logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Iqtisodiyot
  4. Мукаммал рақобатлашган бозордаги фирманинг ҳаракати

Мукаммал рақобатлашган бозордаги фирманинг ҳаракати

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

802 KB
Ko'chirib olish
www.arxiv.uz Режа: 1. Қисқа муддатли оралиқда рақобатлашувчи фирма фойдасини 2. максималлаштириш ва унинг таклиф чизиғи 3. Қисқа муддатли оралиқда ишлаб чиқариш ҳажмини аниқлаш ва фойдани максималлаштириш. 4. Рақобатлашган фирманинг қисқа муддатли оралиқдаги таклифи. 5. Рақобатлашувчи фирманинг узоқ муддатли оралиқдаги мувозанати. 6. Тармоқнинг мувозанат ҳ олати ва тармоқ таклифи 7. Тармоқнинг узоқ муддатли оралидаги умумий таклифи. www.arxiv.uz Қисқа муддатли оралиқда рақобатлашувчи фирма фойдасини максималлаштириш ва унинг таклиф чизиғи Бозор мукаммал рақобатлашган ёки рақобатлашган бозор бўлади, агар унда қуйидаги шартлар бажарилса: сотувчи ва харидорлар бозорда маҳсулот нархи қандай бўлса, шундай қабул қиладилар ва улар нархга таъсир қила олмайдилар; бозорга янги сотувчиларни кириши ва сотувчиларни бозордан чиқиши чекланмаган; сотувчилар биргаликда ҳаракат қилиш стратегиясини ишлаб чиқмайди; бозор субъектлари бозор тўғрисида тўлиқ ахборот олиш имкониятига эга. Бундай шартлар бажариладиган бозор мукаммал рақобатлашган бозор ҳисобланади ёки соф рақобатлашган ҳамда рақобатлашган бозор деб қаралади. Рақобатлашган бозорда ҳаракат қилаётган фирманинг рақобатлашувчи фирма деб қаралади. Бундан кейин рақобатлашувчи фирма тўғрисида гапирилганда, биз рақобатлашган бозорда ҳаракат қилаётган фирмани назарда тутамиз. Демак, рақобатлашган бозорда товар нархи бозорда талаб ва таклиф асосида шаклланади ва унга сотувчи ҳам харидор ҳам таъсир қила олмайди:P const . (1) Рақобатлашган бозорда ҳар бир алоҳида сотувчи томонидан сотиладиган товарнинг бозорда сотиладиган умумий товар миқдоридаги улуши жуда оз бўлгани учун ҳам у товар нархини ўзгартира олмайди. Мукаммал рақобатлашган бозорда сотувчилар ҳам харидорлар ҳам кўп. Рақобатлашган бозорни таҳлил қилганимизда бозордаги товарларни бир хил деб, яъни уларнинг сифати бир хил деб қараймиз. (Амалда товарнинг сифатига қараб, уларнинг нархи ҳар хил бўлади, сифатли товарнинг нархи сифати пастроқ товарнинг нархига кўра юқори бўлади). Рақобатлашган бозорда умумий даромад ) (TR фирма томонидан маълум миқдордаги неъматни сотишдан олган даромадига тенг, яъни умумий даромад сотилган маҳсулот миқдорини ) (Q унинг нархига ) (P кўпайтмасига тенг: www.arxiv.uzTR P Q   , (2) бу ерда TR ёки R - умумий даромад; P - нарх; Q - сотилган неъмат миқдори. Умуман олганда, даромад сотилган маҳсулот миқдорига боғлиқ бўлганлиги учун, у R Q( ) кўринишида ёзилади. Ўртача даромад ( ) AR - сотилган бир бирлик маҳсулотга тўғри келадиган даромаддир, яъни: AR TR Q P Q Q P     . (3) Чекли даромад ( MR ) - бу қўшимча бир бирлик неъматни сотиш натижасида умумий даромаднинг ўсган қисми R Q( ) , яъни: MR R Q Q d P Q Q P Q Q P            ( ) ( ) . (4) Демак, рақаобатлашган бозорда талаб чизиғи ўртача ва чекли даромадлар чизиғи билан ифодаланади. Агар абцисса ўқи бўйича маҳсулот миқдори Q ни ва ординат ўқи бўйича товар нархини жойлаштирсак, улар ўртасидаги боғлиқлик горизонтал ўқга нисабатан параллел чизиқ билан ифодаланади ва бу чизиқ рақобатлашган бозорда ҳаракат қилувчи фирма маҳсулотига бўлган талаб чизиғини беради (1-расм). 1-расм. Рақобатлашган бозордаги нарх, ўртача ва чекли даромад. P нарх MR AR P  0 D ( талаб чизи ғ и ) Товар ми қ дориP 0 Q www.arxiv.uz Расмдан кўриниб турибдики, рақобатлашган бозордаги талабнинг нарх бўйича эластиклиги чексиздир DPE , яъни абсолют эластик. Бу дегани, рақобатлашган бозорда бирор сотувчи ўз товари нархини кичик миқдорга оширса, у ўзининг барча харидорларидан ажралади, агар нархни кичик миқдорга камайтирса, у ўзига бозордаги барча харидорларни тортади. Мисол. Рақобатлашган бозорда бир хил сифатли апельсин сотилмоқда. Сотувчининг умумий, ўртача ва чекли даромадларини ҳисоблаймиз. Ушбу ҳисоб- китоблар қуйидаги жадвалда келтирилган. 1-жадвал Сотилган апельсин миқдори, Q Апельсин нархи, P Ўртача даромад, AR Ялпи даромад, TR Чекли даромад, MR 0 75 75 0 - 1 75 75 75 75 2 75 75 150 75 3 75 75 225 75 4 75 75 300 75 5 75 75 375 75 6 75 75 450 75 7 75 75 525 75 8 75 75 600 75 9 75 75 675 75 10 75 75 750 75 Чекли даромад MR ялпи даромаднинг берилган қийматидан олдингисини айириш билан аниқланади. Маслан, 75 300 375 )4( )5( )5(      TR TR MR . 