Молия ҳақида умумий тушунча - Iqtisodiyot - Referatlar

Молия ҳақида умумий тушунча

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

92.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Молия фанининг предмети ва вазифалари. 2. Молиянинг объектив зарурлиги ва унинг функциялари. 3. Молия муносабатларининг таркиби, шакллари ва уларни бошқариш хусусиятлари.

www.arxiv.uz Молия фанининг предмети ва вазифалари Бозор муносабатларига ўтиш – ҳозирги кунда кўпчилик давлатлар ижтимоий- иқтисодий тараққиёт дастурининг асосий мазмунини ташкил этади. Бозор муносабатларига ўтиш инсоннинг ижодий ва меҳнат салоҳиятини намоён қилишга, боқимандаликни бартараф этишга, йўқолиб кетган эгалик туйғусини қайта тиклашга имкон беради. Фақат бозоргина маҳсулот ишлаб чиқарувчининг ҳукмини бартараф этиб, республиканинг ғоят катта бойликларидан самарали фойдаланишни таъминлай олади. Шу борада муҳим масалалардан бири: давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш йўли, янги пайдо бўлаётган нодавлат, яъни ишлаб чиқариш фаолияти билан шуғулланаётган ва аҳолига хизмат кўрсатаётган хусусий, акционерлик, коллектив ва бошқа корхоналарни қўллаб-қувватлаш билан аралаш, кўп тармоқли иқтисодиётни шакллантиришдир. Мамлакатимизда молиявий муносабатларнинг ижтимоий аҳамияти катта. Тадбиркорликни ривожлантириш, кичик ва ўрта бизнесни ташкил этиш, хорижий мамлакатлар билан ҳамкорликда бўлиб, инвестицияларни жалб этиш ва бошқалар молия муносабатларининг бевосита вазифаси ҳисобланади. «Молия» тушунчаси қисман пул муносабатларини билдиради. Бироқ, молия ва пул айнан бир нарсани билдирса, у ҳолда савол туғилади: айнан бир моҳиятга нима учун иккита мустақил тушунча мавжуд? Бунинг учун мазкур категориянинг ривожланиш тарихини кўриб чиқамиз. «Молия» ибораси (ит. Finansia ) XII - XV асрларда Италиянинг савдо шаҳарларида пайдо бўлиб, аввалига ҳар қандай пул тўловини билдирган. Кейинчалик бу ибора қандайдир жараённи субъектлар ўртасидаги муносабатларни, аниқроғи пул муносабатларини билдирган ва халқаро кўламга ёйилган, лекин уни ишлатиш соҳаси умумдавлат пул фондларига пул тўловлари билангина чегараланган. Шундай қилиб, молиянинг асосий белгилари қуйидагилардан иборат: 1. Пул муносабатлари, яъни пул молияни мавжуд бўлиши ва амал қилинишини моддий асоси ҳисобланади (пул йўқ жойда молия ҳам бўлмайди). 2. ислоҳотларнинг бош ташкилотчиси бўлмиш давлатнинг мавжудлиги.

www.arxiv.uz 3. Пул муносабатлари жараёнида умумдавлат пул фондларини шаклланиш жараёни амалга оширилади. Айтиш мумкинки, молиянинг алоҳида белгиси унинг фондли характеридир. 4. Бюджетга маблағларнинг доимий тушиши солиқлар, йиғимлар ва бошқа тўловларга давлатнинг мажбурий тазйиқи хусусиятини ўз-ўзидан бермайди ва бу ҳолат давлатнинг ҳуқуқий-меъёрий асосларини яратишга қаратилган ижодий фаолияти воситасида ҳамда бунга хос фискал аппаратнинг яратилиши билан таъминланади. Мазкур белгилар бўйича молияни барча пул муносабатлари йиғиндисидан хатосиз ажратиб олиш мумкин. Мисол учун фуқаролар ўртасида, фуқаролар ва чакана савдо ўртасидаги (ҳаттоки, чакана нархларни давлат томонидан тартибга солиш шароитида ҳам) юзага келадиган пул муносабатларини фуқаролик – ҳуқуқий усул билан тартибга солади. Пул муносабатларининг бошқа гуруҳи – бу жисмоний шахслар тмонидан даромад солиғини тўлаш. Бу ерда молиянинг барча белгилари аниқ иштирок этади: солиқни тўланиши пул шаклида амалга оширилади; иккита тенг ҳуқуқли бўлмаган субъектлар иштирок этади (жисмоний шахс ва давлат); давлат мазкур муносабатларнинг барча элементларини аниқлаб беради, уларни қонун кўринишида расмийлаштиради, назоратни амалга оширади, қонунбузарлик учун жазолар белгилайди. Мазкур тўловлар натижаси умумдавлат пул фонди – давлат бюджетининг даромадлар қисми шаклланади. Юқорида айтилганлардан келиб чиқиб, молияга биринчи таърифни қуйидагича бериш мумкин: Молия – бу давлат томонидан иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий масалаларни бажариш учун мўлжалланган умумдавлат пул фондларини шакллантириш ва ишлатиш жараёнида юзага келадиган пул муносабатларини йиғиндисидир. 1. Айнан Марказий Европада биринчи буржуа инқилоблари натижасида умумдавлат пул маблағлари фонди – бюджет юзага келди, ҳеч қайси давлат ҳукмдори унга ёлғиз ўзи хўжайинлик қила олмайди.

