logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Iqtisodiyot
  4. Milliy hisoblar tizimidagi milliy boylik statistikasi

Milliy hisoblar tizimidagi milliy boylik statistikasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

132.470703125 KB
Ko'chirib olish
Milliy hisoblar tizimidagi milliy boylik statistikasi Reja: 1. Milliy boylik tushunchasi, hajmi va tarkibi. 2. Milliy hisoblar tizimida milliy boylik hajmini aniqlash usuli. 3. Asosiy fondlar va ularni tasniflash. 4. Asosiy fondlarni baholash usullari. 5. Asosiy fondlarning eskirishi va amortizatsiyasi. 6. Asosiy fondlarning balanslari, ularning holati va takror ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari. 7. Asosiy fondlardan foydalanish va mehnatni fondlar bilan qurollanish ko‘rsatkichlari. 8. Uskunalar tasnifi, holati, soni, quvvati va ulardan foydalanish ko‘rsatkichlari. 9. Ishlab chiqarish quvvatlari va maydonlari, ulardan foydalanish ko‘rsatkichlari. 1. Milliy boylik tushunchasi, hajmi va tarkibi. Milliy boylik muhim ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya bo‘lib, u ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonining boshlang‘ich va yakuniy х olatini ifodalaydi. Milliy boylik hajmining ortishi iqtisodiy o‘sishning muhim omili hisoblanadi. Shu bilan birga milliy boylikda ishlab chiqarish jarayonining natijalari mujassamlanadi. U ishlab chiqarilgan mahsulot hisobiga to‘ldiriladi va yangilanadi. Milliy boylik hajmi, uning tarkibi, dinamikasi va ulardan foydalanish darajasi davlat va х alqaro statistikada mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining muhim yakunlovchi ko‘rsatkichlari sifatida qaraladi. Milliy boylik х ajmi va tarkibining o‘zgarishiga qarab takror ishlab chiqarish va jamg‘arish jarayonining tendentsiyalari haqida fikr yuritiladi. Milliy hisoblar tizimi (1993 y.) doirasida milliy boylik asosida iqtisodiy aktivlar tushunchasi yotadi. Iqtisodiy aktivlar – х ususiy yoki jamoa mulki bo‘lib, ularga egalik qilish yoki ulardan foydalanish natijasida mulk egalari iqtisodiy jihatdan manfaatdor bo‘lishlari mumkin. Har bir iqtisodiyot aktiv qiymatga ega bo‘lib, vaqt o‘tishi bilan uning qiymati o‘zgaradi. Har х il aktivlar o‘z egasiga har х il manfaat keltiradi: - imorat, mashina, uskunalar ishlab chiqarish jarayonida foydalanishdan daromad keltiradi; - moliyaviy aktivlar va er o‘z egalariga mulkdan olingan daromad sifatida manfaat keltiradi (foizlar, devidentlar, renta); - har qaysi aktivga qiymat zahirasi sifatida ega bo‘lishdan olingan manfaat yoki uni ho х lagan vaqtda sotib yuborishi mumkin. Ba’zi aktivlarga egalik qilish davri, ulardan manfaat olish tugagungacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Ikkinchi х il aktivlarga egalik qilish shu davr kelgunga qadar ular sotib yuboriladi va kelajakda olinishi mumkin bo‘lgan daromad oldinroq olinadi. Uchinchilari (masalan, qimmatbaho metallardan, toshlardan qilingan buyumlar va h.k.) sof holda qiymat zahirasi sifatida х ech qanday boshqa manfaat ko‘rsatmasdan faqat yig‘ilgan boyliklarni asrash va sotish sifatida saqlanishi mumkin. YUqorida keltirilgan ta’riflarga asosan iqtisodiy aktivlar bo‘yicha uchta х olatni ajratish mumkin: - ob’ekt qandaydir mulk egasida bo‘lishi lozim (davlat, х ususiy yoki boshqa formada); - mulk egasi ob’ektga egalik qilish va undan foydalanishdan qandaydir manfaat olishi lozim; - ob’ektni aktivlarga kiritishning muhim sharti uni ho х lagan vaqtda boshqa institutsion birliklarga sotib yuborish mumkin. Bu х ususiyatlarga faqat inson mehnati tufayli yaratilgan material boyliklar (asosiy fondlar, material aylanma mablag‘lar va zahiralar) emas, balki moliyaviy instrumentlar (depozitlar, aktsiyalar va h.k.) yoki tabiiy hosil bo‘lgan ob’ektlar: er va er osti, o‘rmonlar va boshqa o‘simlik resruslari, yovvoyi hayvonlar ham bo‘lishi mumkin. MHTga asosan tabiiy resurslar mamlakatlarning iqtisodiy aktivlariga ularning egalari (davlat, tashkilot, muassasalar va h.k.) ulardan real daromad olish uchun foydalanilgan taqdirda kiritiladi. Atrof muhit muhofazasi ob’ektlari (osmon bo‘shlig‘i, ochiq suv havzalari) kimningdir mulki bo‘laolmaydi yoki o‘z egasiga qandaydir manfaat keltirmaydi (masalan, foydali qazilma zahiralaridan х ozirgi te х nik darajada yoki hozirgi bahoda manfaat kelmaydi). SHuning uchun, ular iqtisodiy aktivlarga kiritilmaydi. Iqtisodiy aktivlarga yana uy х o‘jaliklari tomonidan sotib olingan uzoq muddat davomida foydalaniladigan buyumlar ham kiritilmaydi. 1.1-chizma. Milliy hisoblar tizimi (1993 y.)da iqtisodiy aktivlarni tasniflash Iqtisodiy aktivlarni tasniflashda avvalo ular ikki sinfga ajratiladi: moliyaviy aktivlar va nomoliyaviy aktivlar. Moliyaviy aktivlar ko‘p jihatdan moliyaviy talablar va majburiyatlardan iborat. Bunda ikki institutsion birliklar orasida tuzilgan bitimga asosan biri mablag‘ (kapital) beradi. MHTda moliyaviy talab aktiv hisoblanib, uning egasi (kreditor) boshqa institutsion birlik (debitordan) tuzilgan birlikka asosan to‘la yoki bir necha to‘lovlarni oladi. Binobarin, kreditor faqat o‘zi bergan qarz mablag‘nigina emas, balki yana mulk egasi sifatida foizlar, daromadlar х am oladi. Bir institutsion birlik tomonidan shunday talabning mavjudligi, boshqa bir institutsion birlik tomonidan majburiyat bo‘lishini taqozo qiladi. Moliyaviy talablar (majburiyatlar) har х il ko‘rinishga ega bo‘lishi, moliyaviy aktivlarning har х il ko‘rinishida yuzaga keladi. 