Молиявий менжментнинг услубий асослари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

213.5 KB

Ko'chirib olish

Молиявий менжментнинг услубий асослари Режа: 1. Субъектларда молиявий менжментни ташкил этишнинг моҳияти ва хусусиятлари(8681 1 ) 2. Молиявий менжментнинг моҳияти, мақсади ва вазифалари. 3. Субъектлар молиявий менежментининг механизми ва стратегияси 4. Субъектларнинг молиявий фаолияти тизими ва уни бошқаришнинг зарурлиги. 5. Ривожланиш шароитида с убъект ларнинг молиявий стратегиясини танлаш ва бошқариш 1 (8681,8683, 12677.) ТДИУ ва МДЩ мамлакатларида олий таълимнинг и=тисодий мутахассисликлари быйича бакалавриат битирув-малакавий ишлари, магистирлик, номзодлик ва докторлик диссертацияларининг намунавий мавзулари. Т 2005 й.

1. Субъект ларда молиявий менежментни ташкил этишнинг моҳияти ва хусусиятлари Ҳар қандай с убъект ни, у йирик саноат корхонаси ёки кичик корхона бўлсин, бошқариш керак. Субъектлар ни бошқариш санъати «менежмент», бошқарув ходимлари эса «менежер» деб аталади. «Менежмент» сўзи с убъект ни самарали бошқариш тизимини англатади. Бунда мулк ва сармоя эгалари бизнесни ўзлари бошқаришлари шарт эмас, балки бунинг учун махсус танлаб олинган ҳамда керакли билим ва кўникмаларга эга бўлган мутахассис-менежерларни жалб қилиш ҳам мумкин. Ривожланган хорижий мамлакатларда ёлланиб ишловчи моҳир менежерларга тадбиркорликдан кўзда тутилган асосий мақсад – юқори фойда олиш ишониб топширилмоқда. Менежер касби эса энг юқори ҳақ тўланадиган касблардан бири бўлиб бормоқда. Субъект ни бошқариш кенг қамровли фаолият бўлиб, унинг таркибига қуйидаги вазифаларни киритиш мумкин:  қисқа ва узоқ муддатли давр учун с убъект нинг мақсадларини аниқлаш ва фаолият йўналишларини самарали ривожлантириш стратегиясини ишлаб чиқиш;  субъект нинг ишлаб чиқариш, тижорат ва молиявий фаолиятини режалаштириш;  ишлаб чиқаришни ташкил этиш, бошқариш ва технологик жараённинг кундалик издан чиқишларини бартараф этиш;  моддий-техник таъминотини ташкил этиш ва бошқариш;  маркетинг фаолиятини ташкил этиш ва бошқариш;  молиявий бошқарув;  меҳнатни ташкил этиш, ходимларни танлаш, мажбуриятларни тақсимлаш ва бошқариш;

 таваккалчилик (риск) элементларини бошқариш;  ахборотларни йиғиш ва таҳлил этиш тизимини яратиш;  Субъект фаолиятининг самарадорлигини ошириш;  бошқарув қарорларини бажарилишининг ишончли ва самарали назорати тизимини яратиш ва бошқалар. Субъект даги бошқарув вазифаларини бажаришга ташқи ва ички омиллар ўз таъсирини кўрсатади. Ички омилларга с убъект фаолиятининг кўлами, ресурсларни тақсимлаш, технологик қуролланиш даражаси, меҳнатни ташкил этиш усуллари, ишлаб чиқариш харажатлари ва баҳо сиёсати каби дастаклар киради. Бу омилларни маълум даражада олдиндан режалаштириш ва назорат қилиш мумкин, лекин улардан самарали фойдаланиш даражаси бошқарув қарорларининг натижаси билан ўлчанади. Субъект кўламининг уни бошқаришга таъсири бунга ёрқин мисол бўлади. Йирик акциядорлар жамиятини бошқариш билан кичик субъект ёки чакана савдо дўконини бошқариш ўртасида катта фарқ мавжуд. Субъект қанча йирик бўлса, уни бошқариш ҳам шунчалик мураккаблашиб боради. Ташқи омиллар субъектдан ташқаридаги муҳит таъсирида вужудга келади. Улар қаторига бозор конъюктураси ва рақобат муҳити, мол етказиб берувчи ва истеъмолчиларнинг ҳатти-ҳаракатлари, табиий-иқлимий шарт-шароитлар, сиёсий ва ижтимоий омиллар, ҳуқуқий-меъёрий негиз ва давлат бошқаруви каби омиллар киради. Бошқарувга таъсир этувчи ички ва ташқи омиллар субъектнинг ишлаб чиқариш, тижорат, молиявий ва бошқа фаолиятининг натижаларига жиддий таъсир кўрсатиши сабабли, бошқарув қарорларини қабул қилишда ҳар бир омилни ҳисобга олиш зарур.

Бозор иқтисодиётига ўтиш билан бошқарувнинг янгича шакли вужудга келмоқда. Режага ишлашнинг ўрнига фойдага ва истеъмолчиларнинг талабига ишлаш муҳим бўлиб бормоқда . Субъектни бошқариш маълум бир тамойилларга асосланиб амалга оширилади: 1. Меҳнат тақсимоти тамойили меҳнатни ташкил этиш ва бошқаришда вазифалар ва мажбуриятларни масъул ходимларнинг ўртасида оқилона тақсимлаш жараёнини англатади. 2. Ваколатлилик ва мажбурият . Ваколат бошқарув қарорларини қабул қилишга имкон берса, мажбурият унинг натижалари учун жавобгарлик тамойилини белгилаб беради. 3. Интизом субъектнинг ходимлари ва ишчиларнинг белгиланган меҳнат тартиби ва қоидаларга сўзсиз риоя этишини ва ҳурмат билан ёндошишини талаб этади. 4. Бошқарувда яккабошчилик ва коллегиаллик . Яккабошчилик тамойили субъект ходимларининг ягона раҳбарнинг буйруқларига қатъий бўйсунушини талаб қилади. Бу тамойилни амалга оширишнинг асосий шарти ҳар бир ижрочининг хуқуқлари, бурчи ва мажбуриятларини қатъий белгилаб қўйишдир. Яккабошчиликни коллегиаллик, яъни қабул қилинадиган қарорларда мутахассислар ва ходимларнинг кенг иштирокини таъминлаш қўшиб олиб бориш мумкин. Демократия ва ошкоралик ҳар бир ходимнинг ташаббускорлигига, ўз қобилиятларини намоён қилишига ва бошқарув қарорларини қабул қилишда фаол қатнашишига имконият яратади . 5. Мақсаднинг ягоналиги тамойили субъектдаги барча бошқарув ходимлари, мутахассислар ва ишчиларнинг ягона мақсад ва вазифалар йўлида бирлашишининг заруриятини юзага келтиради.