www.arxiv.uz 2. Бюджетни шакллантириш ва ишлатиш тизими алоҳида хусусият касб эта бошлади, яъни давлат даромадлари ва харажатлари тизими таркибий ва қонуний бирикмалари билан юзага келди. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, бюджетнинг харажатлар қисми асосий гурухлари бир неча юз йилликлар деярли ўзгармай келди. Ўша даврдаёқ харажатларни тўртта йўналиши белгиланган эди: Харбий мақсадларга, бошқарувга, иқтисодиётга, ижтимоий заруратларга. Давлат харажатлари структурасидаги ўхгаришлар ХХ асрнинг иккинчи ярмида юз берди. Улар баъзи Ғарбий Европа мамлакатларининг харбий харажатларни сезиларли қисқартириб, ижтимоий мақсадларга, иқтисодиётга харажатлар қилишга кўпроқ эътибор берганликларида намоён бўлди. 3. Пул шаклидаги солиқлар бирмунча афзал хусусият касб этдилар. Аввалги давлат даромадлари асосан натурал тўлов ва инъомлар ҳисобга шаклланган. Шундай йўсинда, давлатчилик ва пул муносабатларининг фақат мазкур босқичида яратилган маҳсулотни қиймат кўринишида тақсимлаш имкони туғилди. Тақсимлаш жараёнлари – жамиятдаги иқтисодий муносабатларининг бир қисми ҳисобланади. Молия ҳам иқтисодий категория ҳисобланади. У қиймат ҳаракатининг муҳим шакллари ёрдамида давлат пул фондларини шакллантириш ва ишлатишда намоён бўлади. Ҳар қандай давлатнинг пул даромадлари ва фондларининг асосий моддий манбаи ялпи ички маҳсулот ва унинг асосий қисми – миллий даромад ҳисобланади. Моллия ёрдамида унинг тақсимланиши ва қайта тақсимланиши амалга оширилади, шу билан бирга ишлаб чиқариш, тақсимлаш ва истеъмолга тўғридан-тўғри таъсир ўтказилади. Молия шу билан бирга тарихий категория ҳам ҳисобланади. У ўзининг пайдо бўлиш, ривожланиш босқичларига эга, яъни вақт давомида ўзгариб боради. Молиянинг ривожланишини иккита асосий босқичга бўлиш мумкин. Биринчи босқич – молиянинг ривожланмаган шакли. У, биринчидан, молиянинг ноишлаб чиқариш хусусияти билан характерланади, яъни пул маблағларининг асосий қисми (2  3 қисм бюджет) ҳарбий мақсадларга сарфланган ва деярли молия қтисодиётга ҳеч қандай таъсир ўтказмаган. Иккинчидан, бир

www.arxiv.uz бўғиндан ташкил топган бюджет ва молиявий муносабатларни чегаралаш миқдоридан, яъни молия тизими қисқалиги ва кенг қамровли эмаслигидан. Уларнинг барчаси бюджетни шакллантириш ва ишлатиш билан боғлиқ бўлган. Топар-пул муносабатларининг, давлатчиликнинг ривожланиши билан умумдавлат пул фондларига ва шунга мос равишда, уларни шакллантириш ва ишлатиш бўйича пул муносабатларининг янги гуруҳига зарурат пайдо бўлди. Ҳозирги вақтда молия муносабатлари сиёсий ва иқтисодий тузумнинг даражасидан қатъий назар ўз ривожланишининг иккинчи босқичига ўтди. Бу босқич молия тизимининг кўп бўғимлилиги, уни иқтисодиётга таъсир даражасининг юқорилиги ва молиявий муносабатларнинг турли-туманлиги билан хусусиятланади. Давлат молияси билан бир қаторда маҳаллий молиялар, бюджетдан ташқари фондлар, давлат корхоналари молияси ривож топди. Давлатлараро ҳамжамиятлар молияси каби янги молиявий муносабатлар соҳаси пайдо бўлди. Мисол учун Европа ҳамжамияти мамлакатлари қишлоқ хўжалигини молиялаштириш, мазкур давлатларнинг алоҳида режаларида интеграцион жараёнларнинг салбий оқибатларини бартараф қилишга ишлатиладиган давлатлараро пул фондларини ташкил қилдилар. МДҲ давлатлари ҳам шундай фондларни ташкил этиш йўлида турибдилар. Молия муносабатларининг янги соҳаларидан бири хусусий тансмиллий корпорациялар молиясидир. Пул фондлари ва шунга мос равишда уларга тегишли молиявий муносабатларнинг турличалиги уларни даражаларга бўлишни асослайди. Умумдавлат пул фондлари марказлашган пул фондлари ҳисобланади, қолган барчалари эса – марказлашмаган пул фондларидир. Марказлашган фондлар ҳисобидан жамиятнинг макродаражадаги масалаларининг ҳал этилишини таъминланади. Бу, аввало, умумдавлат аҳамиятидаги эҳтиёжларни таъминлашга, мамлакат мудофаасига, марказий давлат ва бошқарув органларини сақлашга, миллий аҳамиятга эга бўлган халқ хўжалиги тармоқларини қўллаб-қувватлашга, алоҳида ҳудудларнинг ижтимоий ва иқтисодий ва ривожланиш даражаларини