2 Қисқа муддатли оралиқда ишлаб чиқариш ҳажмини аниқлаш ва фойдани максималлаштириш. Рақобатлашувчи фирманинг ишлаб чиқариш омиллари нархининг ошишига акс таъсири. Рақобатлашган бозорда ҳаракат қилаётган фирма ишлаб www.arxiv.uz чиқариш омилларидан бирининг нархи ошганда қандай қарор қабул қилишини кўриб чиқамиз. Бозордаги нарх P ва фирманинг бошланғич (ишлаб чиқариш омиллари нархи ўзгармагандаги) чекли харажати 1 MC ва фирма фойдасини максималлаштирувчи ишлаб чиқариш ҳажми 1 Q бўлсин дейлик ( 2 -расм). 2-расм. Чекли харажатнинг ишлаб чиқариш ҳажмига боғлиқлиги. Фараз қилайлик, ишлаб чиқариш омилларидан бирининг нархи ошди дейлик. Омил нархининг ошиши чекли харажат 1 MC ни юқорига чапга 2 MC га силжитади. Нима учун деганда, ҳар бир ишлаб чиқариладиган маҳсулот харажати ошади. Фойдани янги чекли харажатда максималлаштирадиган ишлаб чиқариш ҳажми 2 Q ни ташкил қилади, яъни 2 Q ҳажмда  P MC 2 . Шундай қилиб, ишлаб чиқариш омили нархининг ошиши фирмани маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини қисқартиришга мажбур қилади. Агар фирма ишлаб чиқаришни 1 Q ҳажмда давом эттирганида штрихланган соҳага тенг бўлган зарарни кўрган бўлар эди. Штрихланган соҳа фирма фойдасининг йўқотилиши мумкин бўлган қисмини ифодалайди. Қисқа муддатли оралиқда фирма капитали размери ўзгармайди, шунинг учун у фойдани максималлаштирадиган ўзгарувчан ишлаб чиқариш омиллари ҳажмини MC 2 MC 1P P’ Q Q 1Q 2 www.arxiv.uz танлаши лозим бўлади. Маълумки, фойдани максималлаштириш бу умумий даромад билан умумий харажатлар айирмасини максималлаштириш демакдир, яъни     Q TC Q TR Q    . ( 5 ) Агар абцисса ўқи бўйича ишлаб чиқариладиган маҳсулот ҳажмини, ордината ўқи бўйича - умумий даромадни жойлаштирсак, даромаднинг масулот ҳажмига боғлиқлиги    Q P Q R   координата бошидан чиқувчи нур билан ифодаланади. Умумий харажатлар эса ўзгармас ва ўзгарувчан харажатлар йиғиндисидан ҳосил бўлади (2-расм). 3 -расм. қисқа муддатли оралиқда фойдани максималлаштириш графиги .сўм TC D R ( Q ) M A N 0 Q Q 3Q 1 Q 2 max фойда  ( Q ) + Q 0 Q 1 -  ( Q )- а) б) *2Q www.arxiv.uz 3 -расмдаги графикдан кўриш мумкинки, ишлаб чиқариш ҳажми кичик бўлганда, фирма фойдаси манфий бўлади, фирма зарар билан ишлайди, фирманинг даромади ўзгармас ва ўзгарувчан харажатларни қоплаш учун етарли эмас. Ишлаб чиқариш ҳажми ошиб бориши билан фирманинг фойдаси мусбат бўлиб ошиб боради ва ишлаб чиқариш ҳажми Q 2 га тенг бўлганда даромад TR ( Q ) билан умумий харажат TC ( Q ) ўртасидаги фарқ максимал бўлади ( 3 -расм бу MN ). Демак, фойда ишлаб чиқариш ҳажми *2Q Q  бўлганда максималлашади (2-б -расм). Ишлаб чиқариш ҳажми Q 2* дан ошганда   Q Q 2* умумий харажатларнинг ўсиши даромад ўсишига нисбатан устунроқ бўлгани учун фойда камайиб боради. Расмдан кўриниб турибдики, ишлаб чиқариш ҳажми Q 1 гача бўлганда фирма зарар билан ишлайди, нима учун деганда  ) (Q R TC  . Фирма Q 1 ва Q 2* оралиқда фойда олади ва бу фойда Q 2* га қадар ошиб, ишлаб чиқариш ҳажми Q 2* га тенг бўлганда максимал қийматга эришади. N нуқтада даромад чизиғининг бурчак коэффициенти (чекли даромад tg Q R MR     ) умумий харажат чизиғининг бурчак коэффициентига (чекли харажатига tg Q TC MC     ) тенг MR MC  . Шундай қилиб, фирманинг чекли даромади билан чекли харажати бир- бирига тенг бўлганда фойда максимал қийматга эришади. MR MC  фойдани максималлаштириш шарти бўлиб, фирма қайси бозорда (рақобатлашган, монопол, олигопол) фаолият кўрсатмасин, у ўз кучини сақлаб қолади. Юқоридаги мулоҳазалардан шу келиб чиқадики, агар ) ( ) ( Q MC Q MR  бўлганда, фирма маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини ошириши керак (ҳар бир қўшимча ишлаб чиқарилган маҳсулот умумий фойдани ошириб боради), агар ) ( ) ( Q MC Q MR  бўлса - ишлаб чиқариш ҳажмини қисқартириш керак бўлади. Максималлик шартини математик томондан келтириб чиқариш мумкин:      Q TC Q R Q    . ( 6 ) Функция максимал қийматга эришади, қачонки ишлаб чиқариш ҳажмини кичик Q миқдорга оширганимизда фойда ўзгармаса, яъни   0   Q Q  , бундан www.arxiv.uz  0 ) (         Q TC Q Q R Q Q  . ( 7 )   MR Q Q R    ва MC Q TC    , бўлгани учун фойдани максималлаштириш шартини қуйидагича ёзамиз: ) ( ) ( Q MC Q MR  . ( 8 ) Рақобатлашувчи фирманинг мувозанат ҳолати. Биз кўрган эдикки, рақобатлашган бозорда нарх бозор томонидан белгиланади ва унга фирма таъсир қила олмайди. Бундай бозорда ҳаракат қилаётган фирманинг талаб чизиғи горизонтал чизиқдан иборат бўлиб, унинг чекли даромади нархга тенг, яъни P MR  . Демак, рақобатлашувчи фирма фойдасини максималлаштириш шарти (қоидаси) шундан иборатки, фирма ишлаб чиқариш ҳажмини шундай танлаши керакки, бу ҳажмда нарх чекли харажатга тенг бўлсин: MC P  . ( 9 ) ( 9 )-шарт рақобатлашган бозорда фаолият кўрсатаётган фирма фойдасини максималлаштириш (мувозанат ҳолати) шарти дейилади, яъни рақобатлашувчи фирманинг чекли