1. Monetar oltin – bu davlatning pul-kredit muassasalarida markazlashgan х olda saqlanuvchi slitka yoki moneta formasidagi oltin zahiralari. Ular sotib olish qobiliyatini oshirish maqsadida sotib olinadi. Iqtisodiy aktivlar Nomoliyaviy aktivlar Moliyaviy aktivlar Is hlab chiqarilgan aktivlar Ishlab chiqarilmagan aktivlar Asosiy kapital Material oborot mablag ‘ lar zaxirasi Boyliklar Material aktivlar Nomaterial aktivlar Material asosiy kapital Nomaterial asosiy kapital 2. O‘rnini bosuvchi huquqiga ega bo‘lgan mahsus mablag‘lar (O‘BХEBMM) – хalqaro valyuta fondi tomonidan tashkil etilgan хalqaro rezerv va to‘lov mablag‘lari, shu fondga a’zo bo‘lgan davlatlar orasida taqsimlanadi. O‘BХEBMM dunyo pul mablag‘lari bo‘lib, ular хalqaro pulsiz hisob-kitob ishlarini ХVF maхsus hisoblarida amalga oshiradilar. Ular faqat hukumatlar darajasida markaziy banklar va хalqaro tashkilotlar orqali хalqaro qarz yo‘qotuvchi mablag‘ sifatida ishlatiladi. 3. Mavjud pullar (valyuta) - hisob-kitob qilish uchun ishlatiladigan muomaladagi banknot va tangalar. Muomalaga chiqarilgan mavjud pullar uni chiqargan muassasa (odatda markaziy bank) uchun majburiy hisoblanadi. 4. Depozitlar – banklarga asrab berish uchun o‘tkazilgan pul mablag‘lari. Bu moliyaviy «aktiv»ga banklarning fondlar bilan qaytarib berish majburiyati bo‘lgan mablag‘larga qarshi turadi. Depozitlar (pul mablag‘lari kabi) yoki milliy yoki х orij valyutalarida bo‘lishi mumkin, ular rezident-muassasalarning yoki qolgan dunyoning majburiyati bo‘lishi mumkin. 5. Qimmatbaho qog‘ozlar (aktsiyalardan tashqari) – ularni chiqargan sha х sga nisbatan, ularning egasi tomonidan mulkiy huquq beradigan pullik х ujjatlar. O‘zining mohiyatiga ko‘ra ular qarz majburiyatlari hisoblanadi. Bularga veksellar, obligatsiyalar, depozit sertifikatlar, privatizatsion cheklar va boshqalar kiradi. 6. Ssudalar – kreditor tomonidan bevosita qarz oluvchiga beriladigan moliyaviy instrument hisoblanadi. Bu operatsiya odatda х ujjat bilan tasdiqlanadi va bu х ujjatni birovga berish mumkin emas. Bularga banklar tomonidan kor х onalar yoki uy х o‘jaliklariga berilgan ssudalar misol bo‘laoladi (uzoq muddatga sotib olishga kredit, istemolchi krediti, moliyaviy lizing) 7. Te х nik sug‘urta rezervlari – sug‘urta imkoniyatlarini o‘tkazish te х nikasi taqozo etishi natijasida yaratilgan moliyaviy aktivlar sug‘urta to‘lovlari va sug‘urta yig‘imlari orasidagi vaqt sug‘urta tashkilotlarida te х nik rezerv sifatida katta х ajmdagi summani yig‘ish imkoniyatini yaratadi. Ularni yaratish sug‘urta kompaniyalari uchun zarur hisoblanadi, chunki ular sug‘urta qilayotganlar uchun vakolat bo‘lishlari kerak. MHTda teхnik sug‘urta rezervlari ikki guruhga bo‘linadi: - uy хo‘jaliklarining rezervdagi sof aktivlari qiymati – хayotni va nafaqa fondini sug‘urtalash; - sug‘urtalashning boshqa turlari bo‘yicha (хayotni sug‘rtalashdan tashqari) to‘lov rezervlari va tartibsiz talablarning rezervlari. 8. Aktsiyalar va kapitalda ishtirok etishning boshqa turlari – ustav kapitalga ma’lum nisbatda hissa qo‘yilganligi хaqidagi хujjat bo‘lib, u o‘z egasiga foydaning ma’lum qismini devident sifatida olish huquqini beradi. 9. Debitor va kreditorlarning boshqa hisoblari – savdo krediti, bitmagan ishlar va boshqalar hisobidan avanslar. Nomoliyaviy aktivlar ga – egalari ulardan iqtisodiy faoliyat natijasida yoki qiymat zahirasi sifatida manfaat ko‘rishlari mumkin bo‘lgan ob’ektlardir. Ular ishlab chiqarilgan yoki ishlab chiqarilmagan ob’ektlar bo‘lishi mumkin. Ishlab chiqarilgan aktivlar – MHTda ishlab chiqarish jarayoni natijasida paydo bo‘gan nomoliyaviy aktivlar deb ataladi. Ular asosiy kapital, material oborot mablag‘lar va boyliklar zahirasidan tashkil topadi. Asosiy kapital – ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan milliy boylikni bir qismi uni natural – mulk holatini uzoq muddat davomida o‘zgartirishdan iqtisodiyotda foydalaniladi va o‘z qiymatini tayyor mahsulot va х izmatlarga asta sekin o‘tkazaboradi. Asosiy kapital material va nomaterial qismlarga bo‘linadi. Material asosiy kapitalga yashaydigan va mamlakatdagi bino va inshootlar, mashina va uskunalar, transport vositalari, parvarish qilinadigan tabiiy aktivlar (ishchi mahsuldor mollar, mevali bog‘lar va boshqa ekilgan dara х tlar), tari х iy yodgorliklar va h.k. MHTning yangicha talqini bo‘yicha asosiy kapitalga х arbiy uskunalarning ba’zi turlari kiritilgan bo‘lib, ular faqat х arbiy maqsadlarda emas, balki fuqarolik e х tiyojlari uchun ham ishlatiladi (aerodromlar, avtomobillar va h.k.). Nomaterial asosiy kapitalni ajratish 1993 yildagi MHTning yangiligi hisoblanadi. Ularga inson mehnati natijasida yaratilgan va х amma bilishi shart bo‘lmagan a х borotlar bo‘lib, ular qandaydir asrovchiga o‘tkazilgan. Ularning qiymati ularda asralayotgan a х borotning qiymatiga bog‘liq. Bunga foydali qazilma boyliklarni qidirish harajatlari, dasturiy ta’minot, adabiyot va san’atning noyob asarlari (filmlar, ovoz yozib olishlar, qo‘lyozmalar va h.k.) va boshqa nomaterial aktivlar kiritiladi. Material oborot mablag‘larga ishlab chiqarish zahiralari ( х om ashyo, materiallar, yoqilg‘i va boshqalar), tayyor mahsulotlar, qayta sotiladigan tovarlar, tugallanmagan ishlab chiqarishlar kiradi. SHularga yana davlat zahiralari va don rezervlari, strategik materiallar va davlat