6. Шахсий манфаатлар билан субъектнинг манфаатларини қўшиб олиб бориш . Субъектнинг ҳар бир ходими ўз шахсий манфаати йўлида қаттиқ меҳнат қилиш билан бирга, ўз манфаатларини субъектнинг манфаатларидан устун қўймаслиги лозим. Шу билан бирга менежерларнинг субъект манфаатларини кўзлаб қабул қилган қарорлари ходимлар ва ишчиларнинг манфаатларига зид бўлмаслиги лозим. 7. Рағбатлантириш тамойили асосида субъект ходимларининг меҳнати натижаларини муносиб тақдирлаш орқали меҳнат унумдорлиги ва ишлаб чиқаришнинг самарадорлигини юксалтириш ётади. 8. Режалилик . Бозор иқтисодиёти шароитида ишлаб чиқаришни режали бошқариш иқтисодий самарадорликни таъминлашнинг муҳим шартидир. Бу тамойил ишлаб чиқаришни ривожланишининг қисқа ва узоқ муддатларга мўлжалланган йўналишлари, суръатлари ва нисбатларини белгилашни ифодалайди. 9. Шахсий ташаббускорлик . Бозор иқтисодиёти тадбиркорнинг, шахсий манфаати учун ташаббускорлик билан ҳаракат қилувчи, омилкор шахсларни рағбатлантиради. 10. Жавобгарлик ва таваккалчилик . Бошқарувчи ўз фаолиятининг натижалари учун маълум бир жавобгарликка эга бўлиши, бунда маълум таваккалчилик (риск)нинг элементларини ҳам ҳисобга олиши лозим. 11. Бошқарув этикасига риоя этиш. Бу тамойил бошқарув ходимларидан билимли, маданиятли ва хушмуомала бўлишни, ходимларга ишониш ва уларни эшита билишни талаб этади. 12. Бошқарувнинг шакли ва усулларини такомиллаштириб бориш . Кучли рақобат шароитида субъектнинг синмаслиги учун менежерлар доимо ўз устиларида тинмай ишлаб, бошқарув усулларини такомиллаштириб боришлари ва бозордаги ўзгаришларга мослашишлари керак.

Бошқариш усуллари ва қарорларни қабул қилиш жараёни Бошқарув усуллари бу бошқарув ходимларининг бошқарув объектига мақсадли йўналтирилган таъсир ўтказиш усулларининг йиғиндисидир. Бошқарув усуллари воситасида моддий, молиявий ва меҳнат ресурсларидан оқилона фойдаланган ҳолда, юқори натижаларга эришиш мақсадида иқтисодий жараёнларга таъсир этилади. Ишлаб чиқаришнинг самарадорлиги кўп жиҳатдан бошқарув усулларининг мукаммаллиги билан узвий боғлиқликка эга. Бошқарувнинг ташкилий-фармойиш, иқтисодий ва ижтимоий- психологик усуллари мавжуд. Ташки лий-фармойиш усуллари субъект бошқарувчиларининг ваколати ва ҳокимлиги кучидан фойдаланган ҳолда, ташкилий-фармойиш воситалари орқали бошқариш жараёнини билдиради. Бошқарувнинг ташкилий- фармойиш усуллари бошқарувчи ва бошқарилувчи тизимлар самарали фаолият юритишини таъминлашга таъсир этиш тизимидан иборатдир. Кўп ҳолларда ташкилий таъсир маъмурий хуқуқни қўллаш, яъни буйруқ ва фармойишларни амалга оширишга асосланади. Ташкилий-фармойиш усуллари ташкилий аниқликни таъминлайди, бошқарувнинг ҳар бир бўғининг вазифаларини белгилаб беради, бошқарув аппаратини интизоми ва фаолиятининг самарадорлигини таъминлайди, ходимларни танлайди ва жой- жойига қўяди, буйруқлар ва фармойишларнинг бажаралишини назорат этади, ишда тартиб ўрнатади ва ҳоказо. Иқтисодий усулларнинг моҳияти субъектнинг фаолиятини иқтисодий таъсир воситалари (баҳо, кредит, бизнес-режа, харажатлар ва таннарх, фойда, солиқлар, меҳнат хақи, иқтисодий рағбатлантириш ва ҳоказо) орқали бошқаришдир. Иқтисодий усулларнинг яна бир жиҳати ходимлар ва ишлаб чиқариш жамоасига уларнинг манфаатини таъминловчи иқтисодий

шароитларни яратишдан иборатдир. Бошқарув усулларининг тизимида иқтисодий усуллар етакчи ўринни эгалайди. Бошқарувнинг ижтимоий-психологик усули ходимларнинг ижтимоий эҳтиёжлари ва психологик хусусиятларига таъсир этиш билан боғлиқ бошқариш воситасидир. Бошқарувнинг ижтимоий-психологик усулларини қўллаш субъектда юз бераётган ижтимоий ходисаларни чуқур ўрганиш ва ходимларнинг кайфиятига таъсир этувчи психологик (руҳий) омилларни билишни талаб этади. Масалан, меҳнат психологияси ходимларнинг шахсий хусусиятлари ва қобилиятларини, кадрларни ўқитиш усулларини, иш ва дам олиш тартибини, кадрларни танлаш ва баҳолаш усулларини, меҳнат жараёнининг психологик жиҳатларини ўрганади. Бошқарувнинг психологик усуллари жамоада мақбул психологик ҳолат ташкил этиш йўли билан кишиларнинг ўртасидаги муносабатларни тартибга солишга қаратилган. Бошқариш жараёни бошқарув қарорларини қабул қилиш билан амалга оширилади. Субъектнинг фаолиятини самарали ташкил этиш ва бошқариш бир қатор муҳим масалаларнинг ечимини топиш билан боғлиқ. Ҳар қандай бошқарувчи ишлаб чиқаришни ташкил этар экан, биринчи навбатда қуйидаги саволларга жавоб топмоғи лозим: 1. +андай товар ва хизматларни ишлаб чиқариш истеъмолчиларнинг моддий эҳтиёжларини тўлароқ қондиришга имкон беради? 2. Мавжуд ресурсларнинг қанча қисмини жалб этган ҳолда, қандай ҳажмда маҳсулот ишлаб чиқарган маъқул? 3. Бу маҳсулотларни яратишда қандай ишлаб чиқариш тизими ва технологиясидан фойдаланилади? 4. Маҳсулот ким учун ишлаб чиқарилади, унинг истеъмолчилари кимлар?