маҳсулот қоидасини ифодалайди. Ушбу қоидага кўра фирма маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини чекли харажат нархга тенг бўлгунга қадар ошириши мумкин. Демак, P MC  бўлса, ишлаб чиқаришни ошириш мумкин ва бу ошириш P MC  бўлгунча давом этиши керак. Рақобатлашган фирма фойдасини максималлаштириш шарти ёрдамида биз фирманинг мувозанат ҳолатини белгиловчи нуқтани график орқали аниқлашимиз мумкин ( 4 -расм). P=MC = MR D Q Q 1Q * Q 00 MC C , P харажатлар ва нарх ATCS AVC KF E P e A B S www.arxiv.uz 4 -расм. Рақобатлашувчи фирманинг қисқа муддатли оралиқдаги харажатлари ва фойдаси. Расмда E нуқта рақобатлашувчи фирманинг қисқа муддатли оралиқдаги мувозанат ҳолатини ифодалайди. Бу нуқтада MC P  бўлиб, ушбу нуқтада фирма фойдани максималлаштирадиган ишлаб чиқариш ҳажми * Q га эришади. Расмда умумий даромад ( TC TR  ) * 0 EQ Pe тўртбурчак юзасига, умумий харажат * 0 ABQ тўртбурчак юзасига тенг. Умумий максимал фойда ( TC TR Q  ) ( max  ) EB AP e юза билан ифодаланади ва бу юза қуйидаги формула бўйича ҳисобланади:  Q ATC P     . ( 10 ) Ишлаб чиқариш ҳажми * Q дан кичик бўлганда * 0 Q Q  чекли даромад чекли харажатдан кўп демак, ишлаб чиқариш ҳажмини ошириб қўшимча фойда олиш имконияти бор. Расмда икки карра штирхланган SFE юза ишлаб чиқариш ҳажми 0 Q га камайгандаги йўқотилган фойдани ифодалайди. Ишлаб чиқариш ҳажми Q * дан юқори бўлганда, яъни Q Q 1 * да чекли харажатлар чекли даромаддан юқори. Бу ҳолда, ишлаб чиқариш ҳажмини қисқартириш умумий харажатларни қисқартиришга олиб келади. Расмдаги ESK www.arxiv.uz учбурчак юзаси 1 Q миқдорда маҳсулот ишлаб чиқариш натижасида йўқотилган фойдани ифодалайди. (6)-ифодадан келиб чиқиб хулоса қилиш мумкинки, нарх ўртача умумий харажатдан қанча юқори бўлса, фирманинг фойдаси шунча кўп бўлади. Буни қуйидаги графикда кўриш мумкин ( 5 -расм). 5 -расм. Рақобатлашувчи фирма фойдаси. Расмда, бошланғич нарх 0P бўлганда умумий фойда 0 0 0 0 E B A P тўртбурчак юзи билан ифодаланса, нарх ошиб 1P бўлганда умумий фойда қиймати ҳам ошади ва 1 1 1 1 E B A P тўртбурчак юзи билан ифодаланади. B 1 MC P ATC AVCE 1 E 0 P 0P 1 A 1 A 0 B Q 0 www.arxiv.uz Шуни ҳам эслатиш ўринлики, фирма қисқа муддатли оралиқда ҳар доим ҳам фойдани максималлаштиравермайди. Кўп ҳолларда ўзгармас харажатнинг ошиб кетиши умумий ўртача харажатни ошириб юборади (5-расм). Натижада, фойдани максималлаштирадиган ишлаб чиқариш ҳажми * Q да нарх P ўртача умумий харажатдан кичик бўлади, яъни ) (Q ATC P  ва шунинг учун BE ишлаб чиқаришнинг ўртача йўқотишига (зарарига) тенг. Штрихланган PEBM тўртбурчак юзи фирманинг умумий йўқотишини билдиради. Лекин, фирма қисқа муддатли оралиқда зарар кўрса ҳам келажакда нарх ошиши ёки ишлаб чиқариш харажатларини камайтириши эвазига фойда олиш мақсадида ишни давом эттиради. 6-расм. Рақобатлашувчи фирманинг қисқа муддатли оралиқдаги йўқотишлари. Умуман олганда, рақобатлашувчи фирма қисқа муддатли оралиқда ишлаб чиқаришни давом эттириши ёки давом эттирмасдан ишлаб чиқаришни тўхтатиши тўғрисидаги қарорни қабул қилишда фирма ўз даромадини умумий ўртача харажат билан эмас, балки фақат ўртача ўзгарувчан харажат билан таққослайди. Нима учун ATC EB P=MCMC P AVC M P Q Q *0 www.arxiv.uz деганда, ўзгармас харажатлар сарфланиб бўлинган ва уларни фирмани ёпганда ҳам камайтириб бўлмайди. Шунинг учун ҳам нарх ўртача ўзгаррувчан харажатдан юқори бўлиб, ўртача умумий харажатдан паст бўлганда фирма келажакда фойдага чиқиш мақсадида ишлаб чиқариш зарар ишласа ҳам ўз фаолиятини давом эттиради ва шу билан бирга умумий зарарни минималлаштиришга ҳаракат қилади. Нима учун деганда, бу нарх ўртача умумий харажатдан кичик   AC P бўлгани билан, у фирманинг ўзгарувчан харажатларини (хом ашё сарфи, иш ҳақини) қоплайди, бундан ташқари ўзгармас харажатнинг ҳам маълум қисмини қоплайди. Умумлаштириб айтадиган бўлсак, рақобатлашган бозорда ҳаракат қилаётган фирма қисқа муддатли оралиқда харажатлари билан даромадларини таққослаган ҳолда фойдани максималлаштиришда чекли маҳсулот ва ишлаб чиқаришни тўхтатиш қоидасига амал қилади. Чекли маҳсулот қоидасига кўра фирма маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини чекли даромад билан чекли харажатни тенглигини таъминлайдиган даражада ушлаб туришга ҳаракат қилади ) ( MR MC  . Ишлаб чиқаришни тўхтатиш қоидасига кўра фирманинг иқтисодий фойдаси ҳар қандай ишлаб чиқариш ҳажмида нолдан кичик бўлса, яъни рақобатлашган бозордаги нарх ўртача ўзгарувчан харажатдан кичик бўлса ) (Q AVC P  (7-расмда В нуқта), фирма ёпилади (ушбу бозордан кетади, фаолиятини тугатади). В нуқта фирманинг ёпилиш нуқтаси ҳисобланади. 