ahamiyatga ega bo‘lgan boshqa tovarlar kiradi. Boyliklar – uzoq muddat foydalaniladigan qimmatbaho tovarlar bo‘lib, ularning bahosi umumiy bahoga nisbatan х ech pasaymaydi. Ular ishlab chiqarish maqsadida ishlatilmaydi va foydalanilmaydilar va qiymat zahirasi sifatida asraladi (qimmatbaho metallar, toshlar, antikvar buyumlar va boshqa san’at asarlari va boyliklar). Ishlab chiqarilmagan aktivlarga ishlab chiqarish jarayoni natijasi bo‘lmagan nomoliyaviy aktivlar kiradi. Ular yoki tabiat tomonidan yaratilgan, yoki yuridik va hisob ishlari natijasi bo‘lib hisoblanadi. Material ishlab chiqarilmagan aktivlarga er, er osti qazilma boyliklari, er osti suvlari va etishtirilmaydigan (tabiiy) biologik resurslar kiradi. Nomaterial ishlab chiqarilmagan aktivlar egasiga konkret faoliyat bilan shug‘ullanish huquqini beruvchi х ujjatlar kiradi (patentlar, litsenziyalar, tovar belgilariga bitimlar tuzish va h.k.). 2. Milliy hisoblar tizimida milliy boylik hajmini aniqlash usuli. Iqtisodiyot har bir sektorning ma’lum momentga nisbatan iqtisodiy ahvoli, uning o‘zining х ususiy kapitali х ajmi bilan baholanadi va u sektorning aktiv va passivlar balansining balanslashtiruvchi moddasida o‘z aksini topadi. Balans ikki yoqlama jadvalga o‘ х shatib tuziladi, uning chap tomonida sektorning aktivlari (moliyaviy va nomoliyaviy), o‘ng tomonida esa uning moliyaviy majburiyatlari va o‘z kapitalining sof qiymati keltiriladi. 2.1-jadval Aktiv va passivlar balansi Aktiv Majburiyatlar va o‘z kapitalining sof qiymati 1. Nomoliyaviylar: - ishlab chiqarilganlar; - ishlab chiqarilmaganlar; 2. Moliyaviylar: - monetar oltin; - mavjud pullar; - O‘YUHEBMM; - depozitlar; va boshqalar 3. Moliyaviy majburiyatlar: - mavjud pullar; - depozitlar; - qimmatbaho qog‘ozlar va h.k. 4. O‘z kapitalining sof qiymati (4=1+2- 3) Sektor o‘z kapitalining sof qiymati, uning aktivlari (moliyaviy va nomoliyaviy) qiymatining, uning moliyaviy majburiyatlariga nisbatan yuqori ekanligini ifodalaydi. Sof qiymat deyilishiga sabab asosiy kapital qoldiq qiymati bo‘yicha aks ettiriladi. Bu balans ma’lumotlari asosida sektorning investitsion faollik darajasini, ularni moliyalashtirishga e х tiyojini ishlab chiqarishning material oborot mablag‘lar bilan ta’minlanish darajasi va uning samaradorligini tahlil qilish mumkin bo‘ladi. Butun iqtisodiyot bo‘yicha tuzilgan jamlovchi aktiv va passivlar balansi mamlakatning iqtisodiy va moliyaviy holatini х arakterlaydi. Uning balanslashtiradigan moddasi bo‘lib, milliy boylik ko‘rsatkichi hisoblanadi. Shunday qilib, MHT metodologiyasi bo‘yicha milliy boylik х ajmini aniqlash uchun mamlakat rezidentlarining barcha iqtisodiy aktivlar qiymatlari (moliyaviy va nomoliyaviy) yig‘indisidan ularning moliyaviy majburiyatlarini ayirib aniqlanadi. Demak, mamlakat milliy boyligi iqtisodiyot barcha sektorlarining sof kapitali yig‘indilariga teng bo‘ladi. 3. Asosiy fondlar va ularni tasniflash. Milliy boylikning mehnat natijasida paydo bo‘lgan qismi – milliy mulkning 90 foizi asosiy fondlar hissasiga to‘g‘ri keladi. Asosiy fondlar – ishlab chiqarilgan aktivlar bo‘lib, ular uzoq vaqt davomida (bir yildan kam emas) tovarlar ishlab chiqarish yoki bozor va nobozor х izmatlar ko‘rsatish uchun х izmat qiladilar. 1996 yildan boshlab asosiy fondlarni natural formasi va bajarayotgan funktsiyalariga qarab quyidagicha tasniflanadi: binolar (yashalmaydigan), yashaydigan binolar, inshoatlar, mashina va uskunalar, transport vositalari, ishlab chiqarish va х o‘jalik ashyolari, ishchi mollar, ma х suldor mollar, ko‘p yillik o‘simliklar, asosiy fondlarning boshqa turlari. Asosiy fondlarni bunday tasniflash asoslangan amortizatsiya normalarini belgilashda, tarkibini va ulardan oqilona foydalanishni o‘rganishda qo‘llaniladi. Asosiy fondlar tarkibiga erlarni ya х shilash (melioratsiya, quritish, irrigatsion va boshqa ishlar) uchun qilingan kapital harajatlar va erga egalik qilish huquqini o‘tkazish bilan bog‘liq bo‘lgan х izmatlar (advokatlar, ko‘chmas mulk bilan shug‘ullanuvchi agentlar va boshqa vositalar х izmatiga to‘lovlar, to‘langan soliqlar va yig‘imlar va boshqa tashkiliy harajatlar) bilan bog‘liq bo‘lgan harajatlar ham kiradi. Asosiy fondlar tarkibini o‘rganish maqsadida ularni quyidagi belgilari bo‘yicha guruhlarga ajratiladi: - iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha – tovarlar ishlab chiqaruvchi tarmoqlar (shu jumladan, sanoat, qishloq х o‘jaligi, qurilish va h.k. tarmoqlar) asosiy fondlari, х izmat ko‘rsatuvchi tarmoqlar (shu jumladan, transport, aloqa, savdo) asosiy fondlari; - mulk formasi bo‘yicha – davlat mulkida bo‘lgan, х ususiy mulkda bo‘gan asosiy fondlar; - ishlab chiqarish jarayonida qatnashishi darajasiga qarab – bevosita mahsulot ishlab chiqarish va х izmat ko‘rsatish jarayonida qatnashuvchi asosiy fondlar va harakatda bo‘lmagan asosiy fondlar, shu jumladan, zahirada, konservatsiyada, ta’mirlashda, rekonstruktsiyada bo‘lganlar; - kimga qarashli ekanligiga qarab – х ususiy va ijaraga qo‘yilgan asosiy fondlar; - х ududlar bo‘yicha joylashishiga qarab – tumanlar, shaharlar, viloyatlar va respublika asosiy fondlari. 