www.arxiv.uz тенглаштиришга, атроф муҳит муҳофазасига, фундаментал изланишлар ва фан- техника прогрессини қўллаб қувватлашга сафарбар этилади. Буларнинг барчаси, молиянинг мазкур босқичида ижтимоий такрор ишлаб чиқариш элементлари – моддий бойликлар, ишчи кучи ва ишлаб чиқариш муносабатларини такрор ишлаб чиқаришга таъсир қилишнинг муҳим қуролларидан бирига айланишини исботлайди. Конкрет иқтисодий ва сиёсий шароитлар, давлатнинг роли ва табиатига боғлиқ ҳолда молия деярли бир хил институтларга эга ҳолда, кўпинча сифат жиҳатидан турли мазмунга эга бўлади. Мисол учун, яқин вақтгача дунёда икки сиёсий ва иқтисодий тизим амал қилиб келди. Ҳозирги кунда эса фан-техника тараққиёти давлатларни тараққиёт даражасига кўра фарқланишини келтириб чиқарди. Юқорида айтилганлардан келиб чиқиб, молияга яна ҳам кенгроқ таъриф бериш мумкин. Молия – бу давлатнинг ўз вазифа функцияларини бажариш ва кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш шароитларини таъминлаш мақсадида марказлашган ва марказлашмаган пул фондларини шакллантириш жараёнида юзага келадиган, давлат томонидан ташкил қилинадиган пул муносабатлари йиғиндисидир. Молиянинг объектив зарурлиги ва унинг функциялари Молиянинг моҳияти унинг функцияларида намоён бўлади. Жамият тараққиётининг турли ижтимоий-иқтисодий босқичларида, турли молиявий тизимлар амал қилади, баъзи ҳолларда мавжуд иқтисодий муносабатларни муваффақиятли объектив намоён қилади, бошқа ҳолларда эса, муваффақиятсизроқ, бироқ молия ҳар доим тақсимлаш функциясини бажаради. Молиянинг бошқа муҳим функцияси назоратдир. У тақсимлаш функцияси билан узвий боғлиқдир. Молия муносабатларининг турли таркиби орасида пул фондларининг шаклланиши ва ишлатилиши назорати билан боғлиқ бўлмаган бирорта ҳам муносабат йўқдир. Шу билан бирга фақатгина назорат билан боғлиқ бўлган молиявий муносабат ҳам йўқ.

www.arxiv.uz Молия ёрдамида давлат ижтимоий маҳсулотни натурал-моддий шаклдагина эмас, қиймат шаклида ҳам тақсимлашни амалга оширади. Шундан келиб чиқиб, кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш жараёнида қиймат ва натурал-моддий нисбатларнинг таъминланиши устидан назорат қилиш мумкин ва зарур бўлади. Молия ижтимоий маҳсулот ва миллий даромадни шакллантириш, тақсимлаш ва ишлатишнинг барча босқичларида назоратни амалга оширади. Назоратнинг бош мақсади ижтимоий ишлаб чиқаришнинг самарадорлигини ошириш, халқ хўжалигининг барча бўғинларида ишнинг сифатини яхшилаш мақсадида марказлашган ва марказлашмаган пул фондларидан оқилона фойдаланишга эришишдир. Молиянинг назорат функцияси корхоналарнинг барча хўжалик фаолиятларида намоён бўлади. Сўм орқали назоарт қилиш ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш харажатлари устидан устидан, бу харажатларнинг даромадларга мос келиши устидан, асосий фондлар ва айланма маблағларнинг шаклланиши ва ишлатилиши устидан амалга оширилади. Мазкур назорат маблағлар айланишининг барча босқичларида – молиялаштириш ва кредитлашда, нақд пулсиз ҳисоб- китобларни амалга оширишда, бюджет ва молия тизимининг бошқа бўғинлари билан ўзаро алоқаларда амал қилади. Сўм орқали назорат ёрдамида маҳсулот реализацияси жараёнига, шартнома бўйича шартларни бажарилишига, рентабелликка, фойдага, фонд қайтимига, айланма маблағлар айланишига таъсир ўтказади. Шундай қилиб, сў м орқали назоратдаромадлар ўсишини, маблағлар ва моддий бойликлар оқилона сарфланишини рағбатлантирилади, корхоналарни камчиликларини бартараф этишга, хўжалик фаолиятини яхшилашга, унинг самарадорлигини оширишга, хўжасизлик а исрофгарчиликка йўл қўймасликка мажбур қилади. Сўнг ор қ али назоратнинг мухим хусусияти шунда намоён бўладики, пул маблағлар келиб тушиши ва ишлатилиши жараёнида ўзликсиз давом этади ва махсус текширув хамда кузатишлар Билан бевосита боғлиқ бўлмайди, мустақил ахамият касб этади. Молиянинг назораьт функцияси объекти- корхоналар,ташкилотлар, муассасалар фаолиятининг молиявий кўрсатгичлари