7-расм. Рақобатлашувчи фирманинг қисқа муддатли оралиқдаги ҳаракат қилиш қоидалари. A B ATC Фирманинг зарарсиз ишлаш ну = таси Фирманинг ёпилиш ну = таси AFCMC P AVC P 1 P 2 Q 0 www.arxiv.uz Юқоридаги қоидалар фирма учун умумий характерга эга. Фирма қайси бозорда фаолият кўрсатишидан қатъий назар ушбу қоидалар ўз кучини сақлайди. 7-расмда A нуқта фирманинг зарарсиз ишлаш нуқтаси дейилади, бу нуқтада) (Q ATC Pe бўлиб, фирма зарар ҳам кўрмасдан, фойда ҳам олмасдан ишлашини ифодалайди. Рақобатлашган фирманинг қисқа муддатли оралиқдаги таклифи. Фирманинг таклиф чизиғи ҳар бир мумкин бўлган нархларда фирма қанча миқдорда маҳсулот ишлаб чиқариб таклиф қилишини ифодалайди. Юқорида кўрдикки, фирма маҳсулот ишлаб чиқаришни нарх чекли харажатга тенг бўлгунга қадар оширади ва нарх ўртача ўзгарувчан харажатдан кичик бўлса, ишлаб чиқаришни тўхтатади (фирма ёпилади). Демак, фирманинг нолдан юқори ҳажмдаги ишлаб чиқариш  0 Q таклиф чизиғи чекли харажатнинг ) (MC ўртача ўзгарувчан харажатнинг минимумидан юқорида ётган қисми билан устма-уст тушади ( 8 -расм, чекли харажат чизиғининг А нуқтадан юқори қисми). AVC минимумидан юқори бўлган ҳар қандай нарх ' P да фойдани максималлаштирадиган ишлаб чиқариш ҳажми ' Q ни график орқали аниқлашимиз мумкин ) ( 8 - расм ). 8 -расм. Рақобатлашувчи фирманинг қисқа муддатли оралиқдаги таклиф чизиғи. А ACТаклиф чизи \ и MC P AVCP' Q'AVC=P Q 0 www.arxiv.uz Рақобатлашган бозорда нархнинг ошиши бозордаги фирмаларни ишлаб чиқариш ҳажмини оширишга ундайди, шунинг учун ҳам рақобатлашган фирманинг қисқа муддатли оралиқдаги таклиф чизиғи ўсувчи бўлади. Энди рақобатлашган бозорда қисқа муддатли оралиқдаги тармоқ мувозанатини қараймиз. Маълумки, бир турдаги (бир хил эҳтиёжни қондирадиган) товарларни ишлаб чиқарадиган фирмалар биргаликда тармоқни ташкил қилади. У ҳолда тармоқ таклифи тармоқни ташкил қилувчи фирмаларнинг таклифлари йиғиндисидан иборат бўлади.nS S S S     ... 2 1 , бу ерда nS S S ,... , 2 1 - фирмалар таклифи чизиқлари; S - тармоқ таклифи чизиғи. Агар тармоқ маҳсулотига талабни D билан белгиласак, D билан S чизиқлари кесишган E нуқтаси тармоқнинг мувозанат нуқтасини беради ва кесишган нуқта E га мос келувчи нарх eP тармоқ мувозанат нархи, e Q эса тармоқ мувозанат товар ҳажми дейилади. 9-расм. Рақобатлашган бозорда, қисқа муддатли оралиқда тармоқ мувозанати.P SD E P e Q Q e0 www.arxiv.uz Фирманинг тармоқдаги улуши унинг чекли харажатини, мувозанат нарх билан тенг бўлишини таъминлайдиган ишлаб чиқариш ҳажми билан аниқланади, яъни eP MC  . Шундай қилиб, рақобатлашган бозорда қисқа муддатли оралиқда фаолият кўрсатаётган фирма (нарх бозор томонидан белгиланиб ўзгармаганда, талаб чизиғи горизонтал бўлганда) мувозанат нарх eP ишлаб чиқариш ҳажмининг барча қийматларида қуйидаги шартни қаноатлантирса: ) (Q AC Pe , ( 11 ) фирма ўз фойдасини максималлаштиради ( 10 -расм) R Q PQ Q AC Q C Q e ( *) * ( *) ( *)     10 -расм. Фирма фойдасини максималлаштириш шарти ( Е мувозанат нуқта), S корхона таклифи. Агар бозордаги мувозанат нарх Pe умумий ўртача харажатдан юқори бўлса, фирма нормал фойдадан ташқари ортиқча фойда ҳам олади. E D S P AC ( Q ) P e Q 0 Q * www.arxiv.uz Агар бозор мувозанати нархи Pe бўлганда ва талаб чизиғи таклиф чизиғини AC ва AVC чизиқлари ўртасида кесиб ўтса, яъни ( 11 -расм) min ( ) min ( ) AVC Q P AC Q e e e   , бўлса, фирма ўз йўқотишларини (зарарини) минималлаштиради. 11 -расм. Фирма зарарини минималлаштирадиган ҳол. Бундай ҳолда фирма ишчи кучидан, капиталдан унумли фойдаланишга ҳаракат қилади ва бошқа харажатларни ҳам имкон борича қисқартиради. Борди-ю мувозанат нарх Pe фирманинг ўртача ўзгарувчан харажатидан, ҳар қандай ишлаб чиқариш ҳажмида паст бўлса, яъни P AVC Q e ( ) , фирма ўз фаолиятини тўхтатади. Узоқ муддатли оралиқда ишлаб чиқариш ҳажмини танлаш. Узоқ муддатли оралиқда фирма фойдаланадиган барча омилларини ўзгартиради, шу жумладан ишлаб чиқариш қувватларини ҳам. Узоқ муддатли оралиқда фирма ўз капитали ҳажмини ўзгартириши, яъни ишлаб чиқариш қувватини ўзгартириши мумкинлиги фирмага ишлаб чиқариш харажатларини камайтиришга имкон беради. Фирма ишлаб чиқариш харажатларининг қандай ўзгариши ишлаб чиқариш Q Q e MC P AC AVC P e 0 www.arxiv.uz масштаби самарадорлигининг ўсиши, ўзгармаслиги ва камайиши билан аниқланади. Яна шуни эслатиб ўтиш керакки, фирманинг узоқ муддатли оралиқдаги фаолиятини таҳлил қилганимизда унинг ўртача харажатлари муҳим аҳамият касб этади. Фараз қилайлик, фирманинг ишлаб чиқариш жараёнида барча ишлаб чиқариш ҳажмлари учун ўзгармас масштаб самарасига эга. Бунда ишлаб чиқариш омиллари сарфи икки баробар ошганда ишлаб чиқариш ҳажми ҳам икки баробарга ўсади. Демак, ишлаб чиқариш ҳажми ошгани билан ўртача