5. Субъект истеъмолчиларининг талабида, бозор конъюктурасида ва ишлаб чиқариш технологиясида юз берадиган доимий ўзгаришларга мослашиб борадими? Бошқарув қарорларини қабул қилиш бир нечта босқичдан иборат бўлади: -7 мақсадни шакллантириш; -8 муаммоларни аниқлаш; -9 ахборот йиғиш, туркумлаш ва таҳлил этиш; -10 қарорнинг турли вариантларини ишлаб чиқиш; -11 муқобил вариантларни солиштириб кўриш; -12 якуний қарорни қабул қилиш; -13 қарорни амалга ошириш чора-тадбирларини белгилаш; -14 қарорни бажарувчи ходимлар ўртасида мажбуриятлар ва вазифаларни тақсимлаш; -15 қабул қилинган қарорни баҳолаш. Мақсадни шакллантириш. Ҳар қандай моҳир бошқарувчи маълум бир мақсадларга амал қилади. Мақсад бошқарув қарорини қабул қилишга асос бўлиб хизмат қилувчи топшириқ ёки шароитдан иборат. Масалан, субъектнинг мулкдорлари ёки бошқарувчиларининг асосий мақсади юқори фойда олиш ва ишлаб чиқаришни кенгайтиришга йўналтирилиши мумкин. Мақсадлар аниқ ва уларга эришиш мумкин даражада бўлиши лозим. Муаммоларни аниқлаш. +арорни қабул қилиш жараёни доимо бирор бир муаммонинг ечимини топиш билан боғлиқ бўлади. Муаммо қўйилган мақсад билан унга эришиш воситалари ўртасида юзага келадиган фарқланишдир. Муаммоларни тўғри аниқлаб олиш ва уларнинг ечимини излаш мақсадга эришишда муҳим омил ҳисобланади.

Ахборотларни йиғиш, туркумлаш ва таҳлил этиш. Бу босқичда мақсадга эришишни таъминлайдиган ахборот йиғилади, йиғилган ахборот туркумланади, таҳлил қилинади ва баҳоланади. Ахборот йиғиш жараёнида муаммога тегишли барча ижобий ва салбий маълумотларни тўплаш мақсадга мувофиқдир. Бу босқич мураккаб жараён бўлиб, малака, билим ва тадбиркорликни талаб қилади. +арорнинг турли вариантларини ишлаб чиқиш ва муқобил вариантларни солиштириб кўриш . Кейинги босқичда тадбиркорнинг ҳақиқий имкониятлари баҳоланиб, бир неча муқобил вариантлар ишлаб чиқилади. Вариантлар қанчалик кўп бўлса, қарорни оптималлаштириш имконияти шунча кенг бўлади. Ишлаб чиқилган муқобил вариантларни иқтисодий самарадорлик нуқтаи-назаридан солиштириб кўриш орқали энг яхши вариант танлаб олинади. +арор қабул қилишнинг кейинги босқичларида танлаб олинган вариант асосида якуний қарор қабул қилинади, уни амалга ошириш чора-тадбирлари белгиланади, қарорни бажарувчилар ўртасида вазифалар ва мажбуриятлар тақсимланади, ҳамда эришилган натижалар бўйича қабул қилинган қарор баҳоланади. Бошқарув қарорларига қўйиладиган асосий талаблар қуйидагилардан иборат: -7 қабул қилинадиган қарорнинг демократик хусусияти; -8 аниқ вазифаларни ечишга йўналтирилганлиги; -9 илмий асосланганлиги; -10 қисқа ва лўндалиги; -11 қарорни бажариш тезкорлиги. 2. Молиявий менжментнинг моҳияти, мақсади ва вазифалари

Тадбиркорлик субъектларининг молиявий менежменти шаклланаётганда тадбиркорликнинг молиявий муносабатларини, фаолият доирасини юқори даражада ривожлантириш ва бу фаолият билан боғлиқ бўлган барча масалаларни муваффақиятли ҳал этиш ва ижобий натижаларга эришиш тадбиркорлик субъектлари молиявий бошқарувини самарали йўлга қўйилишини тақазо этади. Шундай экан, тадбиркорлик субъектларини босқичма-босқич шакллантириш ва улар яхши молиявий натижаларга эришиш учун субъектларда молиявий менежментнинг тизимини вужудга келтириш муҳим аҳамиятга эга. Молиявий менежмент - молиявий ресурслар ҳаракатининг жараёни бўлиб, хўжалик субъектлари ўртасидаги молиявий муносабатларни ва молиявий ресурсларни бошқаришга йўналтирилган. Молиявий менежмент молиявий механизмнинг асосий воситалари ва усуллари ёрдамида молиявий бошқарув мақсадларини, бу мақсадларнинг белгилашнинг ўзига хос жиҳатларини субъектда молиявий ресурсларининг шакллантирилиши, тақсимланиши ва бу воситалардан самарали фойдаланилишини ҳамда уларнинг пул маблағларининг айланишидаги ташкилий томонларини акс эттиради. Тадбиркорлик молиявий менежментида шунингдек, бошқарув стратегияси ва тактикасига катта эътибор берилади. Субъектнинг молиявий стратегиясида қўйилган бош мақсадларга эришиш борасидаги саъй-ҳаракатлар давомида умумий йўналишлардан ва воситалардан самарали фойдаланиш йўллари белгиланади ва амалга оширилади. Бу мақсадларга эришиш учун уларга асосланган ҳолда янги йўналишдаги мақсадлар ишлаб чиқилади. Молиявий тактикада эса, белгиланган шароитда кутилаётган ютуқларга эришиш учун аниқ усулларни танлаш ва улардан самарали фойдаланиш йўллари ишлаб чиқилади.