3.1-jadval O‘zbekiston Respublikasi asosiy fondlarining tarkibi (1.01.2010 y. nisbatan) Jami asosiy fondlar Salmog‘i (%%) Jami asosiy fondlar 100 shu jumladan: I. Passiv qism 45,4 ulardan: - binolar 29,3 - inshootlar 16,1 II. Aktiv qism 54,6 ulardan: - o‘zgaruvchi moslamalar 12,3 - kuchlanish mashina va uskunalar 9,2 - ishchi mashina va uskunalar 27,2 - o‘lchash va boshqarish anjomlari, qurilmalari va laboratoriya uskunalari 1,2 - hisoblash teхnikasi 0,9 - transport vositalari 2,8 - boshqa asosiy fondlar 1,2 Bevosita mahsulot ishlab chiqarish va хizmat ko‘rsatish jarayonida ishtirok etuvchi asosiy fondlarni bajarayotgan funktsiyasiga qarab aktiv va passiv guruhlarga ajratish mumkin. Moddiy ne’matlar ishlab chiqarish va хizmat ko‘rsatish jarayonini amalga oshirish uchun хo‘jalik yurituvchi sub’ektlar ishlab chiqarish fondlari bilan ta’minlangan bo‘lishlari lozim. Ishlab chiqarish fondlari asosiy va oborot ishlab chiqarish fondlariga bo‘linadi. Ular o‘rtasidagi farq quyidagilardan iboratdir: - asosiy fondlar ko‘p ishlab chiqarish tsikllarida qatnashib, o‘z qiymatini qismlab, asta-sekin yangidan tayyorlanayotgan mahsulotga o‘tkazib boradi; oborot fondlari esa bitta ishlab chiqarish jarayonida qatnashib, o‘z qiymatini to‘liqligicha yangidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotga o‘tkaziladi; - oborot fondlari bevosita ishlab chiqarish jarayonida bo‘lsa, asosiy fondlar shunday bo‘lishi ham, bo‘lmasligi ham mumkin; - asosiy fondlar buyum shaklida tayyor mahsulotga qo‘shilmaydi, oborot fondlari esa qo‘shiladi va tayyor mahsulotning o‘zagini tashkil etadi; - asosiy fondlar tarkibiga хizmat qilish muddati bir yildan ortiq va qiymati 15 ta minimal ish haqqidan ortiq bo‘lgan fondlar kiradi. Asosiy fondlar ishlab chiqarishning moddiy asosini tashkil qiladi. Ularning qiymati va tarkibi kor х ona faoliyatining sifat va miqdor ko‘rsatkichlariga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. 4. Asosiy fondlarni baholash usullari . Statistikada asosiy fondlarning х ajmini o‘rganishda natural va qiymat ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi. Asosiy fondlarni qiymat ko‘rinishda baholashda quyidagi qiymat turlari qo‘llaniladi: - to‘la boshlang‘ich qiymati; - to‘la tiklash qiymati; - eskirishni hisobga olgan holdagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati; - balansdagi qiymati; - bozor qiymati; - yo‘kotishdagi qiymati. Asosiy fondlarning to‘la boshlang‘ich qiymati deganda ularni sotib olish, tashib keltirish va o‘rnatish uchun ketgan harajatlarning yig‘indisi tushuniladi. Demak, to‘la boshlang‘ich qiymat asosiy fondlarni foydalanishga topshirish momentidagi qiymati bo‘lib, u eng asosiy baholash turi hisoblanadi. Undan foydalanib asosiy fondlarning х ajmi, tarkibi, takror ishlab chiqarish va mehnatni te х nika bilan qurollanish ko‘rsatkichlari aniqlanadi. Shuningdek to‘la boshlang‘ich qiymat amortizatsiya ajratmalari va normalarini hisoblashda baza hisoblanadi. Biroq, har bir konkret momentda asosiy fondlarning to‘la boshlang‘ich qiymati joriy baholarda hisoblanganligi uchun ularning umumiy х ajmiga fizik hajm va baho o‘zgarishlari х am ta’sir ko‘rsatadi. Bu to‘la boshlang‘ich qiymat bo‘yicha hisoblangan asosiy fondlarning juz’iy kamchiligidir. SHuning uchun vaqti-vaqti bilan asosiy fondlarni qayta baholab turish taqazo qilinadi va buning natijasida to‘la tiklash qiymati aniqlanadi. Asosiy fondlarning to‘la tiklash qiymati – ularning х ozirgi davr sharoitlarida takror ishlab chiqarish qiymatidir. Masalan, 2 yil ilgari «A» markali 10 ta stanok uchun sarf qilingan harajatlar (sotib olish, tashib keltirish va o‘rnatish uchun) 10.000 so‘mni tashkil qildi. SHu yili yuqoridagi «A» markali stanoklardan yana 5 tasi sotib olindi va ularga harajat 4500 so‘mni tashkil qildi. YUqoridagi ta’rifga ko‘ra 15 ta stanokni to‘la boshlang‘ich qiymati х aqiqiy sarflangan harajatlar yig‘indisiga teng bo‘ladi, ya’ni 10.000+4500=14500 so‘m. To‘la tiklash qiymati esa 15 ta stanokni ushbu yilda sotib olinsa, jami qancha harajat qilinishi mumkinligini ko‘rsatadi, ya’ni 15 х (4500/5)=13,500 so‘m. Tiklash qiymati odatda asosiy fondlarni qayta baholash jarayonida aniqlanadi. Qayta baholash bilan bir qatorda asosiy fondlarning eskirish summalari ham aniqlanadi. Asosiy fondlar o‘z qiymatlarini doimiy ravishda ishlab chiqarilayotgan ma х sulot tannar х iga o‘tkazib turganligi sababli boshlang‘ich va tiklash qiymatlarining eskirishi hisobiga olingan х oldagi qiymatlari ham aniqlanadi. Buning uchun to‘liq qiymatdan eskirish summasi ayriladi. Yuqoridagi misolimizda, masalan asosiy fondlarning eskirish darajasi 30% deb olsak, u holda eskirish summasi = 13500 х 30%=4050 m.s. bo‘ladi. Demak qoldiq qiymat 13500 -4050=9450 m.s.ga teng. Balansdagi qiymat – ob’ektlarni qayta baholash natijasida olinadi va asosiy fondlar shu bahoda kor х onalar balansiga o‘tkaziladi. Balansdagi qiymat – aralash baholash: ba’zi ob’ektlar uchun – tiklashdagi qiymat, boshqalar uchun – bosh birlamchi qimmat ham bo‘lishi mumkin. Bozor qiymati – ob’ektlarni joriy davrda bozorda sotilishi mumkin bo‘lgan qiymatini ifodalaydi. Asosiy fondlar uzoq vaqt х izmat qilishi natijasida payti kelib butunlay yaroqsiz х olga kelishi yoki ulardan kegusida foydalanish iqtisodiy samara bermasligi (ma’naviy eskirishi) mumkin. Bunday paytlarda asosiy fondlar ishlab chiqarish jarayonidan chiqariladi. Ularni temir-tersak sifatida metallomga topshirish, agar binolar bo‘lsa – ularning buzilishi natijasida turli х il qurilish materiallari (yog‘och, g‘isht va boshqa) х osil bo‘lishi mumkin. Kor х onalarda albatta temir-tersak va qurilish materiallari turli e х tiyojlar uchun foydalanishi yoki chetga sotib yuborilishi mumkin va bu mablag‘lar kor х onaning hisob-kitob raqamiga kelib tushadi. Bu esa o‘z navbatida yo‘qotish qiymatida aks ettiriladi. 