ишлаб чиқариш харажатлари ўзгармайди. Энди фараз қилайлик, масштаб самараси ўсувчи бўлсин. Ишлаб чиқариш омилларидан фойдаланишни икки баробар оширганимизда, ишлаб чиқариш ҳажми икки баробардан кўпроққа ошади (масалан, уч баробарга ошириши мумкин). Бундай ҳолда ўртача ишлаб чиқариш харажатлари қисқаради, нима учун деганда, ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсиш суръати, омиллар сарфи суръатидан кўп. Худди шундай, масштаб самараси пасайганда, яъни ишлаб чиқариш омиллари сарфини ўсиши суръатидан ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсиш суръати кичик бўлганда AC ортиб боради. Одатда, ишлаб чиқаришнинг бошида масштаб самарасининг ошиши, ундан кейин ўзгармас ва кейинчалик камайиши кўпгина фирмаларга хосдир. Шунинг учун ҳам узоқ муддатли оралиқда умумий ўртача харажатлар чизиғи ботиқ кўринишга эга бўлади ( 12 -расм). АС L АС Q Q * Q 2Q 1 www.arxiv.uz 12 -расм. Узоқ муддатли оралиқда ўртача харажатлар LAC графиги Графикда * Q дан чап томонда ётган қисмида масштаб самараси мусбат (ўсувчи), * Q дан ўнг томонда ётган қисмида масштаб самараси манфий ва ниҳоят * Q нинг кичик атрофида у ўзгармасдир ( 2 1 Q Q  оралиқда). Ишлаб чиқариш ҳажми * Q фирманинг узоқ муддатли оралиқдаги самарали размерини (қувватини) ифодалайди. Узоқ муддатли ўртача харажатлар ( LAC ) билан қисқа муддатли ўртача харажатлар ( SAC ) ўртасидаги муносабатни қуйидаги 13 -расмдан кўриш мумкин. 13-расм. Масштаб самараси ўсганда ва қисқарганда узоқ ва қисқа муддатли оралиқлардаги ўртача харажатлар графиги. Фараз қилайлик, фирма размерини (қувватини) танлаш бўйича беш хил вариант мавжуд. Ҳар қайси размердаги фирма учун қисқа муддатли ўртача харажатлар қуйидагича 1 SAC , 2 SAC , 3 SAC , 4 SAC , 5 SAC ( 13 -расм). Узоқ муддатли оралиқда барча ресурслар ўзгарувчан бўлгани учун, барча харажатлар ҳам ўзгарувчан бўлади. Фирма ҳар қандай берилган ишлаб чиқариш қувватидан умумий ва ўртача харажатларни минималлаштиради. Шунинг учун ҳамХаражатлар SAC 1 SAC 5 SAC 2 SAC 3 SAC 4 LAC Q 0 www.arxiv.uz узоқ муддатли ўртача харажатлар (LAC ) графиги қисқа муддатли оралиқдаги ўртача харажатлар графикларини бир-бирига туташтириш орқали ҳосил қилинади. 13 -расмда бешта қисқа муддатли оралиқдаги ўртача харажатлар графиклари орқали узоқ муддатли оралиқдаги ўртача харажатлар графиги келтирилган ( 13 -расмда қалин чизиқ билан ифодаланган). Агар биз фирма қувватларини янада кичик ўзгаришлар орқали ўзгартирсак (қисқа муддатли оралиқларни янада кичиклаштирсак) LAC чизиғи силлиқ ботиқ чизиққа яқинлашиб боради. Узоқ муддатли ўртача харажатлар ишлаб чиқариш ҳажмининг мумкин бўлган барча қийматлари учун чексиз қисқа муддатли оралиқдаги ўратча харажатлар графикларини узлуксиз силлиқ бирлаштирувчи чизиқ орқали ифодаланади. Агар ишлаб чиқариш масштаби самараси ўзгармас бўлса, узоқ муддатли ўртача харажат графиги тўғри чизиқдан иборат бўлади ( 14 -расм). 14-расм. Ишлаб чиқариш масштаби ўзгармас бўлганда узоқ муддатли ва қисқа муддатли оралиқдаги харажатлар графиги. Q 1 Q 3Q 2Харажатлар SAC 3SAC 2SAC 1 Q www.arxiv.uz Расмдан кўриниб турибдики, ишлаб чиқариш қуввати 1 Q ва 3 Q га ўзгарганда LAC ўзгармаяпти. Узоқ муддатли оралиқда тармоқ таркибидаги фирманинг мувозанат ҳолати бозорда шаклланган нарх eP нинг ушбу фирманинг ўртача харажатлари минимумига тенглиги билан белгиланади: ) ( min 0 eQ LAC P  . (1 2 ) 15 -расм. Рақобатлашувчи фирманинг узоқ муддатли оралиқдаги мувозанат ҳолати ( E -мувозанат нуқта). Рақобатлашувчи фирма тармоққа қарашли бўлгани учун (1 2 ) шарт тармоқнинг ҳам узоқ муддатли оралиқдаги (рақобатлашган бозорда) мувозанат ҳолатини ифодалайди. 15 -расмдан кўриш мумкинки, фирманинг иқтисодий фойдаси узоқ муддатли оралиқдаги мувозанат ҳолатида нолга тенг. Лекин, бу фирма умуман фойда олмайди дегани эмас, аслида фирма ўзининг қўйган (қўшган) капиталига кўра реал нормал фойда олади. Иқтисодий фойда альтернатив харажатни ҳам ҳисобга олади, яъни фирма эгасининг ўз капиталини бошқа бир соҳага қўйиш натижасида E QP e =MR=MC=min(LAC)LAC, P LACLMC P e Q e0 www.arxiv.uz оладиган фойда. Шунинг учун ҳам айтиш мумкинки, рақобатлашувчи фирманинг узоқ муддатли оралиқдаги ўртача харажатлари ўз ичига нормал фойдани (тармоқ бўйича ўртача фойдани) олади. Фирма эгасининг иқтисодий фойдаси ноль дегани, у ўз капиталини бошқа соҳага қўйганда ҳам шу миқдорга тенг нормал фойдани олар эди, демак унинг альтернатив харажати нолга тенг. Агар фирма эгасининг альтернатив харажати нолдан юқори, яъни мусбат бўлса, у ўз капиталини ушбу тармоқдан олиб, бошқа иқтисодий фойда берадиган тармоққа қўйган бўлар эди. Шундай қилиб, рақобатлашувчи фирманинг узоқ муддатли ўртача харажати