Молиявий менежмент бошқарув тизими сифатида икки асосий тизимдан: бошқарилувчи ёки бошқарув объекти тизими ва бошқарувчи ёки бошқарув суъектларидан иборат бўлади. Молиявий менежментда бошқарув объектига субъектнинг жами пул оқимларининг ҳаракати, қиймат айланиши, молиявий ресурсларининг ҳаракати, ҳамда молиявий фаолияти жараёнларида уларнинг сарфланиши киради. Молиявий менежментнинг бошқарув субъекти эса, алоҳида бир гуруҳ молия менежерларининг гуруҳини молиявий аппарат ва субъект бошқарувчиларини ўз ичига олади. Тадбиркорлик субъектлари бозор хўжалиги тизимининг муҳим таркибий қисмидир. Шу боис бу соҳанинг муваффақиятли тараққиётига эришиш масаласи асосий муаммолардан ҳисобланади. Мазкур масалани ечиш имконини берувчи муҳим йўналишлардан бири кичик тадбиркорликнинг амалий фаолиятидаги бошқарув тамойиллари ва усулларидан кенгроқ фойдаланишдир. Ҳозирги шароитда айнан мана шу омил тадбиркорлик субъектларини бошқаришнинг энг самарали йўлларини кўрсатмоқда. Бозор шароитида тадбиркорликнинг молиявий менежменти кўп қиррали муаммо эканлигидан, дастлаб бошқарув тизимида молиявий менежментнинг ўрнини изоҳлаб ўтиш муҳим. Тадбиркорлик бозор иқтисодиётининг асосий ҳаракатлантирувчи кучи бўлганлиги учун молиявий бошқарув ва унинг асослари жамият тараққиёти учун алоҳида аҳамият касб этади. Бозорда ўрин эгаллашга интилувчи субъектнинг менежментида камида учта кетма-кет босқич бажарилишини таъминлаш лозим: - субъектнинг бозорда ўрнашиб қолиш ва мослашувчанлиги; - субъектнинг барқарор мувозанатга эришиши;

- субъект ишлаб чиқаришнинг миқдорий ва сифат жиҳатидан ўсишини таъминлаш. Бу вазифалар субъектнинг самарали қарорлар ишлаб чиқиш ва уларнинг ижросини таъминлаш жараёнидаги муносабатларининг юқори даражада ташкил қилинишини талаб этади. Тадбиркорлик субъектларининг фаолиятини самарали амалга ошириш ва улар тараққиётининг муҳим омилларидан бири унинг фаолиятидаги турли даврларда амал қилувчи молиявий имкониятлардан фойдалана олиш даражасидир. Шу боис молиявий менежментнинг бош мақсадлари ва вазифалари кичик тадбиркорлик фаолиятида молиявий таъминоти муаммоси моҳияти ва мазмунидан келиб чиқади. Тадбиркорлик молиявий менежментининг бош мақсади ҳам субъект бошқарувчилари, яъни мулкдорларининг жорий ва келажакда юқори молиявий имкониятларга эга бўлишни таъминлашдан иборат. Тадбиркорлик фаолияти молиявий таъминоти муаммосининг моҳиятини маблағни жалб этиш, жойлаштириш ва ундан фойдаланишни ҳам ўз ичига олган капитални бошқариш жараёнини ташкил этиш, деб қаралса, у ҳолда молиявий менежмент тушунчасини субъектларни молиялаштириш шартлари, тамойиллари, услублари ва шаклларининг бирлигига асосланган молиялаштириш жараёнини бошқариш тизими сифатида ифодалаш мумкин. Тадбиркорлик субъектларининг молиявий менежменти тизимида молиявий менежмент тамойилларини ва молиявий таҳлил усуллари асосида бошқарув қарорларини, одатда, учта асосий тоифага бўлиш мумкин: - амалдаги ишлаб чиқариш ёки тижорат шартларига тегишли қарорлар, яъни жорий вазифаларни тартибга солиш;

- тадбиркорликка хос молиявий қарорларни қабул қилиш, янги бўлинмаларни ташкил этишга ҳаракат қилиш, янги сармояларни жалб этиш ва янги бозор сегментларини ўзлаштириш; - янги халқаро шароитдаги даражаларга эришиш учун субъектни стратегик вазифаларининг ташкилий шакли ва мақсадларини ўзгарувчан шароитларга мослаштиришни таъминлайдиган алоҳида қарорлар ишлаб чиқиш ва ҳоказолар. Ҳозирги шароитда субъектлар фаолиятининг молиявий имкониятларини ташкил этиш ва улардан самарали фойдаланишда етарли молиявий ресурсларнинг ҳажмини шакллантириш, улардан субъектлар ривожланишининг асосий фаолияти йўналишларида фойдаланишни таъминлаш, юқори фойда олиш даражасини ва доимий молиявий барқарорликни таъминлашда муҳим аҳамиятга эга. Субъект молиявий менежментининг учта асосий функциясини ажратиб кўрсатиш мумкин: молиявий маблағларни такрор ишлаб чиқариш; ресурсларни тақсимлаш; уларнинг ишлатилиши устидан назорат қилиш. Молиявий менежмент такрор ишлаб чиқариш фуникциясининг мақсади такрор ишлаб чиқариш жараёнида капитални доиравий айланишининг барча босқичларида моддий ва молиявий ресурслар ҳаракатини баланслантиришни таъминлашдан иборат. Молиявий менежмент такрор ишлаб чиқариш функциясининг бажарилиш самарадорлиги субъектнинг фойдалилиги ва баланс барқарорлиги орқали ажралиб туради. Молиявий менежментни тақсимлаш функциясининг мақсади пул фондлари шаклланишини, ишлатилишини ва капиталнинг самарали таркибини асрашдан иборат. Бунда тақсимот, дастлаб моддий харажатлар, меҳнатга ҳақ тўлаш ва эскириш харажатларини қоплаш талаб этилади.