www.arxiv.uz хисобланади. Молиявий назоратнинг самарадорлигининг ошириш кўпроқ корхонада бош ҳисобчи, молия бўлимларининг ходимлари томонидан ишни қай даражада йўлга қўйилганлиги, молиявий ахборотларнинг хаққонийлиги, молиявий назоратнинг натижалари халқ хўжалигида холатни тахлил қилиш ва объектив бахолаш хамда такрор ишлаб чикиш жараёнини бўлишини муваффаққиятлаштиришга қаратилган қарорлар қабул қилиш имконини беради. Молиянинг назорат функцияси амалга ошириш шакли молиявий назорат хисобланади, агар молиянинг назорат функцияси молиянинг ўзининг хусусияти бўлса, молиявий назорат эса алохида мазкур назоратни амалга оширувчи назорат органларининг фаолияти хисобланади. Молиявий назоратни амалга ошириш субъектлари бўйича молиявий назорат умумдавлат, маъмурий , ички хўжалик, жамоат ва мустақил (аудиторлик) назоратларига бўлинади. Умумдавлат молиявий назоратини хокимиятининг қонун чиқарувчи органи-Олий Мажлис хамда молия, солиқ, кредит муассасалари, давлат қўмиталари, махаллий бошқарув органлари бўлимлари амалга оширилади.Буларнинг мухим функцияси молиянинг холати устидан давлат маблағларининг сарфланиши устидан назорат олиб боришдир. Маъмурий молиявий назорат ни вазирликлари ва бошқармаларнинг назорат тафтиш бўлимлари амалга оширади . Бу органлар қуйи корхона ва муассасалар молиявий хўжалик фаолиятининг текширувини амалга оширадилар. Ички хўжалик молиявий назорати ни корхона, муассасаларининг молиявий хизматларини (муносибат, молия бўлимлари) томонидан амалга оширилади. Уларнинг функцияларига корхонанинг ишлаб чиқариш ва молиявий фаолиятини хамда унинг таркибий бўлинмаларини текшириш киради. Жамоат молиявий назоратини алохида жисмоний шахслар ихтиёрий равишда бажаради. Мустақил молиявий назорат ни аудиторлик фирмалари амалга оширилади. Назорат объекти бўлиб барча иқтисодий субъектларнинг фаолияти хисобланади.

www.arxiv.uz Амалга ошириш муддатидан келиб чиқиб, молиявий назорат бирламчи, жорий ва якуний назорат турларига бўлинади. Бирламчи молиявий назорат корхоналар молиявий режаларини, бюджет ташкилотларининг сметаларини, бюджетлар лойихаларини ва бошқаларни тузиш, кўриб чиқиш ва тасдиқлаш босқичларида бажарилади. У хўжалик операцияларини амалга ошириш ва моддий, меҳнат хамда молиявий ресурслар норационал сарфланишнинг олдини олиш ва шу билан бирга фаолиятига бевосита, билвосита зарар етказилишини бартараф қилишга ёрдам беради. Жорий молиявий назорат молиявий режаларнинг бажарилиши, хўжалик молиявий операцияларнинг бориши жараёнида амалга оширилади.Унинг вазифаси қилинган харажатлар, олинган даромадларнинг тўғрилиги, қонунийлиги ва мақсадга мувофиқлигини, бюджет билан алоқаларнинг тўлалиги ва муддатидалигини ўз вақтида назорат қилишдан иборат. Мазкур назорат молия хизматлари томонидан хар куни йўл қўйилган хатоликларни ўз вақтида аниқлаш ва бартараф этиш мақсадида ўтказилади. О перативлик ва мослашувчанлик бу жараёнда биринчи даражали ахамият касб этади. Якуний молиявий назорат амалга оширилган молиявий операцияларнинг тўғрилиги, қонунийлиги ва мақсадга мувофиқлигини текшириш ва тафтиш қилиш шаклида ташкил қилинади. Унинг асосий вазифаси моддий, меҳнат ва молиявий ресурслардан фойдаланишдаги камчиликлар ва хатоликларни аниқлаш, етказилган зарарни қоплаш, айбдор шахсларни маъмурий ва моддий жавобгарликка тортиш, келгусида молиявий интизомни бузиш хлларини олдини олиш бўйича чора – тадбирлар қабул қилишдан иборат. Молиявий назорат механизми такомиллашиб ва ривожланиб бормоқда. Уларнинг олдига иқтисодиётни молиявий соғломлаштириш ва мамлакатдаги ўзаро молиявий алоқаларни такомиллаштиришга йўналтирилган янги вазифалар қ ўйилмоқда .