нархга тенг бўлса ҳам (нолга тенг иқтисодий фойда олса ҳам), у ўз ишини (нормал фойда олгани учун) тўхтатмайди. Рақобатлашган бозорда тармоққа кириш ва ундан чиқиш эркин бўлгани учун ва тармоқнинг ўзи ҳам рақобатлашувчи бўлгани учун фирмаларнинг иқтисодий фойдаси нолга яқинлашиш тенденциясига эга. Тармоқнинг мувозанат ҳолати ва тармоқ таклифи Узоқ муддатли оралиқда тармоқниг типик вакили бўлган фирма ўз фойдасини шундай ишлаб чиқариш ҳажмида максималлаштирадики, бу ҳажмда узоқ муддатли чекли харажат маҳсулот нархига тенг бўлса ( 16 -расм).. MR P LMC e  P P=MRE P e F AC P 0 Q Q eQ 0 LAC LMC www.arxiv.uz 16 -расм. Узоқ муддатли оралиқда рақобатлашувчи фирманинг ишлаб чиқариш ҳажмини танлаши. Фирманинг фойдаси ишлб чиқариш ҳажми e Q га тенг бўлганда максимал бўлади ва у CFE Pe тўртбурчак юзига тенг. Ишлаб чиқариш ҳажмиин e Q дан ошириш ёки камайтириш фирманинг умумий фойдасини қисқартирди. Нима учун деганда, агар ишлаб чиқариш ҳажми e Q дан кичик бўлса, ( eQ Q  ) қўшимча ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг чекли даромади чекли харажатдан кўп, демак ишлаб чиқаришни ошириш мақсадга мувофиқдир. Аммо ишлаб чиқариш ҳажмининг e Q дан юқори бўлган ҳар қандай ҳажмида чекли харажат чекли даромаддан юқори, шунинг учун қўшимча ишлаб чиқарилган маҳсулот фойдани қисқартиради. Умуман олганда кўриш мумкинки, бозор нархи қанча юқори бўлса, албатта харажатлар ўзгармаганда, фирма шунча кўп фойда олади. Худди шундай бозор нархи 0P бўлганда, фирма фойдасини максималлаштирадиган ишлаб чиқариш ҳажми 0 Q нуқта, яъни узоқ муддатли ўртача харажатларнинг минимуми билан аниқланади. Бундай ҳолда фирманинг иқтисодий фойдаси нолга тенг. Лекин, фирма, биз юқорида айтганимиздек, иқтисодий фойда нол бўлганда ҳам инвестиция қилган капиталига нормал фойда олади. Узоқ муддатли оралиқда, рақобатлашган бозорда нафақат фирма рақобатлашувчи бўлади, балки тармоқнинг ўзи ҳам рақобатлашувчи бўлади. Тармоқдан чиқиш ёки тармоққа кириш, фирмалар учун эркин бўлганлиги учун, фирмаларнинг иқтисодий фойдаси нолга яқинлашиш тенденциясига эга. Шунинг учун ҳам, тармоқда узоқ муддатли мувозанат ҳолатига эришилади, қачонки маҳсулот нархи 0P тармоқнинг типик вакили бўлган фирманинг узоқ муддатли ўртча харажати минимумига тенг бўлса ( 17 -расм). Фирма нолга тенг иқтисодий фойда олганда, унда тармоқдан чиқиб кетишга ҳожат қолмайди, бошқа фирмаларнинг ҳам тармоққа кириб келишидан манфаатдор www.arxiv.uz эмас. Узоқ муддатли мувозанат ҳолат қуйидаги ўртача шарт бажарилганда содир бўлади. Биринчидан, тармоқдаги барча фирмалар ўз фойдаларини максималлаштиради. Иккинчидан, ҳамма фирмалар нолга тенг иқтисодий фойда олгани учун ҳар бир фирма тармоққа киришдан ва ундан чиқишдан манфаатдор эмас. Учинчидан, маҳсулотнинг нархи шундайки, бу нархда умумий таклиф (тармоқ таклифи) умумий истеъмол талабига тенг. )) ( min( 0 Q AC P  . (1) 17 -расм. Рақобатлашувчи фирманинг узоқ муддатли оралиқдаги мувозанати, тармоқ мувозанати ( E мувозанат нуқта). Энди фараз қилайлик, узоқ муддатли мувозанат ҳолатга эришилди дейлик: ) ( ) ( min ) ( 0 0 0 Q MC Q AC Q AC P P     ( 13 ) ва тармоқнинг типик фирмасининг ишлаб чиқариш хажми 0 Q га тенг ( 18 -б-расм). P MC AC P 1 =MR 1 P 0 =MR 0P 1 P 0 Q Q 1Q 0 P P 1 P 0 Q Q’ 2Q’ 1Q’ 0 S 0 S 1 D 1 D 0P LMC LAC(Q) P=MR E P e Q Q e www.arxiv.uz 18 - расм. Типик фирманинг узоқ муддатли мувозанати (а), узоқ муддатли оралиқда тармоқ мувозанатининг ўзгариши (б). Мувозанат ҳолатда типик фирманинг иқтисодий фойдаси нолга тенг. Бозор нархи 0P мувозанат нарх сифатида тармоқ бўйича (умумий талаб умумий таклифга тенг бўлади) ўрнатилади ( 18 -расм б). Бу ерда алоҳида фирмаларнинг қисқа муддатли таклиф чизиқларининг йиғиндиси умумий бозор таклиф чизиғи 0S ни беради. Бозор таклиф чизиғи 0S билан бозор таклиф чизиғи 0 D тармоқ бозориниг мувозанат нархиини аниқлайди. Бу нархга ҳар бир фирма мослашади ва MC Р  ни таъминлайдиган ва максимал фойда берадиган ишлаб чиқариш ҳажмини ўрнатади. Фараз қилайлик, истеъмолчиларнинг диди ўзгариши билан тармоқ маҳсулотига бўлган талаб ошди ва талаб чизиғи 0 D ҳолатдан 1 D ҳолатга ўзгаради. Натижада янги мувозанат нарх 1P ўрнатилди. Янги мувозанат нархда фирманинг маҳсулотига бўлган талаб чизиғи 0 MR ҳолатдан 1 MR ҳолатга силжийди (эсдан чиқармаслик керакки, рақобатлашган бозорда талаб чизиғи горизонтал кўринишга эга, яъни чексиз эластик). Янги мувозанат нархда фирма нолдан фарқли, мусбат иқтисодий фойда ола бошлайди ва у фойдани максималлаштириш учун ишлаб чиқариш ҳажмини 0 Q дан 1 Q га оширди. Лекин, ишлаб чиқариш ҳажмининг бундай ошиши қисқа муддатли оралиқдагина содир бўлади. Натижада тармоқ бўйича ишлаб чиқариш ҳам Q 