Молиявий менежментни назорат функциясининг мақсади олинадиган даромадларнинг ишлаб чиқаришни ва маҳсулотни сотиш ҳажмини кенгайтиришга қаратилган пул маблағлари фонди таркибига мос келиш даражасини аниқлашдан иборат. Субъект даромадлари ва харажатларининг мос келмаслиги ҳам пул маблағлари, ҳам моддий ресурслар ишлатилишида маълум мутаносиблик ўрнатилишини талаб этади. Молиявий менжмент назорат функциясининг бажарилиши субъект фондларига қилинадиган ажратмаларнинг тўлалиги ва ўз вақтида ажратилишини, фондларнинг белгиланган миқдордаги таркибига риоя қилишни, ҳамда молиявий ресурслардан фойдаланишда тадбиркорлик фаолияти билан боғлиқ таваккалчиликларнинг назоратини ўз ичига олади. Тадбиркорлик субъектлари молиявий менежментининг асосий вазифаларини қўйидаги таркибда ажратиб кўрсатиш мумкин: - дастлабки босқичда субъектнинг бизнес-режаси асосида молиявий ресурсларга эҳтиёжни аниқлаш ва молиялаштиришнинг самарали усуллари асосида танлаш; - субъектнинг жорий ривожланиши мақсадларида молиявий мажбуриятларини бажаришга имкон берувчи нақд пул оқимлари, даромадлар ва харажатларнинг ҳаракатини назорат қилишга асосланган молиявий ресурслар билан жорий, яъни, тезкор режалаштириш ва тартибга солиш, унда молиявий менежментнинг тақсимлаш функцияси бажарилади. Шунингдек, жорий тўловларни молиялаштириш манбааси сифатида маҳсулотни сотишдан тушган маблағлар майдонга чиқади. Бу вазифаларни бажаришда субъект активлари таркибининг таҳлили, кредит ва сармояларнинг самарадорлиги, стратегик вазифаларни ишлаб чиқиш муҳим аҳамиятга эга. Субъект молиявий стратегияси маблағларни жалб этиш ва молиявий ресурслардан қандай фойдаланиш, бошқа ташқи омилларни ҳисобга олган

ҳолда барча молиявий активлардан фойдаланишнинг юқори даражасига эришишни таъминлаш масалаларини белгилайди. Молиявий менежерлар субъектнинг ресурсларини бошқариш бўйича барча муҳим қарорларни икки нуқтаи назардан қараб чиқишлари лозим: биринчидан , мазкур қарорларнинг молиявий ҳолатга қандай таъсир кўрсатишини таҳлил этиш; иккинчидан , таъсисчиларнинг бундай қарорларга бўлган муносабати. Ҳар қандай шароитда ҳам субъектнинг молиявий менежменти вазифаларида молиялаштириш усулларини танлаб, четдан жалб қилинаётган ресурслар, кредит маблағларини жалб этиш, ички ва ташқи манбаларга асосланган молиялаштириш каби усулларни ўрганиш катта аҳамиятга эга. Ҳозирги шароитда субъектлар молиявий менежментининг муҳим таркибий элементларидан бири бу молиявий ҳисоботларни тузиш ва шулар асосида молиявий ҳолатни таҳлил қилишдир. Молиявий ҳолатнинг таҳлили нафақат раҳбарлари ва мулкдорлари учун, балки субъект билан иқтисодий муносабатлар тизимининг турли соҳалари бўйича алоқадор бўлган хўжалик субъектларининг молиявий фаолияти учун ҳам муҳимдир. 3. С убъект лар молиявий менежментининг механизми ва стратегияси(12677) 1 ХХ асрнинг 2 ярими жаҳон хўжалигида революцион ҳам эволюцион бурилиш даври бўлди. Натижада илмий техник тараққиётнинг кескин авж олиши ва жаҳон хўжалигида товар ишлаб чиқаришнинг кескин ўсиши барча соҳаларда бўлганидек бошқарувнинг илмий концепцияларида ҳам 1 (12677.) ТДИУ ва МДЩ мамлакатлари олий ы=ув юртларида битирув малакавий ишлари, магистирлик диссертацияси мавзулари ва номзодлик диссертацияларининг намунавий мавзулари (2002-2005 йиллар).

тараққиётлар бўлишига олиб келди. Натижада замонавий молиявий менежмент концепцияси мустақил шакллана бошладики унинг асосий муаммоси сифатида субъектларнинг молиявий муносабатлари, пул маблағлари айланишини ички ва ташқи омилларининг таъсирига асосланган ҳолда самарали ташкил этиш масалаларини ўз ичига ола бошлади. Бозор иқтисодиёти хўжалик субъектлари орқали ижтимоий такрор ишлаб чиқариш жараёнида бозордаги талаб ва таклиф, аниқ истъемолчиларнинг талаблари, ишлаб чиқарувчи учун максимал фойда олиш имкониятини туғдирувчи маҳсулот ишлаб чиқаришни кўзда тутади. Бошқарувнинг бозор шарт-шароитлари, Ўзбекистоннинг иқтисодий истиқболлари ва менталитети учун хусусиятли ҳисобланувчи бошқарув тизимини шакллантиришни, мамлактимизда шакллантирилаётган бозор иқтисодиёти аҳоли учун реал иқтисодий эркинликнинг мавжуд бўлишини назарда тутади. Менежмент субъектларнинг бошқарувнинг самарали тизими сифатида бундай имкониятларга эгалигини тасдиқлайди. Ўзбекистон Республикаси ташкилотлари, корхоналарининг ташқи муҳитини ўрганиш (тадибркорлик фаолиятининг ташкилий-ҳуқуқий асослари, товарлар, хизматлар, молиявий бозорлар, баҳоларни шакллантириш тизимлари, бухгалтерия ҳисоби тизимлари) ва уларнинг асосий фаолият соҳаларини ўрганишнинг таҳлили (маркетинг тадқиқотлари, молиявий менеджмент, ишлаб чиқариш, сотиш жараёнлари, бухгалтерия ҳисоби ва персоналларни бошқариш) шуни кўрсатадики, баъзи субъектлар имконият даражасида бундай ташқи муҳитнинг ўзгаришлари натижасидаги ноананавий янги муаммоларни анъанавий усуллар воситасида ўзига хос фаолият соҳаларини мослаштиришга ҳаракат қиладилар. Шунинг учун замонавий шарт шароитларда айрим субъектларнинг олдида асосий вазифа сифатида ташқи муҳитнинг ўзгаришларига ўз фаолият