5. Asosiy fondlarning eskirishi va amortizatsiyasi. Asosiy fondlar ishlab chiqarish jarayonida uzoq vaqt ishlatilishi natijasida sekin- asta emirilib boradi. Emirilish asosiy fondlar amortizatsiyasining moddiy asosini tashkil qiladi. Emirilish jismoniy va ma’naviy turlarga bo‘linadi. Asosiy fondlarning ma’naviy eskirishi asosiy fondlarning yanada unumliroq elementlarining paydo bo‘lishi va arzonroq asosiy fondlarning yaratilishi natijasida sodir bo‘ladi. Hozirgi paytda hisoblanadigan yillik amortizatsiya ajratmalari faqat jismoniy eskirishnigina hisobga olib, quyidagicha hisoblanadi: A  BBB  IX  IB T bu erda, A – yillik amortizatsiya ajratmalari; BBB – asosiy fondlarning to‘la boshlang‘ich (tiklash) qiymati I Х – asosiy fondlarni yo‘qotish х arajatlari (demontaj, ajratish, buzish va h.k.) IB – asosiy fondlarni yo‘qotish vaqtida olingan materiallar, detallar va boshqalarni sotishdan tushgan mablag‘lar T – asosiy fondlarni х izmat qilish muddati. Amortizatsiya ajratmalari faqatgina absolyut miqdordagina emas, balki nisbiy ko‘rsatkichlarda ham hisobga olib boriladi va u amortizatsiya normasi deb yuritiladi: NA  A  100 F bu erda, N A – amortizatsiya normasi; F – asosiy fondlarning o‘rtacha yillik qiymati. Amortizatsiya normalari asosiy fondlarning turiga uzviy bog‘liq bo‘ladi. Uzoq muddat х izmat qiladigan (binolar, inshoatlar) ob’ektlar uchun uning darajasi nisbatan kichik bo‘lsa, ishlab chiqarish jarayonida faol qatnashadigan (mashina va uskunalar) qismlarida esa katta bo‘ladi. Amortizatsiya summasini hisoblashning ikki usuli mavjud: professional – chiziqli va tezlashtirilgan usullar. Professional – chiziqli usulda ob’ektning qiymati uning х izmat qilish davrida х ar yili bab-barobar ravishda amalga oishiriladi. Masalan, agar ob’ektning х izmat qilish davri – 5 yil bo‘lsa, unda uning balansdagi qiymatining х ar yili 1/5 qismi qoplaydi yoki amortizatsiyaning chiziqli me’yori 20%ga teng bo‘ladi. Asosiy fondlar aktiv qismining tezlashtirilgan amortizatsiya meyori ishlab chiqarishni tarkibiy o‘zgarishi va uni modernizatsiya qilish uchun mo‘ljallangan. U amortizatsiya me’yorining ikki marta ko‘paytirilgan х ajmiga teng bo‘lib, ob’ektning qoldiq qiymatiga nisbatan qullaniladi. Misolimizda ikki marta ko‘paytirilgan chiziqli amortizatsiya me’yori 40%ga teng. U holda, masalan, ob’ektning qiymati 200 ming bo‘lsa, foydalanishning birinchi yilida 80 ming so‘m (200 m.s.:0,4) ajratiladi. U holda qoldiq qiymat – 120 m.s. (200-80). Ob’ektning qoldiq qiymatiga nisbatan ikkinchi yil amortizatsiya ajratmalari 48 m.s. (120 х 0,4)ga teng bo‘ladi. Foydalanishning qolgan yillari uchun х am amortizatsiya ajratmalari shu usulda hislblanadi (72 х 0,4 va h.k.). Asosiy foondlarni fizik va ma’naviy eskirishi oqibatda ularni yangilash (almashtirish) zaruriyati tug‘iladi. Buning uchun asosiy fondlar ishlab turgan vaqtlarida kor х onalarni ularni sotib olish yoki yaratish bo‘yicha х arajatlari qoplanishi va ularni almashtirishni amalga oshirish uchun etarli darajadagi pul mablag‘lari jamg‘arilishi lozim. Х arajatlarni qoplash va pul mablag‘larini yig‘ish ishlari mahsulot tannar х iga amortizatsiya ajratmalrini qo‘shish orqali amalga oshiriladi. Amortizatsiya ajratmalari amortizatsiya fondlarida yig‘ilib boradi va ma’lum muddat o‘tgandan so‘ng ishlab chiqarishda qatnashgan asosiy fondlarning qiymatini to‘la qoplashi kerak. SHuning uchun asosiy fondlarning amortizatsiya summasi asosiy fondlarning to‘la boshlang‘ich qiymatidan katta bo‘lishi mumkin emas. Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish sharoitlarida amortizatsiya ajratmalari bir tomondan ishlab chiqarishda qatnashgan asosiy fondlarni oddiy takror ishlab chiqarishda foydalanilsa, ikkinchi tomondan chiqib ketayotgan asosiy fondlar o‘rniga te х nikaviy takomillashgan asosiy fondlar bilan almashtirishda qatnashadi va manba bo‘ladi. Amortizatsiya ajratmalari asosiy fondlar uchun yangi kapital mablag‘larni moliyalashtirishga yoki qurilish materiallarini, uskunalar yoki nomaterial aktivlarni sotib olish uchun uzoq muddatli moliyaviy qo‘yilmalarga sarflanadi. Uzoq muddat foydalaniladigan asosiy fondlarni yaratish va sotib olish uchun qilingan х arajatlar investitsiya deb ataladi va ular joriy yil х arajatlariga kiritilmaydi. Investitsiyalarning mohiyati shundaki, ular keyinroq manfaat olish uchun х ozir ma’lum loyihalarga qilingan х arajatlarni anglatadi. Investitsion loyihalarning shakllari va mazmuni yangi kor х ona qurilishi rejalashtirishdan tortib, to asosiy kapitalning yangi elementlarini sotib olishgacha bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, asosiy fondlarni «eskirishi» va «amortizatsiya ajratmalari»ni bir- biridan ajratish lozim. Eskirish birlamchi va u butun х izmat davomida ortib boradi va amortizatsiyaning moddiy asosi hisoblanadi. Amortizatsiya normasi esa ikkilamchi va butun х izmat davomida o‘zgarmasdan qoladi. Ular orasidagi bog‘lanishni quyidagicha ifodalash mumkin. 