Молия сиёсати ва молия механизми

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

122.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Молиявий сиёсатнинг мазмуни ва аҳамияти. 2. Молия механизми ҳақнда тушунча. Молия механизмининг таркиби, соҳа ва звеноларига тавсиф. З. Бозор иқтисодиёти шароитида молия сиёсатининг асоснй йўналишлари.

www.arxiv.uz Молиявий сиёсатнинг мазмуни ва аҳамияти Сиёсатнинг асл маъноси грекча " Politik а" сўзидан олинган бўлиб, давлатни бошқариш санъатидир. Ҳар қандай жамиятда ҳам давлат субъект сифатида ўзига юклатилган бурч, вазифа ва функцияларни бажаришда молиядан фойдаланади. Ушбуларни ҳаётда амалга ошириш жараёнида молиявий сиёсат етакчи ўринни эгаллайди. Сиёсат - бу устқурмага тааллуқли тушунча бўлиб давлатнинг ўз функцияларини ва вазифаларини амалга оширишга қаратилган ҳамма йўналишлар, чора ва тадбирлар йиғиндисидир. Ижтимоий муносабатлари соҳаларига боғлиқ ҳолда ва уни сиёсий таъсир кўрсатувчи объекти деб қараганимизда - иқтисодий ва ижтимоий, маданий ёки техник, молия ёки кредит, ички ёки ташқи сиёсатлар тўғрисида фикр юритамиз. Сиёсат, сиёсий таъсир, сиёсий бошқариш уч муҳим элементлардан иборат бўлади: Биринчидан , жамиятнинг ҳаётини яхшилаш ва ривожлантириш учун зарур бўлган асосий вазифалар ва мақсадлар аниқланади ва белгиланади; Иккинчидан , шу аниқланган бўлажак ва яқин келажакдаги вазифалар ва мақсадларга эришиш учун энг қулай, энг яхши натижа берадиган зарур бўлган чора-тадбирлар ишлаб чиқилади; Учинчидан , шу аниқланган ва белгиланган вазифаларни ташкил этиб бажара оладиган кадрларни топиб жой-жойига қўйишдир. Иқтисодий сиёсат - хўжалик юритишнинг тамойиллари ва шакллари, иқтисодиётни ривожлантириш вазифаларини ечишдаги методлар, чора-тадбирлар ва фаолиятлар йиғиндисидир. Иқтисодий сиёсат жамият ривожланишининг турли босқичларида турлича бўлиши, иқтисодий ривожланиш даражасига қараб ўзгариб туриши мумкин. Иқтисодий сиёсат ўз ичига: - баҳо сиёсати; - пул сиёсати; - кредит сиёсати; - амортизация сиёсати;

www.arxiv.uz - молия сиёсати кабиларни олади. Молиявий сиёсатини ишлаб чиқиш ва ҳаётга тадбиқ эътиш жараёнида давлатнинг олдида турган вазифаларни бажаришга, жамият иқтисодий манфаатларига таъсир этиш шарт-шароитлари яратилади. Молиявий сиёсат - бу молиявий ресурсларни жамлаш, уларни давлатнинг ўз функция ва вазифаларини амалга ошириш учун тақсимлаш ва ишлатиш шакл ҳамда усулларида тизимли намоён бўлувчи тадбирлар йиғиндисидир. Маълум мамлакатнинг молиявий сиёсати қатор омилларга: тарихий шароитлар, иқтисодиётнинг ривожланиш даражаси, сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий мақсадлар, уларга эришиш муддатлари ва ҳаттоки миллий удумларга ҳам боғлиқ бўлади. Ижтимоий ҳаётнинг эволюцион ривожланиш ва давлат тузумининг барқарорлик даврида давлатнинг ички ва ташқи молиявий сиёсати мавжуд ижтимоий муносабатларни сақлаб қолиш ва ўзгартиришга йўналтирилган. Инқилобий ўзгаришлар даврида мавжуд тузумни тезроқ ўзгартиришдан манфаатдор сиёсий кучлар уни бузиш ва янги ижтимоий муносабатлар тизимини шакллантиришга йўналтирилган сиёсат олиб борадилар. Молиявий сиёсат - бу давлатнинг иқтисодий сиёсатини таркибий қисми бўлиб, молиявий ресурсларни (манбаларни) жалб этиш, уларни тақсимлаш, ишга солиш ва фойдаланишга давлат орқали йўналтирилган барча чора-тадбирлар йиғиндисидир. Молиявий сиёсатнинг мазмуни аниқ бир мақсадга қаратилганлиги ва самаралилиги - ижтимоий тизимнинг характери, мулк муносабатлари билан аниқланади. Молия сиёсатининг муҳим вазифаси - у ёки бу иқтисодий ва ижтимоий ривожланишнинг давлат режасини ёки чора-тадбирларини амалга ошириш учун тегишли молиявий ресурслар билан таъминлашдир. Лекин молиявий сиёсатни фақат иқтисодий сиёсатга боғлаш мумкин эмас. Молиявий сиёсат - бу молиявий муносабатлар соҳасида давлатнинг мустақил фаолият кўрсатадиган соҳаси. Молиявий сиёсат мустақил хусусиятга эга бўлиш билан бир вақтда давлат сиёсатини ҳар қандай исталган ижтимоий фаолиятни амалга ошириш учун ҳоҳ ижтимоий, ҳоҳ иқтисодий, ёки халқаро муносабатлар доирасида муҳим воситадир.