соҳаларини тезлик билан мослаштира олиш ва вужудга келган муаммоларни осонлик билан ўз фойдасига ҳал этиш масаласи юзага келади. Худди шунингдек ҳар қандай субъектнинг асосий фаолият соҳаларидан бири молиявий менежмент ҳисобланади. Молиявий менежмент–субъектларда молиявий ресурслар ва капиталларни бошқариш ҳисобланади. Молиявий менежмент фаолиятининг тури сифатида 2 та йирик соҳани кўриш мумкин: -субъектнинг раҳбарияти томонидан қарорлар асосида молиявий ресурслар ва капиталларни бошқаришни ўз ичига олувчи ички хўжалик фаолияти; -корхона ва бошқа хўжалик субъектлари ўртасидаги молиявий муносабатларни ўрнатиш жараёнида амалга ошириладиган молиявий ресурслар ва капиталларни бошқаришнинг ташқи жараёни. Бошқарув тизими бошқарилаётган объектларга зарурий таъсирини таъминлайди. Бошқарув фаолияти одатда ташкилотнинг маъсул шахслари ўртасида ва махсус бўғинлари ўртасида тақсимланади. Бошқарув тизимининг бўғинлари чизиқли, функцинал, чизиқли – функционал, функционал- чизиқли ва бошқа турли комбинацияларда бўлиши мумкин. Молиявий менежмент – субъектлар бошқарувининг умумий мақсадларига эришишга йўналтириш учун амал қиладиган тизимдир Россиялик иқтисодчи олим Л.Павлованинг таъкидлашича, «молиявий менежмент бир томондан аниқ қонуниятлар ва аҳамиятга эга бўлган бошқарилувчи тизим, иккинчи томондан эса – корхона умумий бошқарув тизимининг бир қисми бўлган бошқарувчи тизимдир» 1 деб таъкидлайди. Бунда бошқариладиган тизим ҳисобланувчи молиявий менежмент сезиларли равишда давлатнинг солиқлар, баҳо, меҳнат ҳақи ва бошқа дастаклари 1 Павлова Л.Н. « Финансовый менеджмент », М: «Банки и биржи», 1995. стр- 65

воситасидаги таъсир этиш соҳаси назарда тутилади. Бошқарилувчи тизим сифатида эса молиявий менежмент бошқарув қарорлари оқимларга таъсир этувчи бошқарув объекти ҳисобланиши назарда тутилади. Албатта молиявий менежмент давлатнинг эски молия-кредит механизми воситасидаги маъмурий бошқарув механизмини акс эттирмайди, чунки молиявий менеджмент иқтисодий эркинликка асосланган иқтисодий тизим шароитида фаолият юритувчи хўжалик субъектлари ўзаро ички манфаатларига асосланган ҳолдаги бошқарув тизими эски бошқарув тизими камчиликларини бартараф этиш имкониятига эгадир. Масалан, Иқтисодчи А.Бирманнинг фикрича «Кейинги 10 йилликнинг асосий камчилиги, режалаштириш, рағбатлантиришиш ва бошқариш тизимидаги камчиликлар ҳисобланиб, бошқарувнинг амалдаги ҳолати корхоналар ўзларининг заҳираларини яширишга, режани бажариш имкониятига эга бўлиш ва тегишли моддий мукофотларни олиш учун ташаббусни ушлаб туришга ҳаракат қилганлар» 2 . Муаллифнинг бу фикрида иқтисодиётни самарали бошқаришнинг асосий дастаги сифатида молиянинг муҳим роль ўйнаши таъкидланади. Молиявий бошқарувнинг замонавий тизими ҳисобланган молиявий менежментнинг асосий мақсади иқтисодий субъектлар ўртасида ўзаро ижтимоий адолатлилик тамо-йиллари асосида иқтисодий манфаатларнинг тақсимотига эришиш ҳисобланади. Молиявий менежментнинг муҳим услубий асоси сифатида уни ташкил қилишнинг умумий тамойилларини аниқлаб олиш ҳисобланади. Бу ўз навбатида молиявий менеджментнинг ҳаракат фаолиятини аниқлаб олиш учун, уни амал қилишини умумий мезонларини аниқлаб олиш учун зарур ҳисобланади. Шуни ҳисобга олиш керакки, молиявий менежмент субъектларнинг ички доирасида эмас, балки доимий равишда бюджет, 2 Бирман А.М. «Опережая время».- М.: Наука, 1990. стр-19

бюджетдан ташқари фондлар, банклар ва бошқа кредиторлар, молия кредит муассалалари, институционал инвесторларнинг ўзаро муносабат-ларида ҳам акс этади.. Айрим ҳолларда, молиявий менежмент, режалаштириш, рағбатлантириш, алоҳида элементларнинг ўзаро мувофиқлиги, вариативлиги, мақсадли йўналтирилганлиги кабиларни ўз ичига олувчи бошқарувни ташкил қилишнинг умумий тамойиллари билан ҳам бирининг таъсир доирасида бўлади. Албатта биз таъкидлаганимиздек, молиявий менежмент тизимининг шаклланиши хўжалик субъектларининг иқтисодий мустақиллиги яъни тадбиркорлик фаолиятининг кенг имкониятларини шаклланиши билан белгиланади. Бунда, бюджет билан ўзаро солиқли муносабатлар тизимининг шаклланиши, субъектлар асосий ва айланма маблағларни шакллантиришда кредит ва инвестицион усулларнинг шаклланиши, бозор механизмлари асосида уларнинг иқтисодий фаолиятидаги турли хатарлар бўйича масъулият, фойдани тақсимлаш имкониятини субъектларнинг ихтиёригага ўтиши ва бошқа омиллар ҳисобланади. Шунинг учун ҳам молиявий менежмент концепциясини ўрганишнинг асоси тадбиркорлик фаолияти ҳисобланади деб таъкидлашимиз мумкин. Тадбиркорлик бу мулкдан фойдаланиш, товарларни сотиш, ишларни бажариш ва хизматлар кўрсатиш натижасида тизимли фойда олишга йўналтирилган мустақил, ҳамда хатар билан боғлиқ фаолиятдир. Молиявий менежмент билан хўжалик юритишга самарали таъсир этувчи молиявий жараёнлар ўзаро боғлиқдир. Молиявий менежмент субъектларнинг молиявий фаолиятида молиявий ресурслардан фойдаланиш ва уларнинг самарали йўналишларини танлаб олишни ўз ичига олиб, бу жараён таҳлил, режалаштириш, бошқарув,

молиявий қарорларнинг қабул қилиш жараёни билан боғлиқдир. Буни қўйидаги (1-чизма) орқали кўриб ўтишимиз мумкин. Молиявий менеджментнинг таркиби 1-чизма Комплекс вазифалар Сотиш, фойда, капиталларнинг ҳаракати, рентабеллик, асосий фондлар, айланма маблағлар, молиявий ҳолат, даромад ва харажатларнинг баланси ва бошқалар Функционал секциялар Режалаштириш Таҳлил Тартибга солиш Перс пект ив режа лашт ириш Тезкор режала штири ш Тезко р Режа лашти риш Тезк ор таҳли л Компле кс таҳлил Доими й режани тўғрила ш Доими й қарорл ар Алте рнат ив қаро р лар Мур акка б қаро р лар Юқоридаги молиявий менежментнинг комплекс вазифалари иқтисодий фаолиятнинг молиявий натижаларини моҳияти нуқтаи назардан баҳолаш элементларини ўз ичига олади. Чунончи маҳсулотни сотиш натижасида олинган тушумнинг таркибида фойданинг салмоғи, субъектнинг мавжуд активлари таркибида ишчан активларнинг салмоғи яъни айланма ва асосий капиталларнинг салмоғи ва бошқа тизимли баҳолаш асосида молиявий бошқарув механизмини ташкил қилиш молиявий менежментнинг комплекс вазифалари қаторига киради.