www.arxiv.uz Молия муносабатларининг таркиби, шакиллари ва уларни бошқариш хусусиятлари. Молиявий муносабатларнинг мухим таркибий қисми бюджет муносабатлари ҳисобланади. Бюджет муносабатлари деб республика, регионал, ва махаллий давлат органларининг хўжалик субъектлари, шунингдек ахолии билан марказлашган пул фондларини шакиллантириш ва ишлатиш билан боғлиқ бўлган молиявий муносабатларга айтилади. Ўзбекистон Республикаси “Бюджет тизими тўғрисида ” ги қонун лойихасида (Август, 1999 йил) давлат бюджетига шундай таъриф берилади: Давлат бюджети - даромад манбалари ва улардан тушадиган тушумларни кўзда тутадиган, шунингдек харажат ҳажми ва йўналиши қайси мақсадларга ажратилиши ва муддатини кўрсатувчи давлатнинг марказлашган (Олий Мажлис томонидан шакилланиш ва ишлатиш режаси тасдиқланадиган) пул фондларидир. Молиявий ресурсларни бюджет орқали бирлаштириш давлат молия сиёсатини муваффаққиятли амалга ошириш имконини беради. Бюджет орқали марказлашган пул ресурсларини тўплаш ва давлат органлари томонидан белгиланган мақсадларга харажатлар амалга ошиилади. Бу бюджет орқали миллий даромаднинг маълум қисмини тўплаш ва уни қайта тақсимлашни билдиради. Шунинг билан молия тизимининг тақсимлаш функцияси амалга оширилади. Республика ва маҳаллий давлат органлари бюджет муносабатлари орқали тақсимланган миллий даромадни ўз ихтиёрига олади ва аниқ белгиланган мақсадларга йўналтиради. Бюджет молия ресурсларини керакли соҳа ва йўналишларда жамлаб давлатни иқтисодиётни бошқариш ва ижтимоий сиёсатни амалга оширишга имконият беради. Бунда давлат ресурсларини даромад қисми бўйича шакилланиши, ундан самарали фойдаланиш назорат қилинади (молия тизимининг назорат функцияси). Тақсимлаш ва назорат функциялари орқали бюджетнинг

www.arxiv.uz иқтисодий категория сифатидаги мохияти юзага чиқади.Шу йўл билан бюджет давлат даромадлари ва харажатларини режалаштирувчи молиявий муносабатларни билдиради. Бюджет ижтимоий-иқтисодий ривожланишга таъсир этувчи қудратли иқтисодий дастак сифатида юзага чиқади. Давлат бюджети молия тизимининг мухим бўғини сифатида мамлакатнинг асосий молия режасини ташкил этувчи ва фойдаланувчи умумдавлат пул фондидир.У мамлакатни бошқаришда иштирок этадиган бошқа молиявий дастаклар ичида энг мухим ўринни эгаллайди. А ҳ амиятли томони шундаки, у ўзида жамият даромадининг маълум қисмини мужассамлаштиради. Бюджет қурилишининг мохиятининг очиб беришда биз бюджет тизимининг бўғинларини, уни ташкил этиш ва бошқариш, Ўзбекистон Республикаси давлат бюджетининг таркибини кўриб чиқамиз. Ўзбекистон Республикаси давлат бюджети қуйидагиларни ўз ичига олади: 1. Республика бюджети; 2. Қорақалпоғистон Республикаси бюджети ва махаллий бюджетлар; 3. Давлатнинг мақсадли фондларининг бюджетлари. Давлат молияси давлатни керакли иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий функцияларини бажариш учун пул маблағлари билан таъминлашга ундалган молия тизимининг мухим бўғинидир. Давлат молияси таркибига қуйидагилар киради: Давлат бюджети. Бюджетдан ташқари фондлар. Давлат кредити. Давлат корхоналари молияси . Санаб ўтилган турли хилдаги функционал вазифаларни бажарадиган звенолар бўйича давлат иқтисодий ва ижтимоий жараёнларнинг тармоқли ва ҳудудий муаммоларининг ечимлари кенг миқёсда таъсир кўрсатади. Давлат молияси таркибида алоҳида ўринни эгаллайдиган бюджетдан ташқари фондлар тегишли ҳукумат органларининг бюджетига боғлиқ бўлмайди ва мустақил юридик шахс ҳуҳуҳига эгадирлар. Бюджетдан ташқари фондлар хукумат органлари қабул қилган қонун доирасида ташкил эилади.