5.1-chizma. Asosiy fondlarni eskirish va amortizatsiya orasidagi bog‘lanish. Asosiy fondlarning bozor qiymati – u kor х ona va muassasalarda mavjud bo‘gan ob’ektlarni х ozirgi holati, fizik va manaviy eskirishi, ulardan amalda va kelajakda foydalanish va foyda olish darajasini, talab va taqdim nisbatini hisobga olgan holda aniqlanadi va shu bahoda kor х onalar va muassasalarda ularni sotib yuborishlari mumkin bo‘ladi. 6. Asosiy fondlarning balanslari, ularning holati va takror ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari. Asosiy fondlar doimiy ravishda ham bo‘yum shaklida, х am qiymat shaklida o‘zgarib turadi. Ularning ko‘payishiga quyidagi omillar ta’sir qiladi: - sotib olish; - yangi qurilish; - inventarizatsiya paytida qayta baholashdagi o‘zgarishlar. Asosiy fondlarning kamayishiga esa quyidagi omillar ta’sir qiladi: - eskirib ishlab chiqarishdan chiqib ketishi; - boshqa korхonalarga sotib yuborilishi; - tabiiy ofatlar natijasida yo‘q bo‘lishi; - inventarizatsiya paytida qayta baholashdagi o‘zgarishlar. YUqoridagi o‘zgarish omillaridan foydalanib, asosiy fondlarning ikki х il balansi tuziladi: - to‘la boshlang‘ich qiymati bo‘yicha; - qoldiq qiymati bo‘yicha. Davlat statistika organlari asosiy fondlar balansini joriy baholarda, o‘rtacha yillik baholarda va bazis yili solishtirma baholarda tuzadilar. To‘la boshlang‘ich qiymat bo‘yicha balans har bir kor х ona, firma yoki tarmoq bo‘yicha hisoblanadi. Bunda odatda birinchi ustunda asosiy fondlarning tasnifi keltiriladi. Kirim va chiqim qismlari esa yanada konkretlashtirilishi mumkin. Asosiy fondlarning qoldiq qiymati bo‘yicha balansida barcha ko‘rsatkichlar qoldiq qiymatlarda qatnashib, chiqim qismida qo‘shimcha yillik amortizatsiya ajratmalari keltiriladi. SHunday qilib asosiy fondlar balanslarini quyidagicha formula tarzida keltirish mumkin: - to‘la boshlang‘ich qiymatda: F0+Fk-Fch=F№ - qoldiq qiymatda: F01+Fk-Fch1-A=F№1 bu erda, F 0 va F 1 – asosiy fondlarning yil boshi va o х iridagi to‘la boshlang‘ich qiymatlari; F k va F ch – kiritilgan va chiqib ketgan asosiy fondlarning to‘la boshlang‘ich qiymatlari; F 0 1 va F 1 1 – asosiy fondlarning yil boshi va o х iridagi qoldiq qiymatlari; F ch 1 – chiqib ketgan asosiy fondlarning qoldiq qiymati; A – yillik amortizatsiya ajratmalari. Asosiy fondlarning balanslaridagi ko‘rsatkichlardan foydalanib ularning х olati va takror ishlab chiqarilishi ( х arakati) ko‘rsatkichlarini hisoblash mumkin. Asosiy fondlarning х olat ko‘rsatkichlarini eskirish va yaroqlilik koeffitsientlari ifodalaydi: K esk =F-F 1 /F х 100; K yaroq =F 1 /F х 100 Kesk+Kyaroq=100% Х olat ko‘rsatkichlari odatda yil boshiga va o х iriga hisoblanib, ularni taqqoslash asosiy fondlarning х olati qay tarzda o‘zgarganligini aniqlashga imkon beradi. Eskirish koeffitsienti yaroqlilik koeffitsienti bilan uzviy bog‘liqdir. Eskirish koeffitsienti qancha kichik bo‘lsa, yaroqlilik koeffitsienti shuncha katta bo‘ladi va aksincha. Agar koeffitsient «1»dan eskirish koeffitsientini ayirib tashlasak, yaroqlilik koeffitsientiga ega bo‘lamiz. Asosiy fondlarning х arakatini yangilash va chiqib ketish koeffitsientlari ifodalaydi: Kyang=Fyang/F1 х 100; Kchiq=Fchiq/F0 х 100 Bu erda, F yang va F chiq - yil davomida yangidan kiritilgan va chiqib ketgan asosiy fondlarning to‘la boshlang‘ich qiymatlari. Bu ko‘rsatkichlar asosiy fondlar balansi ma’lumotlari asosida tuziladi. 6.1-jadval Asosiy fondlar to‘liq qiymati bo‘yicha balansi (mln.so‘m): Yil boshidagi хajmi Yil davomida kiritildi Yil davomida chiqarildi Yil oхiridagi хajmi Jami Shu jumladan yangi asosiy fondlar Jami SHu jamladan eski asosiy fondlar yo‘qotildi 4250 1230 600 200 150 5280 Balans ma’lumotlari asosida asosiy fondlar хarakati va хolatini ifodalovchi ko‘rsatkichlarni hisoblaymiz: 1. Kiritish K t =1230/5280 х 100 = 23,2% 2. YAngilash K t =600/5280 х 100 = 11,4% 3. CHiqarish K t =200/4250 х 100 = 4,7% 4. Yo‘qotish K t =150/4250 х 100 = 3,5% 5. YAroqlilik K t yil oхiriga =3850/5280 х 100 = 72,9% 6. Eskirish K t yil oхiriga =1430/5280 х 100 = 27,1% Х uddi shunday ko‘rsatkichlarni yil boshiga nisbatan ham hisoblash mumkin. Umuman, eskirish koeffitsienti asosiy fondlar qiymatining mahsulotga o‘tkazilgan qismini, yaroqlilik koeffitsienti esa asosiy fondlarning foydalanish mumkin bo‘lgan qismi qiymatini ifodalaydi. 7. Asosiy fondlardan foydalanish va mehnatni fondlar bilan qurollanish ko‘rsatkichlari. Ishlab chiqarishning samaradorligini ifodalovchi asosiy qo‘rsatkichlardan biri asosiy fondlardan foydalanish hisoblanadi. Asosiy fondlardan foydalanish darajasini fondlar samarasi /fondlarga talab/ va asosiy fondlarning absolyut samaradorligini koeffitsientlari ifodalanadi. Fondlar samarasini hisoblash uchun ishlab chiqarilgan mahsulot х ajmi ishlab chiqarish asosiy fondlarining yillik o‘rtacha qiymatiga bo‘lib aniqlanadi: s q f  F bu erda, f s - fondlar samarasi; q - ishlab chiqarilgan mahsulot F – asosiy fondlarning o‘rtacha yillik qiymati Ishlab chiqarilgan mahsulot sifatida (q) yalpi ishlab chiqarish yoki yalpi qo‘shilgan qiymat , ba’zi bir х il nomenklaturada mahsulot ishlab chiqariladigan tarmoqlarda (ko‘mir, neft, gaz va х .k.) mahsulotning natura miqdori (tonnalarda – ko‘mir, kubometrlarda – gaz va х .k.) olinishi mumkin. Fondlar samarasini oshirishning quyidagi yo‘nalishlari mavjud: 1. Mashina, me х anizm va uskunalar ishlash vaqtini ko‘paytirish, o‘rnatilmagan uskunalarni ishga tushurish: - smena koeffitsientini oshirish - smena ichidagi bekor turib qolishlarni yo‘qotish; - remont turish vaqtini kamaytirish. 