Бошқарувнинг молиявий механизмини амал қилиши молиявий кўрсаткичлар ва жараёнлар ҳақидаги аналитик, режали ахборотларни шакллантириш, ўрганиш ва тартибга солиш билан узвий равишда боғлиқ. Аксарият ҳолларда молиявий режалаштириш ва молиявий таҳлил субъектда амалга оширилаётган молиявий ишларнинг мустақил соҳалари ҳам ҳисобланади. Жорий ва тезкор молиявий ишлар эса ўз навбатида режалаштириш ва таҳлилга асосланади. Шуни алоҳида таъкидлаймизки, таҳлил блоки узлуксиз равишда ахборотларни йиғиш, ҳисобини юритиш ва умумлаштиришни ўз ичига олади. Режалаштириш блокида эса ҳар қандай бизнес режанинг охирги хулосаси тайёрланади. Молиявий менежментнинг вазифалари, тамойилларини аниқлаб берувчи молиявий бошқарувнинг ўзига хос 3 жиҳатларини мавжуд: 1. Молиявий менеджмент учун молиявий – ҳуқуқий шарт шароитлар яратиб берувчи ташкилий жиҳатлар; 2. Бошқарув қарорларининг мезонлари сифатида охирги фойда ва рентабеллик молиявий кўрсаткичларини танлаб олиш; 3. Даромадлари ва харажатлар баланси орқали ҳар қандай иқтисодий фаолият самарадорлигининг доимий назорати. Юқоридаги молиявий менежментнинг 3 асосий жиҳатларига асосланган ҳолда шуни таъкидлаш лозимки молиявий менежментнинг самарали фаолияти аввало бошқарув қарорлари учун зарурий ахборотлар билан таъминланишига асосланади. Иқтисодий субъектлар пул маблағларини шакллантириш, мавжуд молиявий ресурслардан оқилона фойдаланиш ва ялпи даромадни тақсимлаш ва қайта тақсимлаш жараёнини комплекс бошқарув тизимини ўз ичига

олувчи молиявий менежмент тизими ҳозирги кунда муҳим иқтисодий аҳамиятга эгадир. Менежмент тизимида ҳар қандай вазифани ҳал қилиш ва бошқарув қарорларини қабул қилишда камида 4 турдаги таъминот талаб қилинади: иқтисодий, математик, техник ва молиявий маълумотлар таъминоти молиявий бошқариш учун зарурий қарор қабул қилинади уларнинг тўлиқ иқтисодий асосланган ахборотлар асосида амалга оширилиши мақсадга мувофиқдир. Бундаги асосий масала олинган маълумотларни ўзига хос хусусиятлари, аҳамияти ва уларни корхоналарда такрор ишлаб чиқаришга таъсир этувчи омиллар таъсир даражаси нуқтаи назардан гуруҳлаш, кўрсаткичлар тизимини шакллантиришда тегишли манба сифатида фойдаланиш корхоналарнинг келгуси такрор ишлаб чиқариш жараёнини жадаллаштириш ва ресурслардан имконият даражасида самарали фойдаланиш учун молиявий қарор қабул қилишда муҳим рол ўйнайди. Бошқариш тизимида бошқарадиган тизимлар ва бошқариладиган тизимлар ўзига хос рол ўйнайди. Бошқариладиган тизимлар ўзига хос объектларга эга бўлиб бундай объектлар сифатида субъектларнинг активлари ва пассивлари кўриб ўтилади. Молиявий бошқарув тизимини умумий тарзда тизимлаштирадиган бўлсак қуйидаги шаклга эга бўлади: -умумий молиявий таҳлил ва режалаштириш; -субъектларни молиявий ресурслар билан таъминлаш (субъектнинг молиявий манбаларини бошқариш); -молиявий ресурсларни тақсимлаш (инвестицион сиёсат ва активларни бошқариш).

Молиявий бошқариш фаолитининг бундай соҳасига ажратилишининг мантиқи субъектнинг мулкий ва молиявий ҳолатини акс эттирувчи ҳисобот шаклларининг асоси сифатида бухгалтерия баланси ҳисобланади. Ишбилармон фаоллик асоси субъектнинг иқтисодий потенциалини ўсиб бориши ҳисобланади. +андайдир инвестиция лойиҳаларига капитал жамғариш воситасида тадбиркор аниқ давр мобайнида авансланган капитални қайтариб олишни балки кўзланган фойдани олишни кўзда тутиши лозим. Бундай фойдани баҳолаш яъни мазкур лойиҳа фойдалими ёки йуқми?- деган дилеммани ечиш инвестициялардан келгуси тушумларни башорат қилишга асосланади. Бундай пул оқимларини бошқариш учун зарур бўлган қарорларни қабул қилиш молиявий хўжалик фаолиятининг натижаларининг динамик кўрсаткичлари ҳисобланувчи бухгалтерия ҳисобининг ахборотлар тизимига таянади. Молиявий хўжалик фаолиятининг ахборотлар таъминоти ўзига хос мураккаб таркибини ташкил қилади ва турли омилларни: бошқариш даражаси, ахборотларнинг мақсадли йўналиши, улардан фойдаланучиларниг таркиби билан аниқланади. Субъектлар даражасида бошқарув қарорлари қабул қилишнинг асосий ахборотлар манбаи бухгалтерия ҳисоботлари ҳисобланади. Бозор иқтисодиёти шароитида бухгалтерия ҳисобининг функцияси нафақат хўжалик фаолияти фактларини қайд этиш тизими ҳисобланади балки ҳисобланган натижаларнинг ишончлилик табиатини кўзда тутувчи молиявий ҳисоб- китобларнинг технологиялари ҳисобланади. Молиявий ҳисоб-китоб технологиялари дастлабки ишлаб чиқариш муносабатларининг пайдо бўлиши билан шаклланган бўлиб мустақил фан сифатида тегишли молиявий ҳисоб-китоб технологиялари тўғрисидаги билимлар Х1Х асрларда пайдо бўлди. Бу даврларда молиявий ҳисоблаш