www.arxiv.uz Бюджетдан ташқари фондлар - умумдавлат молиясининг мухимбўғини бўлиб, уларнинг фаолияти қатъий белгиланган, манбаларни ташкил этиш йўллари кўрсатилган, пул фондлари билан фойдаланиш йўлларининг тартиби аниқлаб берилган, давлат ҳукуматининг юқори органларининг тегишли актлари асосида ўз фаолиятини амалга оширадилар. Бюджетдан ташқари фондларни: Консолидациялашган (бирлаштирилган) бюджетга қўшиладиган фондлар; Консолидациялашган (бирлаштирилган) бюджетга қўшилмайдиган фондларга ажратиш мумкин. Функционал жихатига кўра ва бошқарув даражасига кўра бюджетдан ташқари фондлар турли хил бўладилар. Уларни функционал жихатига кўра иқтисодий ёки ижтимоий фондларга бўлиш мумкин. Б ошқарув даражасига қараб эса умумдавлат, республика ва регионал фондларга бўлиш мумкин. Ўзгаришга бой иқтисодий шароит кўпинча бошқарув қарорларини тез қабул қилиш зарурлигини белгилаб қўяди, шу қаторда молиявий ресурсларни қайта тақсимланишида ҳам. Бюджет маблағларидан фойдаланишни хукумат органлари қонун асосида қатъий тасдиқлаб берса, бюджетдан ташқари фондлар эса ижроия орқали белгиланади. қонун асосида тасдиқланган бюджет парламент томонидан назорат қилинади, бюджетдан ташқари фондлар эса қонун чиқарувчи органлар томонидан назорат қилинмайди. Бу ҳам бюджетдан ташқари фондларни иқтисодий шароитга оператив мослашишишни тезлатади. Бюджетдан ташқари фондларни ташкил этилишининг мовофиқлигини таъминловчи Яна бир муҳим омил-бу бюджет тақчиллигидир. Харажатларнинг даромаддан ўсиб кетиши кучайишига молиявий ресурсларни фақат қидириб топишда эмас, балки корхоналар, ташкилотлар ва ахолидан тушган маблағларни қайта гурухланишини хам талаб этади. Ва нихоят, хўжалик юритишнинг ва хусусийлаштиришнинг кўп қиррали шакиллари, бюджет шакиллари билан бир қаторда жамиятда пул маблағларни қайта тақсимлашни Янги усулларини қўллаш заруриятини қатий талаб этади.

www.arxiv.uz Шундай қилиб, бюджетдан ташқари фондла-бу, жамиятнинг айрим маблағларини молиялаштириш ва комплекс равишда оператив мустақиллик асосида сарфлаш учун, давлат орқали жалб қилинадиган молиявий ресурсларни қайта тақсимлаш ва фойдаланиш усулидир. ғарб мамлакатлрида бндай фондларнинг сони 30 дан 80 гачадир. Бюджетдан ташқарм фондлар ўз мақсадли йўналишлари бўйича иқтисодий ва ижтимоийга, бошқариш даражаси бўйича эса давлат ва махалий фондларга бўлинади. Бозор муносабатларига ўтиш инсоннинг ижодий ва меҳнат салохиятини намоён қилишга, боқимандаликни бартараф этишга, йўқолиб кетган эгалик туйғусини қайта тиклашга имкон беради. Фақат бозоргина махсулот ишлаб чиқаручининг хукмини бартараф этиб, республиканинг ғоят катта бойликларидан самарали фойдаланишни таъминлай олади. Шу борада мухим масалалардан бири: давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш йўли, Янги пайдо бўлаётган нодавлат, яъни ишлаб чиқариш фаолияти билан шуғилланаётган ва ахолига хизмат кўрсатаётган хусусий, акционерлик, жамоа ва бошқа корхоналарнинг қўллаб-қуватлаш блан аралаш, кўп тармоқли иқтисодиётни шакиллантиришдир. Малакатимизда бюджетдан ташқари фондларнингижтимои й ахамияти ката. Тадбиркорлиени ривожлантиришни, кичик ва ўрта бизнесни ташкил этиш, хорижий мамлакатлар билан хамкорликда бўлиб инвестицияларни жалб этиш ва бошқалар бюджетдан ташқари фондларнинг вазифаси хисобланади. Санаб ўтилган турли хилдаги функционал вазифаларни бажарадиган звенолар бўйича давлат иқтисодий ва ижтимоий жараёнларнинг тармоқли ва худудий муаммоларнинг ечимлари кенг миқёсида таъсир кўрсатади. Давлат молияси таркибида алохида ўринни эгаллайдиган бюджетдан ташқари фондлар тегишли хукумат органларининг бюджетига боғлиқ бўлмайди ва мустақил юридик шахс хуқуқига эгадирлар. Бюджетдан ташқари фондлар хукумат органлар қабул қилган қонун доирасида ташкил этилади.

www.arxiv.uz Бюджетдан ташқари фондларга тушадиган маблағларнинг фойдаланиш йўналишлари, бу фондларни мақсадларига, конкрет иқтисодий шароитга қараб ишлаб чиқилган ва амалга ошириладиган режалар асосида белгиланади. Маблағларнинг бир қисми тасис фаолиятга йўналтирилади, ҳамда қимматли қоғозларни олиш учун хам йўналтирилиши мумкин. Бюджетдан ташқари фондлар инвестрлар ва молиявий бозорнинг қатнашчиси бўлиши мумкин, чунки: Биринчидан, одатда пул маблағлари билан фойдаланиш вақти уларнинг вужудга келиши билан тўғри келмайди. Иккинчидан, инвестицион фаолият натижасидаги даромадлар тегишли фондларнинг харажатларнинг молиялаштириш учун қўшимча манба бўлади. Бюджетдан ташқари фондларни ташкил этиш ғуқуқига республика ва махаллий органлар эга. Республика даражасида ташкил этилган бюджетдан ташқари фондлар, одатда махаллий хукумат органлар ихтиёрига бир қисмини ажратиш билан характерланади. Бу республика ва махаллий бюджетдан ташқари фондларга тушадиган солиқларнинг улушини аниқлаш йўли билан амалга оширилади. Бундай йўл билан нафақа фонди, давлат ижтимоий суғурта фонди, ахолини бандлик фонди ва бошкалар ташкил этилади. Махаллий манбалар эвазига махалла даражада ўз бюджетидан ташқари ф ондлар ташкил этилади. Уларнинг ичида махаллани ривожлантириш учун, кам таъминланган ахолии қатламлар и ни ижтимоий қўллаб - қувватлаш, фондларни, табиатни сақлаш фондларни ва бошқаларни ажратиш мумкин. Мақсадли бюджетдан ташқари фондлар одатда давлат хукумат органлари ихтиёрида бўлади, лекин улар оператив бошқарилиши турли ваш у қаторда махсус маъмурий аппарат орқали олиб борилиши мумкин. Бошқарув тузилмалар, фондлар билан фойдаланиши учун қонун билан белгиланган маълум ҳуқуқларга ва мажбуриятларга эга. Бюджетдан ташқари фондлар ёрдамида қуйидаги вазифалар амалга оширилади:

