuchsiz tomonlarini aniqlash lozim. Kuchlar nisbatini bashorat qilish, muzokara olib boruvchi va u qaysi guruh manfaatini ko‘zlashi aniqlanadi. Bu bosqichda ma’lumot yig‘ishdan tashqari muzokarada ishtirok etishdan o‘z maqsadini ham belgilab olish lozim. Shu munosabat bilan quyidagi savollarga javob berish kerak:  Muzokara o‘tkazishning asosiy maqsadi nimadan iborat?  Muqobillikning imkoniyati nimalardan iborat? Muzokaralar qan-day natija olish uchun o‘tkaziladi, bunday natijalar kerakmi va unga erishish imkoniyati bormi?.  Agar muzokaradan natija chiqmasa, bu holat tomonlarga qanday ta’sir etishi mumkin?  Muxoliflarning bir-biriga bog‘liqligi nimada va u tashqi ko‘rinishda qanday namoyon bo‘ladi? Shuningdek, tadbir bilan bog‘liq bir qator masalalar ham ishlab chiqiladi, ya’ni muzokaralar qayerda o‘tkazildi? Muzokarada qanday muhit yuzaga keladi? Kelajakda muxoliflar bilan qanday munosabat o‘rnatish kerak?

Tajribadan ma’lum bo‘lishicha, muzokaraning 50% muvaffaqiyati uning to‘g‘ri tashkil etilishiga bog‘liq. Muzokaraning ikkinchi bosqichi dastlabki pozitsiyalarni belgilab olish (ishtirokchilarning muzokara haqidagi rasmiy e’lonlari)dir. Bu bos-qich ishtirokchilarning ikkita maqsadini amalga oshirishga yordam be-radi: muxoliflarning manfaati ma’lumligini va ularni hisobga olishin-gizni bildirish; harakat maydonini belgilab olish va unda harakat qilish uchun iloji boricha ko‘p joy egallash. Odatda, muzokaralar har ikki tomonning maqsadlari e’lon qilinishi - dan boshlanadi. Faktlar va jiddiy dalillar yordamida tomonlar o‘zlari - ning holatlarini mustahkamlashga urinishadi. Muzokaralar vositachi yordamida olib borilayotgan bo‘lsa, unda u tomonlarga o‘z fikrini to‘liq ayta olishi va tomonlar vakillarining gapla-rini buzib ko‘rsatmasligi kerak. Bundan tashqari, yetakchi tomonlar aso-siy omillarni belgilaydi va ularni boshqaradi: muhokama qilish uchun berilgan vaqt, murosaga kela olmaslik natijalari, yechim variantlarini taklif etadi. Muzokaraning uchinchi bosqichi o‘zaro ma’qul bo‘lgan qarorga kelish, ruhiy kurashdan iborat. Bu bosqichda tomonlar bir–birining imkoniyatlarini aniqlaydi, ta-lablarining to‘g‘riligini belgilaydi, ularning yechimi nizo ishtirokchilari manfaatlarida qanday aks etadi kabi savollarga javob beradi. Muxoliflar faqat o‘zlari uchun foydali bo‘lgan dalillarni taqdim etadi va yana turli xil muqobil dalillari borligini ma’lum qilishadi. Bunda ta’sir qilishning har xil usullari qo‘llaniladi, turli yo‘llar bilan tashabbusni qo‘lga kiri-tishga harakat qilinadi. Har bir ishtirokchining maqsadi g‘alabaga va us - tuvorlikka erishishdir. Vositachining bu bosqichdagi vazifasi ishtirokchilar manfaatining turli xil ehtimoliy holatlarini harakatga keltirish, yechimning variantlari-ni solishtirish, muzokaraning yechimlarini topishdir. Agar muzokaralar keskin tus olib, ma’lum shaxsni haqorat qilishgacha borib yetsa, yetak-chi mazkur holatdan chiqib ketish yo‘llarini topishi kerak.