www.arxiv.uz Молиявий сиёсатнинг самарадорлигини белгилаш учун жамиятнинг эҳтиёжи қанчалик қондирилганлиги, қўйилган мақсадлар ва вазифалар амалга оширилганлиги баҳоланиши лозим. Молиявий сиёсатга баҳо бериш ва унга тузатиш, қўшимчалар киритиш учун биринчи навбатда жамият эҳтиёжини қондира оладиган ҳолдаги ижтимоий тараққиёт режасини аниқ билиш зарур. У режада бўлажак ва яқин келажакда амалга ошириш вақтлари белгиланган чора-тадбирлар бўлиши лозим. Фақат шундагина молиявий сиёсатни ишлаб чиқиш ва муваффақиятли амалга ошириш ва объектив баҳолаш мумкин. Молиявий сиёсатни асосий йўналишларидан бири - молиявий ресурсларни имкон қадар юқори ҳажмини аниқлаш ва ушбу манбалар доимийлиги ва узлуксизлигини таъминлашдир, чунки молиявий ресурслар потенциали барча ўзгаришларнинг моддий базасидир. Шунинг учун молиявий сиёсатни аниқлаш ва унинг стратегик ва тактик асосларини ишлаб чиқиш учун давлатнинг молиявий аҳволи, молиявий потепциали, бошқача қилиб айтганда давлатнинг молиявий имкониятининг объективлиги ҳақида аниқ маълумотга эга бўлиш лозим. Ҳуқуқий демократик давлатда статистик молиявий кўрсаткичлар ижтимоий мулки бўлиши керак. Шунингдек, молиявий ҳисобот маълумотларидан мунтазам равишда қонун доирасида ўз вақтида танишиб чиқишга имконият яратилиши лозим. Молиявий ресурсларни тақсимлаш ва қайта тақсимлаш негизида қуйидагиларни танлаш туради: - молиявий ресурслар эгаларини ва уларни тақсимловчиларни; - молиявий ресурслардан фойдаланишда устивор йўналишларини; - молиявий ресурсларни ташкил этиш учун манбалар ва маблағларни жалб этиш усулларини; - давлат қўлида молиявий ресурсларии марказлаштириш даражасини. Бу масалалар давлатнинг ҳаёт мазмунига ва функцияларига боғлиқ ҳолда ечилади ва амалга оширилади.

www.arxiv.uz Молиявий сиёсатни мазмуни кўп қиррали бўлиб, қуйидаги муҳим бўғинларни ўз ичига олади: а) молиявий муносабатларни ривожлантиришнинг илмий асосланган концепцияларини ишлаб чиқиш. Бу концепциялар қуйидагиларни ўрганиш асосида ишлаб чиқилади: - иқтисодий қонунлар талабларини ўрганиш; - хўжалик аҳволини ҳар томонлама таҳлил қилиш; - ишлаб чиқарувчи кучлар ва ишлаб чиқариш муносабатларининг бундан кейинги ривожланиш истиқболларини ўрганиш; - аҳолининг талаб ва эҳтиёжларини ўрганиш. б) истиқболда ва жорий давр мобайнида молиядан фойдаланишнинг асосий йўналишларини белгилаб олиш; шу тарзда иқтисодий сиёсатда кўзда тутилган белгиланган мақсадларга етиш йўлларидан келиб чиқилади, халқаро омиллар инобатга олинади ва молиявий ресурсларни янада кўпайтириш имкониятлари кўриб чиқилади. в) қўйилган мақсад ва вазифаларни амалга оширишга қаратилган амалий ҳатти-ҳаракатлар, чора-тадбирлар кўриш. Юқоридаги асосий бўғинларнинг бирлиги молиявий сиёсатнинг мазмунини аниқлаб беради. Фақат ҳозирги кундаги жорий даврга мўлжалланган, кундалик эҳтиёжларни қондиришга қаратилган молиявий сиёсат самарасиздир. Шунингдек, узоқ даврга мўлжалланган, истиқболни кўзлаб ишлаб чиқилган концепциялар ва йўналишлар, улар қанчалик олижаноб, жозибали бўлмасин, давлатнинг амалий ҳаракатлари, чора-тадбирлари билан таъминланмаса, инқирозга дучор бўлади. Молия стратегняси ва молия тактикаси, уларнинг бир-бирига боғлиқлиги. Ҳал қилиниши лозим бўлган вазифаларнинг характерига, мураккаблигига ва даврининг узоқлигига қараб, молиявий сиёсат:

www.arxiv.uz 1. Молиявий стратегия . 2. Молиявий тактикага бўлинади. Молиявий стратегия деб корхонани молиявий ресурслар билан таъминлаш учун ва ушбу маблағлардан самарали фойдаланиш учун тузилган узоқ муддатли режага - айтилади. Корхонанинг молиявий стратегияси ўз ичига корхонанинг молиявий аҳволининг таҳлилини асосий ва айланма маблағларини оптималлаштириш, даромадни тақсимлаш, нақд пулсиз тўловларни, солиқ ва баҳо сиёсатини, қимматли қоғозлар жараёнидаги сиёсатни олади. Молиявий стратегия корхонанинг молиявий имкониятларини, ички ва ташқи омилларнинг холисона хусусиятини ҳар томонлама эътиборга олади. Агар молия стратегияси корхонани ресурслар бозорида мавжуд бўлган молиявий-иқтисодий имкониятларига жавоб бермаса у муваффақиятсизликка учраши мумкин, ёки корхона банкрот бўлиши мумкин. Молия стратегияси вазифаларининг кўлами ва даврийлигига кўра асосий ва оператив бўлиши мумкин. Асосий молиявий стратегия деб, корхона фаолиятини аниқловчи бюджетнинг ҳамма даражасида бўладиган ўзаро муносабатларга, корхонанинг даромадларини ташкил этиб уни сарфлашга, эҳтиёжлик миқдорини ва бир йилда молиялаштириш манбаларига айтилади. Оператив молиявий стратегиянинг асосий молиявий стратегиядан фарқи, у ўз ичига ялпи даромадларни ва маблағларнинг кўпайишини (иш ҳақи, сотилган маҳсулот учун сотиб олувчилар билан ҳисоб-китоб қилиш, кредит операцияларидан тушумлар) ва ҳамма ялпи харажатларини (таъминловчилар билан ҳисоб-китоб, иш ҳақи, ҳамма даражадаги бюджетлар ва банклар билан мажбуриятларини узмоқ) олади. Молиявий стратегия - ижтимоий ва иқтисодий стратегияни белгилаб берган узоқ истиқболга мўлжалланган ва йирик кўламдаги вазифаларни бажаришга қаратилган бўлиб, у молия ривожланишининг асосий концепцияларини ишлаб чиқиш, молиявий муносабатларни ташкил этиш тамойилларини белгилашни кўзда тутади. Молиявий стратегая узоқ муддатли мақсадларни танлаш ва мақсадли