www.arxiv.uz Корхоналар, ташкилотларга кредитлар, супсидиялар бериш молиялаштириш йўллари биланишлаб чтқариш жараёнига таъсир кўрсатади; Умуман, ижтимоий инфраструктурани молиялаштириш, супсидия, песия ва нафақалар бериш йўллари ахолига ижтимоий хизмат кўрсатиш; Чет Эл давлатларига шу қаторида хорижий партиёрларга заёмлар бериш ва бошқалар. Бюджетдан ташқари фондларни ўзфаолиятини амалга оширишни ташкил этиш давлат хукумат органларининг ихтиёрида бўлади. Уларни жамлаш ва фойдаланиш тартиби эса тегишли қонунлар билан қатий белгиланади. Инвестиция фонди (ИФ)-юридик шахс бўлиб, у кўпчилик капитал эгаларининг жамоа инвестицияларини бошқаради. И нвестиция фондлари кредит тизими ривожланган молия муассасаларининг жуда мухим кўринишларидан биридир. Инвестиция фонди акцияларини бозордаги қиймати фонднинг барча қўйилмалари (Активлари) соф бозор қийматига (мажбуриятларни чегириб), ўзи иқарган акциялари миқдорига тақсимланган қийматга мувофиқ келади. Бошқача айтганда, инвестиция фонди эгалик қилаётган қимматли қоғозлар қиймати қанчалик ўсиб борса, инвестиция фондига тегишли акциялар қиймати хам кўтарилади ва аксинча. Давлат даромадларини молиявий йўл билан тўплашнинг Яна бир тури-бу давлат заёмларидан, яъни давлат кредитидан келадиган даромаддир. Давлат кредити бу шундай пул муносабатлари тартибики, унда давлат қарздор бўладиЮ кредитор бўлиб эса юридик ёкми жисмоний шахслар чиқадилар. Давлат кредити биринчи марта капиталнинг дастлабки жамғарилиши даврида, яъни XVI - XVIII пайдо бўлган эди. Европа йирик мамлакатларининг харбий юришлари орқали давлат харажатлари, хазинага тушадиган солиқлардан анчагина кўпайиб кетди. Харажатларнинг даромадлар билан тенглаштиришда давлат кредити дастак бўлиб хизмат қилганди. Хозирги замон ривожланган давлатларида эса давлат кредити ўзининг энг юқори даражасига кўтарилди, чунки хозирдавлатларнинг харажатлари ўсиб

www.arxiv.uz бормоқда, уни қоплаш учун давлат доим солиқ билан биргаликда давлат кредитига мурожат қилади. Айниқса давлат кредити каби даромадлар хисобига бюджет камоматини қоплаш жараёнида кўпроқ мухтожлик сезилади. Заёмларнинг ижтимоий иқтисодий мохияти худи солиқлар каби давлатнинг мухим молиялаштириш манбаи хисобланади ва давлат хазина мажбуриятларини ифодалайди. Давлат кредити орқали олинган маблағлар ривожланган давлатлар қаторидан фақат ўзи эмас, балки уларни фоизлари билан қайтариб бериш керак, яъни заёмлар, давлат қимматли қоғозлари сифатида майдонга чиқади. Лекин ривожланган мамлакатларда кредитни қайтариш учун уларнинг фақатгина бита манбаи-у хам бўлса солиқдан келадиган даромадлари мавжуддир. Шунинг учун заёмлар қаналик кўп чиқарилса, уларни қайтариш учун шунча кўп солив даромадлари талаб этилади. Давлат кредити билан хусусий кредит ўртасидаги фарқни тушиниб олиш лозим, Давлат заёмлари қанча кўп чиқарилса, давлатнинг қарздорлиги шунча ўсиб боради. Ривожланган мамлакатларда давлат харажатлари ўсиб бориши туфайли давлат кредитининг ахамияти хам ошмоқда. Юқорида кўрсатилган қарзлар фақатгина марказий давлат қарзларидир. Ривожланган мамлакатларда махаллий хукумат органлари хам ўз заёмларини чиқарадилар. Бу эса ўз навбатида давлат қарздорлигини янада оширади. Давлат қарзларининг бу холдаги доимий ўсиши муомаладаги пул ва қимматли қоғозларнинг кўпайишига олиб келадики, бу мамлакат молиясига бевоситасига таъсир кўрсатади. Ривожланган мамлакатларда давлат қарзларининг, солиқларининг, пул эмиссиясининг ўсиб кетиши биринчи навбатда ижтимоий ахволга таъсир этади, борган сари уларни иш хақларини кўп қисмини давлатга, унумсиз харажатларининг қоплаш учун олинишига сабаб бўлади. Ривожланган давлатлар қарзлари иккига бўлинади- ички ва ташқи. Йирик ривожланган мамлакатларда ички қарзлар кўпдир. Ташқи қарзнинг кўп бўлиши шу мамлакатнинг иқтисодий , сиёсий томонидан боғлиқ қилиб қўяди.