0' дан Q 1' га ошади. Ўртача фирма фойдасининг ошиши маблағ қўювчиларни ўз ресурсларини бошқа тармоқдан ушбу тармоқга қўйишга ундайди, яъни тармоққа янги фирмалар кириб кела бошлайди. Янги фирмаларнинг тармоққа кириши бозор б )a) www.arxiv.uz таклифини 0S ҳолатдан 1S ҳолатга ўтиб, янги мувозанат нарх 1P ни олдинги даражаси 0P га тенг бўлгунга қадар давом этади. Натижада тармоқ ўртача фирмасининг оптимал ишлаб чиқариш ҳажми 0 Q га тенг бўлиб, унинг иқтисодий фойдаси яна нолга тенг бўлади ва тармоққа янги фирмаларнинг кириб келиши тўхтайди. Тармоқ ишлаб чиқариш ҳажмининг Q 0' да 2 Q ўсиши тармоқда Q Q Q 2 0 0  ' ' та янги фирмаларнинг пайдо бўлганини англатади. Тармоққа фирмаларнинг кириши ва ундан чиқишини тармоқда узоқ муддатли мувозанатни таъминловчи механизм деб қараш мумкин. Тармоққа фирмалар кириб келади, агар улар ушбу тармоқда иқтисодий фойда олишини сезса. Тармоқдан фирма чиқади, агар у узоқ муддатли оралиқда ўртача харажтларини қоплай олмаса. Тармоқдан чиқиш ва унга кириш охирги (чекли) фирма нолга тенг иқтисодий фойдага эришгунча қадар давом этади. Умуман олганда узоқ муддатли мувозанат ҳолатга эришиш жуда кўп вақт талаб қилади, лекин қисқа муддатли оралиқда фирма катта фойда олиши ҳам мумкин ёки катта зарар кўриши ҳам мумкин. Бирор бир маҳсулот турини ишлаб чиқаришда биринчи бўлган фирма ундан кейин шу иш билан шуғулланган фирмага кўра кўпроқ қисқа муддатли фойда олиши мумкин. Худди шундай зарар билан ишлаётган тармоқдан биринчи бўлиб чиққан фирма инвестицияларининг анча маблағини иқтисод қилиб қолиши мумкин. Узоқ муддатли мувозанатлик концепцияси фирмани қандай ва қайси томонга қараб ҳаракат қилишини кўрсатиб беради. Узоқ муддатли оралиқда айрим фирмалар ҳақиқий мусбат фойда олиши мумкин. Масалан, бирор фирма бошқа фирмаларга нисбатан камроқ харажат сарфлаб маҳсулот ишлаб чиқаришни таъминлайдиган патентга ёки янги ғояга эга дейлик. Бундай ҳолда бу фирма узоқ муддатли оралиқда мусбат ҳақиқий фойда олиши мумкин. Бошқа фирмалар ишлаб чиқариш харажатларини камайтиришни таъминлайдиган ушбу патентни ёки ғояни олмагунча маҳсулотни ишлаб чиқариш билан шуғулланмайди (тармоққа кирмайди). www.arxiv.uz Агар фирмалар ушбу патентдан фойдаланиш ҳуқуқини сотиб олишса, фирмаларнинг иқтисодий фойдаси нолга тенг бўлади. Мусбат ҳақиқий фойда тармоқда ҳаракат қилаётган фирманинг қимматбаҳо активга, янги технологияга ёки яхши тажрибага эга эканлигидан далолат беради. Бундай ҳолда бошқа фирмалар тармоққа киришга журъат қилолмайди. Мусбат иқтисодий фойда инвестицияларни тармоққа киришга имоният яратади ва уларни рағбатлантиради. 5 Тармоқнинг узоқ муддатли оралидаги умумий таклифи. Қ исқа муддатли оралиқда бозор таклифи фирма таклиф чизиқлари йиғиндиси орқали топиларди. Узоқ муддатли оралиқдаги таклифни фирма таклифларини қўшиш орқали аниқлаб бўлмайди. Нима учун деганда, узоқ муддатли оралиқда бозор нархининг ўзгаришига кўра фирмалар бозорга киради ёки ундан чиқади. Бу ўз навбатида фирмалар таклиф чизиқларини қўшиб бўлмаслигини кўрсатади (қайси фирмалар бозорда қолаётганлигини биз билмаймиз). Узоқ муддатли оралиқдаги таклифни аниқлашда ишлаб чиқариш ҳажмининг кенгайишини фақат ресурслардан фойдаланишнинг кенгайиши ҳисобидан бўлади, деб фараз қилинади. Ихтиро ва технологиянинг ишлаб чиқаришга таъсири ўзгармас деб қабул қилинади. Узоқ муддатли оралиқдаги умумий таклифнинг шакли тармоқда ишлаб чиқариш ҳажми ўсишининг ёки камайишининг фойдаланиладиган ишлаб чиқариш омиллари нархига таъсири даражасига боғлиқдир. Шунинг учун ҳам уч турдаги тармоқ хўжалиги қаралади: харажатлари ўзгармас, ўсувчи ва камаювчи тармоқлар. Харажатлари ўзгармас бўлган тармоқ. Тармоқда ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсиши фойдаланиладиган ресурсларнинг нархига таъсир қилмаса, биз юқорида кўрдикки, тармоқнинг кенгайиши ва қисқариши мувозанат нарх 0P га таъсир қилмайди. Бирор сабаб билан (масалан, истеъмолчи дидининг ўзгариши) талаб ошганда маҳсулот нархи ошади ва типик фирма мусбат иқтисодий фойда ола бошлайди. Бу фойда бошқа фирмаларни ушбу тармоққа кириб келишига сабаб бўлади. Бошқа фирмаларнинг кириб келиши таклифни оширади, натижада ошган www.arxiv.uz нарх ўзининг олдинги мувозанат ҳолати 0P га қайтади. Бундан келиб чиқадики, харажатлари ўзгармас бўлган тармоқнинг узоқ муддатли оралиқдаги таклиф чизиғи нарх узоқ муддатли ўртача ишлаб чиқариш харажатларини минимумига тенг бўлганда горизонтал чизиқдан иборат бўлади ( 19 -расм). Нарх мувозанат нарх Р 0 дан юқори бўлса иқтисодий фойда мусбат бўлади ва бозорга янги фирмалар кириб қисқа муддатли таклифни оширади ва бу нархни олдинги мувозанат ҳолатига қатаради. Ўзгармас харажатга эга тармоқнинг узоқ муддатли ўртача харажатлар чизиғи горизантал бўлади. 