www.arxiv.uz дастурларни зарур молиявий ресурслар билан таъминлаш, уларни иқтисодий ва ижтимоий ривожланишнинг асосий йўналишларида мужассамлаштиради ва кўзда тутади. Молиявий тактика - стратегия белгилаб берган вазифаларни жамият ривожланишининг конкрет босқичида молиявий муносабатарни ташкил этиш усуллари орқали амалга оширади. Ривожланишиинг ҳар бир босқичининг молиявий стратегияси объектив иқтисодий шароитни ҳисобга олувчи иқтисодий стратегиянинг вазифалари билан белгиланади. Масалан, мамлакат иқтисодиётини бозор муносабатларига ўтказишнинг дастлабки босқичида давлат иқгисодий сиёсатининг асосий стратегик мақсадлари қуйидагича белгиланади: 1. Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётини босқичма-босқич шакллантириш; 2. Кўп укладли иқтисодиётни яратиш: хусусий мулкнинг давлат томонидан ҳимоя қилинишини таъминлаш; 3. Корхоналар ва фуқароларга кенг иқтисодий эркинликлар бериш, уларнинг хўжалик фаолиятига давлат томонидан аралашувда ҳуқуқий асослар ва воситалардан фойдаланиш; 4. Иқтисодиётда чуқур таркибий ўзгаришлар қилиш, рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб чиқариш, жаҳон иқтисодий тизимига қўшилиб бориш. Мазкур иқтисодий стратегик вазифаларни амалга оширишда қуйидаги йўналишларда молиявий тактика ишлаб чиқилади ва тегишли молия механизми шакллантирилади: - қаттиқ молиявий сиёсатни амалга ошириш, давлат бюджети тақчиллигини иложи борича камайтириш, дотация ва субсидияларни босқичма-босқич қисқартириб бориш; - бюджетдан маблағларни энг зарур умумдавлат эҳтиёжлари учунгина ажратиш; - инвестиция кредитларидан кенг фойдаланиш;

www.arxiv.uz - солиқ тизимини такомиллаштириш, бюджет даромадларини барқарор бўлиб туришини таъминлайдиган мустаҳкам солиқ сиёсатини олиб бориш ва ҳ. к. Молиявий сиёсатнинг стратегияси ва тактикаси ўзаро боғлиқдир. Тактик вазифаларни ҳал қилиш учун стратегия қулай шарт-шароит яратади. Тактика эса, иқтисодий ва ижтимоий соҳадаги ривожланишнинг ҳал қилувчи жойларини ва муҳим муаммоларни аниқлаб молиявий боғлиқликларни ташкил этиш шакллари ва усулларини ўз вақтида ўзгартириш йўли билан стратегия белгилаб берган вазифаларни қисқа муддат ичида, энг кам харажатлар билан амалга оширади. Молиявий сиёсат инсон фаолиятининг махсус шакли сифатида устқурма категорияларига тааллуқлидир. У билан жамиятнинг иқтисодий базиси орасида чамбарчас боғланган ўзаро боғлиқлик мавжуддир. Бир томондан , молиявий сиёсат иқтисодий муносабатлар орқали вужудга келади, иккинчи томондан , иқтисодий базис асосида вужудга келиб ва ривожланиб, молиявий сиёсат маълум бир мустақилликка эга. Шунинг учун у иқтисодга, молиянинг аҳволига тескари таъсирини ўтказади. Бу таъсир ҳар хил бўлиши мумкин: бир хил пайтларда сиёсий чора-тадбирларни ўтказиш орқали иқтисодни ривожлантиришга қулай шарт- шароит яратилади, бошқаларда эса у тўсқинлик қилади. Молиявий сиёсат молиявий муносабатлар моҳиятини ўзгартиролмайди. Лекин, давлат молиянинг моҳиятини билиб, уни ўз манфаатларига қаратишга харакат қилади. Молиявий муносабатлар - объектив воқелик, иқтисодий муносабатининг бир қисми бўлиб, жамиятнинг иқтисодий базисини ташкил қилади. Молиявий сиёсат эса базисга асосланади, шу базисдан келиб чиқади. Молиявий сиёсат илмий асосланган молиявий назарияга таянади ва тажрибага кўрсатма беради, шу тариқа молиявий сиёсат назарияни тажриба билан боглайди. Тажриба эса назариянинг тўғрилигини текшириш мезонидир. Молиявий сиёсат қуйидаги вазифаларни бажаради:

www.arxiv.uz Биринчидан, молиявий ресурсларнинг ҳажмини ва улардан фойдаланши самарадорлшини ошириш. Молиявий сиёсат кўзда тутаётган тадбирларни, улар билан ботлиқ бўлган харажатларни реал мавжуд бўлган молиявий ресурслар билан таъминланишига эришиши керак. Шунингдек, ажратилаётган ҳар бир сўмлик ресурсдан максимал даражада самарага эришишни таъминлаш лозим; иккинчидан, молиявий ресурсларнинг тацсимотида оптимал нисбатларни белгилаш, улардан рационал фойдаланиш. Молиявий сиёсатнинг бу вазифаси корхона даромадларининг давлат ихтиёрига ўтишининг рационал шаклларини белгилаш, аҳолининг давлат даромадларини шакллантиришдаги ҳиссасини тўғри белгилаш, моддий ва номоддий ишлаб чиқариш соҳалари ўртасидаги тақсимлаш пропорциаларини оптималлаштириш йўллари билан бажарилади; учинчидан, муҳим ва мураккаб вазифаси, тегишли молия механизмини ишлаб чиқиш, иқтисодий сиёсат белгилаб берган ривожланиш йўналишларини таъминлаш мақсадида уни такомиллаштириш. Ўзбекистон Республикаси бозор иқтисодиёти шароитида молия сиёсатини амалга оширишнинг асосий йўналишлари ва молия механизмининг аҳамияти, мазмуни. Ўзбекистон солиқ тизимида узоқ давр мобайнида самарали фаолият қилиб қолган оборот солиғи ўрнига жорий қилинган қўшилган қиймат солиғи (ққС) нинг ставкаси дастлаб 25 % миқдорида, кейинчалик 20, 18 % миқдоригача туширилди. Ҳозирги пайтда давлатнинг молиявий сиёсати Ўзбекистон Республикаси Солиқ Кодексига (Ўзбекистон Республикасининг қонуни N 396-1, 24 апрель 1997 йилда тасдиқланган) ва 1998 йилда Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджетини ва асосий макроиқтисодий кўрсаткичларини ривожланишини прогнозларига (Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарори N540, 05 декабрь 1997 йилда) мувофиқ амалга ошираляпти. Унда, ҚҚС нинг барча товарлар учун солиқ ставкаси 20 % миқдорида нон, сут, гўшт ва гўшт маҳсулотлари учун 10%