www.arxiv.uz Ҳозири замон тарққиётининг хусусиятларидан бири йирик ривожланган давлатлар бир вақтнинг ўзида қарздор, кредитор ва гарант берувчи, яъни кафил бўлиши мумкин. Давлатларнинг қарздорлик фаолиятларини биз юқорида кўрдик. Ривожланган давлатлар йирик кредитор сифатида ишлаб чиқаришга қарз берадилар, берилган қарз устама фоизи билан қайтариб олинади. Баъзида давлат кредитор сифатида ишлаб чиқаришни кенгайтиришга хисса қўшади. Оқибатда давлат кредити орқали мамлакат ялпи махсулоти ва миллий даромадини кўпайишига озми кўп миқдорида таъсир этади.ривожланган давлат бу фаолиятини махсус кредит ташкилотлари орқали олиб боради. Баъзи мамлакатларда капитал қўйилмалар учун қарз бериляпти, яъни уй жой қурилиши, маориф, соғлиқни сақлаш ва комунал хўжаликларни молиялаштиряпти чунки хусусий тадбиркорлар бу сохаларда иш олиб бормайдилар. Францияда хусусий сектордаги саноат тармоқларига давлатнинг кредит бериши анчагина ривожланган. Англияда давлат бюджети манбаларида н миллий иқтисодиёт тармоқларига кредит бериш кенг тарқалган. АҚШда халқ хўжалигини электирлаштириш, қишлоқ жойларда уй-жой қурилишига кредит бериш бошқа мамлакатларга нисбатан кенгроқ ривожланган. Хозирги замон ривожланган давлатларида давлатнинг кафолатчи сифатидаги фаолияти хам ривожланаётир. Давлат кафил бўлиш орқали таркибини ўрганувчи айрим иқтисодчилар давлат кафиллигини яширин давлат қарзидир деб атаяптилар, чунки бу кафиллик жавобгарлик демакдир. Бозор иқтисодиёти шароитидаги махаллий хукумат органларининг, махсус кредит ташкилотлари ва банк кредитлари бўйича хам ривожланган давлат жавобгардир. Шундай қилиб, давлат кредити бюджет камоматини қоплашга, ссуда капитали бозорини тенглаштиришга, кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришни молиялаштириш манбаларини вужудга келтиришда, ишлаб чиқариш куқларини жойлаштириш ва ривожлантиришга сарф этилади.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар: 1. Каримов И. А., "Ўзбекистон - иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлидан". Т. : "Ўзбекистон", 1995, - 234 б. 2. Каримов И. А., "Ўзбекистон XXI - аср бўсағасида: ҳавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.- Т. :"Ўзбекистон, 1997, - 326 б. 3. Акрамов Э. А., Таиров А. Э. "Экономические реформм Республики Узбекистан" - М. : ТОО "Люкс-арт", 1998. - 236 с. 4. "Ўзбекистон Республикаси молиявий қонунлари", 1997й. 1-12 сонлари, 1998й. 1-12 сонлари ва иловалари ва 1999й. 1-12 сонлари ва иловалари, 2000й. 1-12 сонлари ва иловалари. Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги, Молия ва нархлар илмий-тадқиқот институти, Т. : 1997 - 2000Й. 5. Родионова В. М. Финансм. М. : "Финансм и статастика", 1995, - 432с. 6. Гатауллин Ш. К. Солиқлар ва солиққа тортиш. Ўқув қўлланмаси. Ўзбекистон Республикаси Давлат Солиқ қўмитаси, Т. : 1996, - 3046. 7. Ткачук М. Й. Государственньш бюджет. Уч. пос. Минск: "Вўсшая школа", 1995, - 240 с. 8. Лободенко Н.В.Аудит и диагностика банкротства. ҒҒ"Финанси", 1997г., №2. 9. Бункина М. К., Семенов В. А. МАКРОЭКОНОМИКА (основў экономической политики)" Уч. пос. М.: АО"ДИС", 1996, - 320с. 10. Т. Маликов Молиявий қарор қилиш асослари. Т. : "Меҳнат", 1996. 11. А. Улмасов, Н. Тухлиев. Бозор иқгисодиёти. қисқа луғат маълумотнома. Т.: қомуслар Бош таҳририяти, 1991.

O'xshashlar

Молия ва молия тизими

Молия ва молия тизими

Молия ва молия тизими.

Молия сиёсати ва молия механизми

Маҳаллий бюджетлар тўғрисида тушунча ва уларнинг умумий характеристикаси