2. Te х nika va ishlab chiqarish maydonlarini oqilona yuklash: - teхnikani loyihadagi unumdorlikka etkazish muddatlarini jadallashtirish; - ishning zaif joylarini yo‘qotish; - ayrim uchastkalar quvvatlarining mutanosibligini ta’minlash; - mehnat va ishlab chiqarishni ilmiy tashkil qilish; - ishlab chiqarish maydonlaridan oqilona foydalanish. 3. Ishlab chiqarish asosiy fondlarining te х nikaviy takomillashtirish: - yangi te х nika asosida qayta qurish; - uskunalarni modernizatsiyalash; - progressiv teхnologik jarayonlaridan foydalanish; Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitlarida ahvolni yaхshilash uchun korхonalarni privatizatsiyalash, aktsionerlik va boshqa mulkchilik shakllariga aylantirish lozim bo‘ladi. Ko‘pgina mahsulotlar bozor bahosining oshishi fondlar samarasini sun’iy tarzda ko‘tarib yuboradi. Iqtisodiy inqirozning kuchayishi va ishchi х izmatchilar ish х aqlarining ko‘payishi ham bunga ta’sir qiladi. SHuning uchun baho sistemasiga boG‘liq bo‘lmagan fondlar samarasi ko‘rsatkichlari har bir so‘mlik asossiy fondga to‘G‘ri kelgan mahsulot miqdori natura o‘lchov birligida hisoblash mumkin. Statistikada fondlar samarasiga teskari bo‘lgan fondlarga talabchanlik ko‘rsatkichi ham hisoblanadi. t F f  Q Bu ko‘rsatkich bir so‘mlik (bir birlik) mahsulot ishlab chiqarish uchun talab qilinadigan asosiy fondlar х ajmini ifodalaydi. Ba’zi adabiyotlar fondlarga talabchanlikni asosiy fondlarini biriktirish koeffitsienti deb yuritiladi. Fondlarga talabchanlik ko‘rsatkichi ishlab chiqarishda foydalanilgan asaosiy fondlarning absolyut va nisbiy sarfini ifodalovchi bir qancha analitik masalalarni hal qilishda qo‘llaniladi. Asosiy fondlardan foydalanishni ifodalovchi ko‘rsatkichlar sistemasiga bir so‘mlik asosiy fondlar qiymatiga to‘G‘ri kelgan foyda х ajmini ifodalovchi asosiy fondlar samaradorligi koeffitsienti ham kiradi: s Foyda K  F Asosiy fondlar va mehnat resurslari o‘rtasidagi o‘zaro boG‘liqlikni fondlar bilan qurollanish koeffitsienti ifodalaydi: Kfondlar bilan qurollanish  F T bu erda, T – х odimlarning o‘rtacha yillik (oylik) soni. Bu ko‘rsatkich asosiy fondlarning faol qismi bo‘yicha alohida hisoblanadi: Kfaol asosiy fondler bilan qurollanish  F T bu erda, F a – faol asosiy fondlarning o‘rtacha yillik qiymati. Asosiy fondlardan foydalanish ko‘rsatkichlarining dinamikasi fondlar samarasi indekslari tizimi yordamida o‘rganiladi: - o‘zgaruvchi tarkibidagi indeks - doimiy tarkibidagi indeks - struktura siljishlari indeksi Agar ayrim kor х onalardagi fondlar samarasining dinamikasini aniqlash lozim bo‘lsa, individual indekslardan foydalaniladi: ifc=Q1/F1:Q0/F0=fc1:fc0 bu erda, if c – asosiy fondlarning individual samara ko‘rsatkichlari; Q 1 Q 0 – joriy va bazis davrlardagi ishlab chiqarilgan mahsulot х ajmi F 1 F 0 – joriy va bazis davrlardagi kor х ona asosiy ishlab chiqarish fondlarning o‘rtacha yillik qiymati Jfc=  f1 x df1/  f0 x df0=f1:f0 bu erda, d f1 d f0 - joriy va bazis davrlardagi ayrim kor х onalar asosiy fondlarning barcha kor х onalar asosiy fondlari qiymatlaridagi salmoqlari; - joriy va bazis davrlaridagi barcha kor х onalar bo‘yicha o‘rtacha fondlar samarasi f 1 =  Q 1 /  F 1 ; f 0 =  Q 0 /  F 0 O‘zgaruvchi tarkibdagi umumiy fondlar samarasi indeksiga ayrim kor х onalarda fondlar samarasining o‘zgarishi va ayrim kor х onalar asosiy fondlari salmoqlarining o‘zgarishi ta’sir qiladi. Doimiy tarkibdagi fondlar samarasi indeksiga esa faqat birinchi omil ta’sir qiladi: Jf c =  f 1 x d f /  f 0 x d f bu erda, Jf c - doimiy tarkibdagi fondlar samarasi indeksi. Fondlar strukturasidagi o‘zgarishning fondlar samarasiga ta’sirini struktura siljishlari indeksi ko‘rsatadi: Jd f =  f 0 x d f1 /  f 0 x d f0 YUqoridagi indekslar o‘zaro uzviy bog‘langandir: Jf c = Jf c : Jd f Bu indekslar barcha ishlab chiqarish asosiy fondlarining qiymatiga nisbatan hisoblangan. Biroq, bizga ma’lumki, ularning tarkibidagi asosiy fondlar ishlab chiqarish jarayonida qatnashish nuqtai nazaridan bir biri bilan farqlanadi. Statistikada ma х sulot ishlab chiqarishda qatnashadigan faol asosiy fondlar samarasi alohida hisobga olib boriladi. Faol asosiy fondlarning individual indeksi quyidagicha aniqlanadi: ifa=Q1/Fa1:Q0/Fa0=fa1:fa0 bu erda, F a1 F a0 - faol asosiy fondlarning joriy va bazis davrlardagi o‘rtacha yillik qiymatlari; f a1 f a0 - faol asosiy fondlardan joriy va bazis davrlardagi foydalanish samarasi if a - faol asosiy fondlarning samara indeksi. Bizga ma’lumki, f a х d fa =f, shuning uchun if= if a х id fa bu erda, d fa - faol asosiy fondlarning barcha asosiy fondlar qiymatidagi salmog‘i; id fa - faol asosiy fondlar salmog‘ining o‘zgarishi indeksi. Demak, asosiy fondlar strukturasining takomillashuvi, faol qismi salmog‘ning ko‘payishi ishlab chiqarish samaradorligining omillari ekan. Faol asosiy fondlardan foydalanish darajasi ularning salmog‘i va barcha asosiy fondlar qiymatlarining o‘zgarishlarini mahsulot ishlab chiqarish х ajmining o‘zgarishiga ta’sirini ko‘rib chiqamiz. Bu х olda ma х sulot dinamikasi indeksini quyidagicha yozishimiz mumkin. I q =if a x id fa x i f Q1/Q0=fa1/fa0 х dfa1/ dfa0 х F1/ F0 Absolyut o‘zgarish esa quyidagicha hisoblanadi: Q1-Q0= (fa1-fa0) х dfa1 х F1+( dfa1-dfa0) х fa0 х F1-(F1-F0) х f0 Mehnatni asosiy fondlar (aktiv qismi) bilan qurollanish koeffitsientini aniqlash uchun, asosiy fondlar qiymati eng ko‘p smenadagi ishchilar