www.arxiv.uz миқдорида белгиланган бўлиб, бу тадбир аҳоли учун зарур озиқ-овқат маҳсулотларини ишлаб чиқариш мақсадида қўлланилади. Яқин ўтмишда, мамлакат иқтисодий ва ижтимоий ривожланишига тўсқинлик қилиб қолган молиявий сиёсат камчиликларини намоён қилди. Узоқ даврлар мобайнида мамлакатни иқтисодий ривожланишида молия ва актив молиявий сиёсатнинг аҳамиятига етарлича баҳо берилмади. Иқтисодиётда молиявий муносабатларнинг аҳамиятини бузиб кўрсатиш содир бўлди, молия ва молиявий дастакларнинг актив аҳамияти инкор этилиб, молиявий сиёсат талаб этилган муаммоларни ҳал қилишга қаратилаган зарур усулларни ишлаб чиқишга ожизлик қилиб қолди. Ривожланишнинг узоқ даврига мўлжалланган ибратлик концепцияларни ишлаб чиқилмаганлиги, кам самара берадиган, қисқа муддатли фойда олишни кўзлаб қўйилган чора-тадбирлар иқтисодиётни оғир аҳволга олиб келди. Ўзбекистон мустақилликка эришиб, иқтисодий ривожланишда бозор муносабатларига ўтишда, ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида бўлгани каби, молия ва молиявий муносабатларда ҳам чуқур ислоҳотларни амалга оширишга тўғри келди. Бозор иқтисодиётига ўтишнинг биринчи босқичида иқтисодий стратегия қуйидаги вазифаларни бажаришни кўзда тутди: 1. Маъмурий-буйруқбозлик тизимининг оқибатларини енгиш, тангликка барҳам бериш, иқтисодиётни барқарорлаштириш; 2. Республиканинг ўзига хос шароитлари ва хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда бозор муносабатларининг негизларини шакллантириш. Президентимиз И. Каримов белгилаб берган иқтисодий стратегиядан келиб чиққан ҳолда, бозор иқтисодиётини биринчи босқичида молия ва солиқ сиёсатининг биринчи даражадаги чора-тадбирлари ва устивор йўналишлари қуйидагилардан иборат бўлади: 1. Барқарор молиявий сиёсатни амалга ошириш, давлат бюджети дефицитини иложи борича камайтириш, бюджетдан бериладиган дотация ва субсидияларни барча турларини босқичма-босқич қисқартириб бориш;

www.arxiv.uz 2. Бюджет маблағларини даромад тушгандан кейингина тақсимланадиган йўлдан оғишмай бориш, биринчи даражали, энг зарур умумдавлат эҳтиёжлари учунгина бюджетдан маблағ ажратиш; 3. Халқ хўжалиги тармоқларини, айрим корхоналарни ривожлантириш учун бюджетдан қайтариб олмасликни кўзда тутиб таъминлаш амалиётидан воз кечиш, ана шу мақсадларда инвестиция кредитларидан кенг фойдаланиш; 4. Солиқ тизимини такомиллаштириш бюджет даромадларини барқарор суръатда тўлаб туришни таъминлайдиган, кичик ва хусусий корхоналарнинг, чет эл капитали иштирокидаги қайта ишлайдиган ва халқ истеъмоли молларини ишлаб чиқарадиган қўшма корхоналарни ривожланишини рағбатлантирадиган солиқ сиёсатини олиб бориш. Белгиланган стратегик вазифалар давлатнинг тактик чора-тадбирлари асосида бажарилади. Ҳозирги кунга келиб, иқтисодий ўсиш даври бошланди. Ялпи ички маҳсулотнинг ўсиш суръати барқарорлашди. 1997 йилда саноат ишлаб чиқариш 5,5% га, қишлоқ маҳсулотлари ишлаб чиқариш 8,5% га ўсди. Бюджет тақчиллиги анча барқарорлашди - у ялпи ички маҳсулотнинг 3 - 3,1 %ни ташкил қилишга эришилди. Солиқ сиёсати - бу молия сиёсатининг бир қисми бўлиб, давлат орқали солиқлар доирасида чора-тадбирлар тартибини амалга оширишдир. Ўзбекистон Республикасида охирги бир неча йиллар мобайнида солиқ тизими мукаммаллашиб жамиятни иқтисодий ҳаётига, корхоналарни, ташкилотларни, аҳолини хўжалик интизомига, давлат томонидан таъсир этадиган кучли дастакка айланди. Давлат билан хўжалик юритувчи субъектлар ўртасидаги муносабатлар асосан солиқ асосида олиб борилади. Солиқ муносабатларини тартибга солиб турувчи ҳуқуқий база яратилиб ва такомиллашиб борди. Солиқ сиёсати - бозор иқтисодиёти шароитида, иқтисодни, бутун халқ хўжалигини ривожланишига давлат орқали таъсир этадиган муҳим иқтисодий дастакдир. Шунинг учун Республикамизда солиқ сиёсатини такомиллаштиришга ва республикани солиқ органларини самарали амал қилишини ташкил этиш учун катта аҳамият берилмоқда.