To‘rtinchi bosqich - muzokaralarni tugatilish yoki boshi berk ko‘ - chadan chiqish. Bu bosqichda turli xil variantlar va takliflar mavjud. Har ikki tomon bir qancha chekinish qilsa, vaziyat ijobiy tomonga burilishi mumkin. Bu yerda tomonlar qanday chekinishlar ijobiy natija berishini va qanday natijalar oldin erishilgan natijalarni barbod qilishi mumkinligi haqida aniq tasavvurga ega bo‘lishi lozim. Nizo yechimiga doir tavsiyalar quyi-dagilardan iborat: nizolarning, ya’ni qarama-qarshi maqsadlar, usullar borligini tan olish, ularning ishtirokchilarini aniqlash. Amalda bu masalalarni yechish qiyin. Hech qachon ikki tomon vakillari nizolashuvchilarini ochiqchasi-ga tan olmaydi. Tan olish holatlari juda kam uchraydi. Ba’zida nizo uzoq vaqtdan beri davom etib keladi, odamlar undan aziyat chekishadi, lekin uning borligi tan olinmaydi. Har bir ishtirokchi nizolashuvchisiga ta’sir etish usulini o‘zi tanlab oladi. Va yuzaga kelgan sharoitdan o‘zi chiqib ketish yo‘llarini axtaradi. Nizolar borligi tan olingandan keyin, uni bartaraf etish imkoniyati yo‘qligini qayd etib, muzokara o‘tkazish haqida fikrlashib olish maqsad-ga muvofiqdir. Bunda vositachi bilanmi yoki uning ishtirokisiz muzo-kara olib borilishini, har ikki tomonga ma’qul bo‘lgan vositachi kimli-gini, muzokara tartibini belgilab olish, muzokaralar qachon, qayerda va qanday tarzda boshlanishini aniqlab olish kerak bo‘ladi. Ya’ni, muzo-karalarning vaqti, joyini, muzokara olib borish tartibini, o‘zaro harakat boshlash vaqtini, nizoga taalluqli yana bir qator masalalarni belgilab olish kerak. Muhimi, nizo sababini aniqlashdir. Bu bosqichda o‘zaro yondashuvlar ishlab chiqiladi, tomonlar pozitsiyalari aniqlanadi, kelish-movchilik holatlari belgilanadi va yaqinlashish nuqtalari qayd etiladi. Ye chim variantlarini ishlab chiqish uchun tomonlar hamkorlikda uning bir necha variantlarini taqdim etadi, ularning xarajatlari va oqibat - lari ko‘rsatiladi. Kelishilgan qarorni qabul qilish uchun bir qator variantlar ko‘rib chiqilganda va tomonlar o‘zaro kelishuvga rozi bo‘lganda bu qarorni umumiy holda yozma ravishda kommunikativ, rezolyutsiya, hamkorlik haqidagi bitim va b. tarzida

taqdim qilish maqsadga muvofiqdir. Alohida holatlarda yozma ravishdagi hujjatlar har bir bosqichdan keyin tayyor - lanadi. Qabul qilingan narsalarni amalga oshirish. Agar o‘zaro harakatlar jarayoni ishlab chiqilgan va kelishilgan qaror bilan yakunlansa va undan keyin hech qanday ijobiy o‘zgarishlar bo‘lmasa, unda mazkur holat yanada kuchliroq nizolarga sabab bo‘lishi mumkin, chunki birinchi nizoni yuzaga keltirgan sabablar bartaraf qilinmagan, uni bartaraf etish haqidagi qarorlar bajarilmaganligi sababli majburiyatlar kuchayib ket-gan. Bunday holatlarda muzokara olib borish ancha qiyin kechadi

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Karimov I.A. Istiqlol va ma’naviyat. O‘zbekiston, 1994 y. 2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. -T.: Ma’naviyat, 2008 y. 3. Averyanov L.A. Iskusstvo zadavat voprosi, -M.: Moskovskiy rabochiy. 4. Avrintsev S.S. Poetika ranne y viz a ntiyskoy literaturi. -M., 1977. 5. Agapova E.G. Konfliktologiya, -Samara, 2003. 6. Akshieva A.A., Formanovskaya N.I. Russkiy rechevoy etiket. – M.: Russkiy yazik 1982. 7. Alyaprinskiy B.S. Obshchenie i ego problemi. – M.: 1982. 8. Ananev B.G. O problemax sovremennogo chelovekoznaniya. – M.: 1977. 9. Andreeva G.M. Sotsialnaya psixologiya – M.: MGK. 1988. 10. Andreeva V.I. Konfliktologiya (Iskusstvo spora, vedeniya peregovorov, razresheniya konfliktov) – M.: 1995. 11. Andreeva I.V. Etika delovix otnosheniy. Sankt-Peterburg «Viktor», 2005.

O'xshashlar

Birja bitimlari va ularning turlari

Savdo shartnomalari va ularning turlari

Iqtisodiy tahlilning turlari va ularning axborot manbalari

Sabzavot va mevalar ularning turlari sifat ko‘rsatkichlari

Boshqarishning yangi turlari shakllantrish va ularning samaradorligi