технологиялари «тижорат ҳисоб-китоблари», «тижорат арифметикаси» тушунчалари билан таниқли бўлган. Х I Х асрда тезлик билан содир бўлган иқтисодий ўсиш ва иқтисодий тараққиёт ишлаб чиқариш жараёнидаги ахборотларни шу қадар кўпайтирдики бундай ахборотларни бошқарув қарорлари қабул қилиш учун йиғиш ва уларни қайта ишлаш масаласи муаммога айланиб қолди. Субъектларда самарали ишлаб чиқариш жараёнини бошқариш ва кам харажат қилган ҳолда юқори фойда олиш масалалари айнан шу даврдаги рақобат муҳитининг шакллантирган зарурияти бўлиб қолди. Айниқса ХХ асрнинг 2 ярмидаги илмий техник тараққиётнинг содир бўлиши, инсоният олдига янги муаммоларни кундаланг қилиб қўйдики, бундай муаммолар қаторига ресурслар тақчиллигининг пайдо бўлиши, дунё иқтисодиётидаги кескин интеграция, континентлар ўртасидаги мураккаб боғлиқликлар, ишлаб чиқарувчи субъектлар ўртасидаги кескин рақобат ва бошқа глобал муаммолар киритилиб турли хил ишлаб чиқариш муносабатларини экстенсив ривожлантиришни эмас, балки интенсивлаштиришни зарур қилиб қўйди. Бундай шароитда самарали бошқариш тўғрисидаги янги назариялар пайдо бўлди. Бошқариш деган сўз бу албатта қарор қабул қилиш деган тушунчани англатади. Бошқариш – аниқ натижаларга эришиш учун объектга мақсадли йўналтирилган ҳолда таъсир қилишнинг шакллари ва усулларининг йиғиндисидир. Бошқариш инсон фаолиятининг барча соҳаларига хосдир. Шунингдек, бошқариш тизимининг муҳим соҳаларидан бири молиявий фаолиятни бошқариш ҳисобланади. Субъектлар молиясини бошқариш субъектнинг молиявий фаолиятини бошқариш сифатида сотишдан тушган тушум ва унинг тақсимот объектлари молиявий бошқаришнинг асосий объекти ҳисобланади.

Молиявий бошқарувни маълум бир услуб ва тамойилларга ҳамда рағбатлантириш ҳамда санкцияларга таяниб махсус аппарат амалга оширади. Маълумки, у ёки бу йўналишдаги вазифаларни бажаришда турли хил йўналишдаги ечимлар мавжуд бўлади, аммо уларни самарали ечишнинг ўзига хос бўлган муаммоларини бор имкониятлардан тез ва самарали фойдаланиш ёхуд, янги давр талабига мос бўлган услубларни жорий этиб кўзланган мақсадга эришишдир. Ҳар қандай бошқарув тизимига хос бўлгани каби, молияни бошқаришда ҳам объектлар ва субъектлар мавжуд бўлади. Молияни бошқаришнинг объекти бўлиб турли молиявий муносабатлар ҳисобланади. Масалан: давлат бюджети, пенсия фонди, субъектларнинг ихтиёридаги марказлашмаган фондлар ва суғурта муносабатлари ҳисобланади. Молиявий муносабатларнинг туркумланишидан келиб чиқиб, ушбу объектларга қуйидаги молияни бошқарув субъектлари мос келади, буларга молия органлари ва солиқ назоратчилари, молия хизмат (бўлим)лари ва суғурта органлари киради. 4. С убъект ларнинг молиявий фаолиятининг тизими ва уни бошқаришнинг зарурлиги. Ўзбекистон Республикасида 2001 йил 15 майда қабул қилинган “Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида”ги қонуннинг 3-моддасида «тадбиркорлик фаолияти» тушунчасига қуйидагича таъриф берилади: “Тадбиркорлик фаолияти (тадбиркорлик)– тадбиркорлик фаолияти субъектлари томонидан қонун ҳужжатларига мувофиқ амалга

$ошириладиган, таваккал қилиб ва ўз мулкий жавобгарлиги остида даромад (фойда) олишга қаратилган ташаббускор фаолият” 1 . Тадбиркорликни ривожлантириш Ўзбекистонда амалга оширлаётган иқтисодий ислоҳотларнинг энг муҳим йўналишларидан биридир. Бандлик муаммосини ҳал этиш, бозорнинг мўл-кўллигини таъминлаш ҳамда иқтисодиётнинг рақобатбардошлигини оширишдаги имкониятларини инобатга олиб, мамлакатимизда кичик тадбиркорликнинг ривожланишига алоҳида эътибор берилмоқда. Бунда тадбиркорликнинг қуйидаги ўзига хос хусусиятларига таянилмоқда: - бозордаги талабга тез мослаша бориб, сифатли маҳсулот ишлаб чиқариш қобилияти; - нисбатан қисқа муддатларда аҳоли эҳтиёжи учун зарур бўлган товар ва хизматларга бўлган талабни қондира олиши; - дастлабки сармоя ҳажмининг нисбатан камлиги; - тез орада янги ишчи ўринлари барпо этиш ва бандлик муаммосини ҳал этишга кўмаклашиш имконияти; - бизнес эгаси (тадбиркор)нинг тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишдаги бевосита иштироки ва бошқалар. 2000 йилда муаллифлар гуруҳи томонидан эълон қилинган “Инсон тараққиёти тўғрисидаги маъруза”да 2 кичик тадбиркорликнинг иқтисодий жиҳатлари ҳамда манфаатли хусусиятлари қуйидагича ёритилади: - тадбиркорлик – аҳолининг талай қисми учун меҳнатини қўллайдиган жабҳа ва даромад манбаи, етарли малака ва тажрибаси бўлмаган, эгилувчан 1 Б.Ходиев., А.Самадов., М.Юсупов.,Ш.Мелибоев «Кичик тадбиркорлик молиявий менежменти».-Т.:»Консаудитинформ»-2004 йил. 16-бет. 2 Г.Саидова ва бош=алар, “Инсон тара==иёти ты\рисидаги маъруза”, Ызбекистон, 2002. 63-бет.$