www.arxiv.uz Яқин ўтмишда солиқ органлар молия органлар тизимининг бир қисми бўлиб хизмат қилишар эди. Лекин, бозор иқтисодиётини талабларини ва солиқ сиёсатини аҳамиятини ўсиб боришини, ижтимоий ишлаб чиқаришни ривожланишини солиқ орқали тартибга солишни инобатга олиб, "Ўзбекистон Республикасини солиқ органлари низоми" асосида солиқ органлари мустақил давлат солиқ қўмитаси қайта ташкил этилди ва унга қуйидаги вазифалар юклатилди: - давлат бюджетига ва бошқа фондларга йўналтириладиган солиқларни ва тўловларни тўғрилигини ҳисоблаш ва ўз вақтида тўланишини назорат қилиш; - солиқ тўловчиларни, солиққа тортиладиган объектни ва аҳолидан солиқларни тўғри ҳисоблашни тўлиқ ва ўз вақтида ҳисобга олиш; - Ўзбекистон Республикаснни солиқ сиёсатини реализация қилишда қатнашиш; - даромадларни (фойдани) атайлаб беркитиш белгисини аниқлаб олиш мақсадида дастлабки тўлов терговни олиб бориш, ҳамда тергов ва суд органларига амалдаги солиқ қонунларни бузиш фактлар асосидаги материалларни бериб юбориш. Солиқларни олиш механизми Ўзбекистон Республикасини солиқ қонунлари ва Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари асосида Молия Вазирлиги ва давлат солиқ қўмитаси - яшлаб чиққан йўриқномалар ва бошқа норматив хўжжатлар билан тартибга солинади. Молиявий сиёсатнинг таркиби кўп қиррали бўғинлардан иборатдир, жумладан: Молияни ривожлантириш учун илмий асосланган Молиядан жорий ва переспектив даврларда фойдаланиш учун асосий йыналиш ларни Олдинга =ы йилган максадларга эришиш учун амалий тадбирларни б ажариш .

www.arxiv.uz Юқорида кўрсатилган уч асосий бўғиннинг бирлиги молиявий сиёсатни мазмунини очиб беради. Даврнинг мавсумийлиги ва ҳал қилинадиган масалаларнинг хусусиятига қараб молиявий сиёсат иккига бўлинади: 1. Молия стратегияси 2. Молия тактикаси Молиявий сиёсатнинг мақсади: • молиявий ресурсларни бутунлигича ва тўлиқ сафарбар килиш; • тадбиркорлик фаолияти активлаштириш учун мутадил атмосфера яратиш; • давлатга тегишли бўлган ресурсларни меҳнатга лаёқатли аҳолидан ва хўжалик субъектидан мақсадга мувофиқ жалб килиш; • соҳалар ва тармоқлар ўртасида молиявий ресурсларни тақсимланиши ва самарали фойдаланишини таъминлаш. Молиявий тизимнинг шартли тузилиши. 1. Молиявий тизимнинг соҳаларини билдиради; 2. Молиявий тизимнинг бўғинларини ташкил этади. Ушбу соҳалар ва бўғинларнинг йиғиндиси молиявий тизимни акс эттиради ва улар бир-бирини тўлдириб молиявий механизмнинг ҳамакатини ташкил этади. Аммо ҳам бир соҳа ва бўғинларнинг молиявий ресурсларини ташкил этиш ва фойдаланишда ўзига хос молиявий механизмлар ҳаракат килади. Ҳозирги босқичда давлатнинг молиявий сиёсати қуйидагиларга қаратилган: 1. Ижтимоий ишлаб чиқариш самарадорлигини ҳар томонлама ошириш ҳисобига аҳолининг турмуш тарзини юқорига кўтариш. 2. Тадбиркорлар ҳақиқий мустақиллигини таъминлаш, меҳнат ва хизматга бўлган ташаббусини ошириш ҳамда уларни ҳар томонлама қонун ва фармонлар билан кафолатлаш.

www.arxiv.uz 3. Бозор хўжалигига ўтиш жараёнида аҳолини қуйи қатламини ижтимоий ҳимоя қилиш (нафақахўрлар, кўп болали оилалар, талабалар). 4. Даромади чекланган хизматчиларни ижтимоий ҳимоя қилиш (соғлиқни сақлаш, маъориф, бошқарув, мудофаа бу қатламдаги хизматчиларни иқтисодий химоя қилиш, иш ҳақларини индексация йўли билан ошириш. 5. Янги молиявий стратегия, ранг-баранг мулк шакллари, бозор муносабатларини ривожлантириш трвар ва маҳсулотлар бозорини иш кучи ва капитал бозорларини ривожлантириш. 6. Жамиятнинг ижтимоий - иқтисодий ҳаётига молиявий таъсир кўрсатиш, соғлиққа тортиш, молиялаштириш ва молиявий бозор услублари орқали амалга ошириш. 7. Молия тизимида иқтисодий танглик кўрсаткичларини имкон қадар бартараф этиш (давлат бюджети камомади, эмиссиянинг жойларда кўпайиб бориши, инфляция даражасининг юқорилиги, ички ва ташки қарзларни борлиги, тугалланмаган курилишларнинг мавжудлиги), чунки иқтисодий танглик нисбатан давлат молияси билан бир каторда корхоналар молиясида ҳам мавжуд. 8. Пул муомаласини тартибга солиш. Миллий валютанинг ички ва ташки конвертациясини таъминлаш ҳисобига сўмнинг қадрини ошириш. 9. Иқтисодиётни жаҳон андозаларига етказиш мақсадида хорижий инвестицияларни кириб келишини таъминлаш. 10 Қимматли қоғозлар бозорини ривожлантириш ҳисобига корхоналар иқтисодий потенциалини ошириш. 11 Суғурта ташкилотларини ривожлантириш ва унинг самарадорлигини оширишнинг ҳуқуқий ва иқтисодий асосларини ишлаб чиқиш. Тармоқлар иқтисодиётида бошқарув фаолиятининг таркибий қисми бўлиб молия бошқаруви ҳисобланади. Ҳар қандай бошқарув тизимида бўлгани каби молиявий бошқарувда объектлар ва субъектлар мавжуд бўлади.

www.arxiv.uz Молиявий бошқарув элементларининг энг асосийси бўлиб режалаштириш ҳисобланади. Чунки айнан режалаштиришга таяниб ҳам бир бошқарув субъекти молиявий ресурслари қай ҳолатда эканлигини, ҳаражатлардан қандай самара олаётганлиги, қандай манбалардан даромадни юқорилиги ҳақида маълумот олиш мумкин. Бир сўз билан айтганда режалаштириш хўжалик субъекти молиявий фаолиятни акс эттирувчи кўзгу ҳисобланади. Халқ хўжалигида ҳам бир соҳа ва бўғиннинг ўзига хос фаолиятига қараб молиявий режа тузилади.