19 -расм. Ўзгармас харажатли тармоқнинг узоқ муддатли оралиқдаги таклиф чизиғи . Масалан малакасиз ишчи кучига талаб ошгани билан унинг нархи одатда ўзгармайди. Харажатлари ўсаётган тармоқ. Харажатлари ўсувчи тармоқда, тармоқ кенгайиши билан бирга бир қатор ёки барча омилларга талаб ошди ва бу омилларнинг нархи ҳам ошади. Бу ерда мисол тариқасида малакали ишчи кучини келтириш мумкин. Ёки ерга солинадиган ўғитлар нархи ошса, ерга ўғитнинг солиниши бир томондан маҳсулот ишлаб чиқаришни оширади ва шу билан бирга ернинг қиймати ҳам ошади. Фараз қилайлик, тармоқ узоқ муддатли мувозанат ҳолатда бўлсин ( Е нуқта) ( 20 -расм, б). Таклиф чизиғи 1 D дан 2 D ҳолатга силжиганда (қисқа муддатлиP LMC LAC D P 0 Q www.arxiv.uz оралиқда) маҳсулот нархи 1P дан 2P га ўсади, ишлаб чиқариш хажми эса 1 Q дан 2 Q га. Типик фирма ( 20 -расм, а) нарх 2P га ўсганда фойдани максималлаштириш учун ишлаб чиқариш ҳажмини 1q дан 2q га оширади. Бу силжиш қисқа муддатли чекли харажат 1 SMC чизиғи бўйича бўлади. Кўриниб турибдики, юқори фойда тармоққа янги фирмаларнинг кириб келишига сабаб бўлади. 20-расм. Харажатлари ўсувчи тармоқнинг узоқ муддатли оралиқдаги таклифи чизиғи . Тармоққа янги фирмаларнинг кириб келиши, ишлаб чиқариш ҳажмининг ошиши, ишлаб чиқариш омилларига бўлган талабни оширади ва бу ўз навбатида баъзи бир ёки барча фойдаланиладиган омиллар нархини ошишига олиб келади. Янги фирмаларнинг кириб келиши бозор таклифи чизиғи 1S ни 2S ҳолатга (илгаридай бошланғич мувозанат нархигача эмас, балки ундан юқорироқ бўлган мувозанат ҳолатга) силжитади ва натижада янги мувозанат ҳолат Е 2 вужудга келади, бу ҳолатга янги мувозанат нарх Р 3 тўғри келади ва Р 1 дан юқори. Янги мувозанат нарх Р 3 нинг олдинги Р 1 дан юқори бўлиши фирмаларни ўсган харажатларини қоплайди ва уларга узоқ муддатли оралиқдаги мувозанатда нолга LAC 2SMC 1SMC 2 P 2P LAC 1 P 3 P 1 0 Q q 2q 1 Q 3Q 2Q 1P 2P S 1 S L E 2 D 2 E 1 D 1P 1 0 Q б) а) www.arxiv.uz тенг фойдани олишни таъминлайди. Нима учун деганда, ишлаб чиқариш омилларига бўлган нархнинг ошиши фирманинг узоқ муддатли ва қисқа муддатли харжатларини ўсишига олиб келади. Ушбу вазият (20-расм, а)да ўз ифодасини топган. Бу ерда узоқ муддатли ўртача харажатлар юқорига яъни 1 LAC дан 2 LAC га силжийди, чекли қисқа муддатли харажатлар чапга, 1 SMC ҳолатдан 2 SMC ҳолатга силжийди. Янги узоқ муддатли ўртача харажатлар минимуми янги мувозанат нарх Р 3 га тенг бўлади. Бу ерда ҳам ўзгармас харажатли тармоқ каби бошланғич талаб ошиш ҳисобидан олинган қисқа муддатли юқори фойда узоқ муддатли оралиқда фирма ишлаб чиқариш ҳажмини ошириб борган сари йўқолиб боради, ишлаб чиқариш омилларига бўлган харажат эса ортиб боради. Демак, тармоқнинг узоқ муддатли оралиқдаги таклиф чизиғи узоқ муддатли мувозанат нуқтадан, яъни Е 2 нуқтадан ўтади (20-расм б, S L чизиғи). Харажатлари ўсаётган тармоқнинг узоқ муддатли таклиф чизиғи унга юқорига томон ётиқ бўлади, нима учун деганда, тармоқдаги фирмалар сонини ошиши билан бир қаторда барча фирмалар учун ресурслар нархи ҳам ўсиб боради. Харажатлари камайиб борадиган тармоқда тармоқ ишлаб чиқариши ортиб борганда, ресурсларга бўлган нарх пасайиб боради. Натижада тармоқнинг узоқ муддатли оралиқдаги таклиф чизиғи унга пастга томон ётиқ бўлади (21-расм). Q 2Q 1P S 1 S 2 S LE 2D 2 E 1D 1 P 1 0 Q www.arxiv.uz 21 -расм. Харажатлари камаювчи тармоқнинг узоқ муддатли таклиф чизиғи ( S L ) Тармоқ кенгайганда, унинг харажатларни камайтириш имконияти ҳам кенг бўлади. Масалан, йирик тармоқда транспорт тизимини самарали ташкил қилиш эвазига харажатлар камайиши мумкин, йирик тармоқда ресурслардан ҳам оптимал фойдаланиш имконияти туғилади (масштаб самараси) бу ҳам пировардда маҳсулот нархини пасайтиришга олиб келиши мумкин. Ўртача харажатнинг ва товар нархининг пасайиши кенгаяётган тармоқни янги мувозанат нуқтага олиб келади ( 21 -расмда Е 2 нуқта). Умумлаштириб таъкидлаш мумкинки, алоҳида фирманинг узоқ муддатли оралиқдаги мувозанат ҳолати ўртача харажати минимал бўлиб, нолга тенг бўлган иқтисодий фойда олиш билан тавсифланади. Бу, яъни P AC E min( ) бўлиши яна шундан дарак берадики, истеъмолчи ўзи талаб қилган ҳажмдаги маҳсулотни мавжуд харажатлар имкони даражасидаги энг минимал нархда сотиб олади. Бундан хулоса қилиб айтиш мумкинки, рақобатлашган бозор самарали ишлаб чиқаришни таъминлайди.

O'xshashlar

Фирманинг ички ва ташқи бозордаги бизнес стратегиясини танлаш
Монопол рақобат ва бозор самарадорлиги
Рақобатлашмаган бозор турлари
Давлатнинг бозорга таъсирини баҳолаш ва рақобатлашган бозор самарадорлиги
фирманинг ракобатдошлигини тахлил килиш