$www.arxiv.uz Молиявий ресурслардан фойдаланиш ва уларни шаклланиш маибалари билан бир- бирига тенглаштирувчи молиявий режа, баланс усули ёрдамида амалга оширилади. Ривожланиш ҳар бир босқичининг молиявий стратегияси объектив иқтисодий шароитни ҳисобга олувчи иқтисодий стратегиянинг вазифалари билан белгиланади. Масалан, мамлакат иқтисодиётини бозор муносабатларига ўтказишнинг дастлабки босқичида давлат иқтисодий сиёсатининг асосий стратегик мақсадлари қуйидагача белгиланади: 1. Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётини босқичма-босқич шакллантириш. 2. Кўп укладли иқтисодиётни - яратиш; хусусий мулкнинг давлат томонидан ҳимоя қилинишини таъминлаш. 3. Корхоналар ва фуқароларга кенг иқтисодий эркинликлар бериш, уларнинг ҳўжалик фаолиятига давлат томонидан аралашувида иқтисодий- ҳуқуқий усуллар ва рағбатлантириш воситаларидан фойдаланиш. 4. Иқтисодиётда чуқур таркибий ўзгаришлар қилиш, рақобатбардош маҳсулотларни ишлаб чиқарш, жаҳон иқтисодий тизимига қўшилиб бориш. Молявий режаларнинг туркумланиши Тижорат асосида фаолият кырсатаётган хыжалик субъектлар Дарамадлар ва харажатлар баланси Нотижорат асосида фаолият кырсатаётган бюджет муассасалари Смета харажатлари Давлат Давлатнинг йи\ма молиявий баланси Молиявий режалаштириш усуллари Экстрополяци я Норматив Баланс$

www.arxiv.uz Мазкур иқтисодий стратегик вазифаларни амалга оширишда қуйидаги йўналишларда молиявий тактика ишлаб чиқилади ва тегашли молия механизми шакллантирилади: -қаттиқ молиявий сиёсатни амалга ошириш, давлат бюджети тақчиллигини иложи борича камайтириш, дотация ва субсидияларни босқичма-босқич қисқартириб бориш; -бюджетдан маблағларни энг зарур умумдавлат эҳтиёжлари учунгина маблағ ажратиш; -инвестиция кредитларидан кенг фойдаланиш; -солиқ тизимини такомиллаштириш, бюджет даромадларини барқарор тўлиб туришини таъминлайдиган пишиқ-пухта солиқ сиёсатиии олиб бориш ва ҳ. з. Молиявий сиёсатнинг муҳим ва мураккаб вазифаси, тегишли молия механизмини ишлаб чиқиш, иқтисодий сиёсат белгилаб берган ривожланиш йўналишларини таъминлаш мақсадида уни такомиллаштиришдир. Ҳар бир ижтимоий-иқтисодий формацияга ва ҳукмрон ишлаб чиқариш усулига ишлаб чиқариш воситаларига мулкчилик муносабатлари билан белгиланган ҳўжалик механизми хосдир. Ҳўжалик механизми - ҳўжалик жараёнларини ташкил қилиш ва амалга оширишни ҳамда жамият иқтисодий ҳаётини таъминловчи шакл ва усулларнинг йигиндисидир. Ҳўжалик механизми ишлаб чиқариш муносабатларини ўзаро алоқаларивд акс эттиради. Уларнинг ривожланиши билан ҳўжалик механизми ҳам такомиллашиб боради. Иқтисодий ҳаётни йўлга қўйиш халқ хўжалиги тараққиёти истиқболларини прогнозлаш, моддий ва қиймат шаклидаги норматив ва кўрсаткичлар, иқтисодий ричаглари ва рағбатлантириш системаларидан кенг фойдаланиш йўли билан амалга оширилар экан, хўжалик механизми тушунчаси маълум маънода умумий тушунчадир. ХЫЖАЛИК МЕХАНИЗМИ Бахо механизми Молия механизми Кредит механизми Ривожлантириш ва прог-нозлаш механизми Таъминот механизми

www.arxiv.uz Моҳияти жиҳатидан молия механизми - тақсимот ва қайта тақсимот муносабатларининг кенг тизимини амалга ошириш, даромад ва жамғармаларни ташкил қилшп, марказлашган ва марказлашмаган пул фондларини тузишни таъминловчи шакл ва усуллар йиғиндисидан иборатдир. Молия механизми тушунчаси субъектив тушунча бўлиб, объектив мавжуд бўлган молиявий муносабатларини маълум шакл ва усуллар ёрдамида ташкил қилиш натижасидир. Молия механизми мояиявий муносабатларини ташкил қилишнинг турлари, шакллари ва усуллари, уларни миқдор жиҳатдан аниқлаш йўлларини ўз ичига олади. Молия механизмининг таркиби анча мураккаб бўлиб, унга турли молиявий муносабатларга хос элементлар киради. Давлат ўзининг ижро қилувчи ва қонун чиқарувчи органлари орқали қуйидагиларни амалга оширади: - иқтисодий қонунлар таъсирини чуқур ўрганиш; - молиянинг ривожланиш қонуниятларини ўрганиш; - иқтисодий ва молиявий сиёсат вазифаларини ўрганиш асосида ижтимоий махсулот ва миллий даромадни тақсимлаш усулларини қўллайди, пул жамғармаларини шаклларини белгилайди, тўлов ва ажратмалар турларини ишлаб чиқади, давлат молиявий ресурсларидан фойдаланиш йўналишлари ва тамойилларини ишлаб чиқади. Молия механизми қуйидаги таркибий қисмларни ўз ичига олади: 1. Молиявий режалаштириш ва прогнозлаш орқали истиқболларини белгилаш. 2. Молиявий дастаклар ва рағбатлантириш воситалари. 3. Молиявий бошқариш

$www.arxiv.uz 2-схема Молиявий режалаштирши ва прогнозлантириш - молиявий механизмининг асосий қисми бўлиб, у молиявий режалар ва балансларни ҳамда молиявий кўрсаткичлар, норма ва нормативлар тизимини ўз ичига олади. Молиявий дастаклар ва рағбатлантирши воситалари - уларга фойдани тақсимлаш усуллари, турли фондларга тўловлар, ажратмалар, қўлланиладиган имтиёзлар, санкциялар, жарималар киради. Молияни бошқариш - субъектларнинг молиявий муносабатларни амалга оширш, йўлга қўйиш ва такомиллаштириш усуллари ва приёмлари йиғиндисидан иборат. Айрим иқтисодчилар, юқоридагиларни инкор этмаган ҳолда, молиявий муносабатларнинг кўп қирралиги, соҳа ва звенолардан иборатлигини ҳисобга олиб молия механизмининг қуйидаги соҳаларни ва звеноларни ажратиб кўрсатиладилар. 2-схема Молия механизмининг барча соҳа ва звенолари ўзаро боғлиқдир. Шу билан бирга, ҳар бир соҳа ва звено нисбатан мустақил фаолият қилади. Масалан, бюджет механизми. - солиқ турларининг кўплиги; МОЛИЯ МЕХАНИЗМИНИНГ ТАРКИБИЙ ҚИСМЛАРИ Молиявий режалаштириш ва прогнозлаштириш Молиявий дастаклар ва ра\ батлантириш воситалари Молиявий бош=ариш Молия механизмининг соща ва звенолари Молиявий режалаштириш ва прогнозлаштириш Молиявий дастаклар ва ра\ батлантириш воситалари Молиявий бош=ариш Бюджет механизми Давлат ва кредит механизми Бюджетдан таш=ари фаолият механизми$

www.arxiv.uz - уларни ўндириш усулларийинг турли-туманлиги; - молиялаштаришнинг усулларининг турличалиги; - бюджет маблағларидан фойдаланишнинг кўп йўналишлари мавжудлиги билан характерланади. Корхона молия механизми орқали эса, - корхона пул жамғармалари шакллари белгиланади; - фойда ва даромадлар тақсимланади; - молиявий ресурслар тақсимланади; - турли мақсадли фондлар тузилади ва улардан фойдаламиш таъминланади. Молия механизмининг элементлари таркибида(сх.2) фондлар ва тўловларни миқдор жиҳатдан аниқлаш усуллари қисми энг харакатчан ва тез ўзгарувчан бўлиб, улар ишлаб чиқариш шарт-шароитларининг ҳамда жамият олдида турган вазифаларнинг ўзгаришига қараб тез-тез ўзгариб корректировка қилиниб туради. Масалан, пул маблағлари фондларининг шакллари ўзгармагани ҳолда, фойдани тақсимлаш усуллари. бир неча бор ўзгарди (тақсимлаш қолдиқ усули, норматив усули, мажбурий тўловлар усули). - солиқ турлари ўзгармагани ҳолда, уларни ставкалари, улар бўйича имтиёзлар, санкция ва жарима каби жазо чоралари иқтисодий талаблари бозор, бозор талабларига кўра тез-тез қайта қурилиб, ўзгариб туради. Ўзбекистон солиқ тизимида узоқ давр мобайнида самарали фаолият қилиб келган оборот солиғи ўрнига жорий қилинган кутилган қиймат солиғи(ккс)нинг ставкаси дастлаб 25% миқдорида, кейинчалик 20, 19, 18, 17% миқдорларгача туширилди. 1997 й. учун "иқтисодий ва ижтимоий ривожланиш, истиқболлари ва бюджет характерлари тўғрисидаги" Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 469 -қарорига мувофиқ, ККСникг барча товарлар учун солиқ ставкаси 180 фоиз миқдорида, нон, сут, гўшт ва гўшт махсулотлари учун 10 фоиз миқдорида белгиланган бўлиб, бу тадбир аҳоли учун зарур озиқ-овқат махсулотларини ишлаб чиқаришни рағбатлантириш мақсадида қўлланилади.

www.arxiv.uz Яқин ўтмиш мамлакат иқтисодий ва ижтимоий ривожланишига тўсқинлик қилиб қолган молиявий сиёсат камчиликларини намоён қилди. Узоқ даврлар мобайнида мамлакатим иқтисодий ривожланишида молия ва актив молиявий сиёсатнинг ролига етарлича баҳо берилмади. Иқтисодиётда молиявий муносабатларнинг ролини бузиб кўрсатиш содир бўлди, молия ва, молиявий ричагларнинг актив роли инкор этилиб, молиявий сиёсат талаб этилган муаммоларни ҳал қилишга қаратилган зарур усулларни ишлаб чиқишга ожизлик қилиб қолди, ривожланишнинг узоқ даврига мўлжалланган ибратлик концепцияларнинг ишлаб чиқилмаганлиги, кам самара берадиган, қисқа муддатли фойда олишни кўзлаб қурилган чора-тадбирлар иқтисодиётни аҳволга олиб келди. Ўзбекистон мустақилликка эришиб, иқтисодий ривожланишда бозор муносабатларига юз тутар экан, ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида бўлгайя- каби, молия ва молиявий муносабатларида ҳам чуқур ислоҳотларни амалга оширишга тўғри келди. Белгиланган стратегик вазифалар давлатнинг тактик чора-тадбирлари асосида асосан бажарилди. Ҳозирги кунда иқтисодий ўсиш, кўтарилиш даври бошланди. Ялпи ички махсулотнинг ўсиш суръати моделлашди. 1996 йилда саноат ишлаб чиқариш 5,5%га, қишлоқ махсулотлари ишлаб чиқариш 8,5%га ўсди. Сукурта ишлари ривожланди. Суғурта бозори таркиб топтириш тадбирлари амалга оширилди. Турли мулк шаклларига асосланган суғурта ташкилотлари ва компаниялари тузилди ва фаолиятини бошлаб юборди. «Мадад» суғурта агентлиги, «Ўзбекинвест» халқа"ро сурурта ташкилоти иш бошлади. Товарлар ва хизматларнинг мамлакатлараро ҳамакатини тартибга солиб турувчи, миллий иқтисодиётни мустаҳкамлаш ва ҳимоя қилишга қаратилган бож сиёсати такомилланишиб борди. Бу сиёсат ҳозирги кунда мамлакат ички бозорига паст сифатли, инсон саломатлигига путур етказувчи товарларни кириб келишини олдини олиш ва илғор технологиялар, фан-техника ютуқлари натижаларининг мамлакат иқтисодиётига кириб келишини рағбатлантириш йўлидан оғишланмай бормоқда.

www.arxiv.uz Молиявий сиёсатининг ҳозирги кувдаги вазифалари қуйидагилардан иборат бўлмоғи лозим. 1. Республика давлат бюджетдаги камомадни йўл қўйилган энг кам даража доирасида (ЯММнинг 3-4%и атрофида) чеклашга йўналтирилган қаттиқ молиявий сиёсатни ўтказиш. 2. Давлат ҳаражатларининг биринчи навбатида иқтисодиётдаги зарур таркибий ўзгаришларни ўтказиш, ишлаб чиқаришнинг орқага кетшнга барҳам бериш мақсадларини кўзлаб йўналтиришни таъминлаш. 3. Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётини шакллантириш талабларидан келиб чиққан ҳолда, аҳолининг ижтимоий ҳимоясини таъминлаш, аҳолининг конституция билан кафолатланган ҳуқуқларини ҳимоя қилишни таъминловчи молиявий базани яратиш, эркик меҳнат ва иш билармонлик асосвда аҳоли турмуш даражасини кўтариш зарур шарт-шароит яратиши. Бу мақсадларда уларга солиқлардан имтиёзлар бериш, имтиёзли кредитлар бериш, мақсадли фондлардан молиявий қўллаб-қувватлаш. I 4. Ижтимоий ҳимоянинг адресли бўлишига, молиявий маблағларнинг ижтимоий ёрдамга ҳақиқатда муҳтож аҳоли қатламларига етиб боришини таъминлашга эришиш. 5. Давлат бюджети ва корхоналар молиявий аҳволининг барқарорлигани таъминлаш. Давлат бюджети камомадининг ЯИМнинг 3-4%и миқдорида бўлишига эришиш; бюджет интизомига қатьий риоя қилиш. 6. Солиқ сиёсатини такомиллаштириш: - солиқ , тизимининг ишлаб чиқаришни ривожлантиришга, моддий хом ашё, тиббий, молиявий ва меҳнат ресурсларидан, тўпланган мол-мулқдан самарали фойдаланишга рағбатлантирувчи таъсирини ошириш. - Корхоналар зиммасидаги солиқ юкини кескин камайтириш, қўшилган қиймат солиғидан олинадиган солиқ ставкасини камайтириш ва шу асосда ишлаб чиқаришни жонлантиришга туртки бериш.

www.arxiv.uz - Солиқ тушумлари таркибини тубдан ўзгартириш, ресурслар, мол-мулк солиғининг ролини ошириш, жисмоний шахслардан солиқ ўндиришнинг прогрессив тизимини жорий этиш; 7. Муайян бюджетларни шакллантириш манбалари бўлган республика солиқлари билан махаллий солиқлар ўртасида аниқ чегара ўтказиш. 8. Давлат бюджети даромадларини катта қисмини жойларга бериш, маҳаллий бюджетларнинг даромад манбаларини мустаҳкамлаш; 9. Солиқ сиёсати белгилаб бергав чора-тадбирларни амалиётга тадбиқ этувчи тегишли молия механизмини ишлаб чиқиш ва такомиллаштириш.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар: 1. Каримов И. А., "Ўзбекистон - иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлидан". Т. : "Ўзбекистон", 1995, - 234 б. 2. Каримов И. А., "Ўзбекистон XXI - аср бўсағасида: ҳавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.- Т. :"Ўзбекистон, 1997, - 326 б. 3. Акрамов Э. А., Таиров А. Э. "Экономические реформм Республики Узбекистан" - М. : ТОО "Люкс-арт", 1998. - 236 с. 4. "Ўзбекистон Республикаси молиявий қонунлари", 1997й. 1-12 сонлари, 1998й. 1-12 сонлари ва иловалари ва 1999й. 1-12 сонлари ва иловалари, 2000й. 1-12 сонлари ва иловалари. Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги, Молия ва нархлар илмий-тадқиқот институти, Т. : 1997 - 2000Й. 5. Родионова В. М. Финансм. М. : "Финансм и статастика", 1995, - 432с. 6. Гатауллин Ш. К. Солиқлар ва солиққа тортиш. Ўқув қўлланмаси. Ўзбекистон Республикаси Давлат Солиқ қўмитаси, Т. : 1996, - 3046. 7. Ткачук М. Й. Государственньш бюджет. Уч. пос. Минск: "Вўсшая школа", 1995, - 240 с. 8. Лободенко Н.В.Аудит и диагностика банкротства. ҒҒ"Финанси", 1997г., №2. 9. Бункина М. К., Семенов В. А. МАКРОЭКОНОМИКА (основў экономической политики)" Уч. пос. М.: АО"ДИС", 1996, - 320с. 10. Т. Маликов Молиявий қарор қилиш асослари. Т. : "Меҳнат", 1996.

O'xshashlar

Давлатнинг молия сиёсати.

Молия механизми ва унинг элементлари.

Молия ва молия тизими

Молия ва молия тизими.