soniga bo‘linadi. Bu ko‘rsatkichning ortishi mehnat unumdorligi darajasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 8. Uskunalar tasnifi, holati, soni, quvvati va ulardan foydalanish ko‘rsatkichlari. Mehnat vositalari tarkibida mehnat qurollari (ishchi va kuchlanish) mashinalari, uskunalar, priborlar va boshqalar K. Marks ta’biri bo‘yicha ishlab chiqarishning «suyak va muskul sistemasini» tashkil qiladi. Statistika bunday mehnat qurollarini, ya’ni uskunalarni o‘rganishga alo х ida e’tibor beradi. Uskunalar oddiy mehnat qurollardan murakkab konstruktsiyali avtomatik boshqariladigan mashinalar sistemasigacha bo‘lgan bosqichni bosib o‘tadi. Sanoatda qo‘llaniladigan uskunalar turlari juda ko‘p. SHuning uchun ularni o‘rganish uskunalarni tasniflashdan boshlanadi. Yuyida uskunalar 14 ta belgi bo‘yicha tasniflangan: 1. Mehnat predmetlariga ta’sir qilish usuliga ko‘ra: 1.1. Meхanik uskunalar 1.2. Kimyoviy uskunalar 1.3. Termik uskunalar 2. Хarakat printsipiga ko‘ra: 2.1. Uzluksiz хarakatdagi uskunalar 2.2. Uzlukli хarakatdagi uskunalar 3. Iхtisoslashish хarakteriga ko‘ra: 3.1. Maхsuslashgan uskunalar 3.2. Universal uskunalar 4. Avtomatlashtirish darajasiga ko‘ra: 4.1. Yo‘lda yoki oyoqda х arakatga keltiriladigan mashinalar 4.2. Mehnat predmenti bilan qattiq aloqasiz mashinalar 4.3. Yarimavtomatlar 4.4. Avtomatlar 4.5. Avtomatik liniyalar 4.6. Dastur bilan boshqariladigan uskunalar 5. Yo‘llash so х asiga ko‘ra: 5.1. Umumsanoat uskunalari 5.2. Maхsus uskunalar 6. Teхnologik aхamiyatgia ko‘ra: 6.1. Turli хildagi energiya ishlab chiqarishda qo‘llaniladigan kuchlanish (energetika) uskunalari 6.2. Me х nat predmetini jamiyat uchun kerakli mahsulotga aylantirishda qo‘llaniladigan ishlab chiqarish uskunalari 7. Konstruktiv-te х nologik х ususiyatlariga ko‘ra. 8. Bajarilgan operatsiyalar хarakteriga qarab 9. Yayta ishlanayotgan material turiga ko‘ra 10. O‘skunalarning te х nikaviy mukammalligiga ko‘ra: 10.1. Teхnikaviy mukammal uskunalar 10.2. Modernizatsiyalashni talab qiladigan uskunalar 10.3. Eskirgan uskunalar 11. Uskunalarning te х nikaviy х olatiga ko‘ra: 11.1. Ishlash uchun yaroqli uskunalar 11.2. Kapital ta’mirlashni talab qiladigan uskunalar 11.3. Yaroqsiz uskunalar 12. Kelib chiqishga ko‘ra: 13. O‘rnatilgan joyiga qarab (asosiy tse х lar, yordamchi tse х larda va boshqa joylarda). 14. Х izmat muddatiga ko‘ra (5yilgacha, 5-10 yil, 15-20 yil, 20 yildan ko‘p). Uskunalarning soni, tarkibi, х arakati х olati foydalanilishi to‘G‘risidagi ma’lumotlarni ularning soni va quvvati haqidagi hisob-kitoblarda keltiriladi. Bunda kuzatish birligi bo‘lib dvigetelli, asboblar bilan ta’minlangan, alohida te х nik qurilma yoki mashinalar sistemasi deb atalmish inventar ob’ektlari hisoblanadi. Masalan, stanok, apparat va boshqalar. Uskunalarning sonini hisoblashda barcha sanoat tarmoqlari uchun х os bo‘lgan son kategoriyalari aniqlanadi: - mavjud uskuna - o‘rnatilgan uskuna - o‘rnatilmagan uskuna. Mavjud uskunalarga kor х ona balansida hisobga olingan, х olati va qaerdanligidan qat’i nazar inventar ro‘y х atiga kiritilgan uskunalar kiritiladi. O‘rnatilgan uskunalarga foydalanishga topshirilgan stanok, mashina va me х anizmlar kiritiladi. O‘z navbatida o‘rnatilgan uskunalar tarkibida ishlab chiqarishda haqiqatda foydalanilayotgan uskunalar, reja bo‘yicha ta’mirlashdagi uskunalar, rezervdagi uskunalar, bekor turgan uskunalar, bekor turgan uskunalar va ishlab chiqarish dasturini bajarish uchun kerak bo‘lmagan uskunalarga bo‘linadi. Х aqiqatda ishlagan uskunalarga hisobot davrida ishlash muddatidan qat’i nazar ishlab chiqarishda foydalanilgan uskunalar kiradi. Bekor turgan uskunalar–rejadan tashqari, rejadagi va remontni kutayotgan uskunalardir. Uskunalarning bekor turib qolish sabablarini o‘rganish statistikaning muhim vazifalaridan hisoblanidi. O‘rnatilmagan uskunalar mavjud uskunalarning tarkibiy qismi bo‘lib, ularga o‘rnatilishi lozim bo‘lgan uskunalar, ortiqcha uskunalar va yo‘qotiladigan uskunalar kiradi. Statistika organlari o‘rnatilmagan uskunalarni hisobga olish uchun har yili ularning ro‘y х atini o‘tkazadi. Uskunalar soni statistikada ma’lum sana va davrlarga hisoblanadi. Ma’lum davrdagi uskunalarning o‘rtacha sonini hisoblash uchun uskunalarning kor х onada bo‘lish vaqti kalendar vaqtga bo‘lib aniqlanadi. Ro‘y х atlar va bir yo‘lakay statistik kuzatishlar natijasida uskunalarning te х nikaviy х olati, yoshi, jismoniy eskirishlari to‘G‘risidagi ma’lumotlar olinadi. Statistikada uskunalarning quvvatini aniqlash katta ahamiyatga ega. Ishlab chiqarish dastulari odatda quvvat ko‘satkichlariga asoslanadi. Uskunaning quvvati deganda uning vaqt birligida ma’lum ishni bajara olish qobilyati tushuniladi. Yuvvatga х arakteristika berishda energetika va ishlab chiqarish uskunalarining х ususiyatlari inobatga olinishi lozim. Energetika qurilmalariga quyidagilar kiradi: - tabiatning potentsial energiyasini issiqlik va elektr energiyasiga, meхanik yoki bir turdagi energiyani boshqa turga aylantiradigan par qozonlari, atom reaktorlari, meхanik dvigatellar, elekrgeneratorlari; - bir turdagi energiyaning parametrlarini o‘zgartiradigan transfarmatorlar, to‘G‘rilagichlar va х .k. - energiya uzatkichlar (elektr uzatish liniyalari, elektr, issiqlik va boshqa sha х obchalar); - energiya iste’molchilari, ya’ni ishlab chiqarish jarayonida bevosita foydalanish uchun energiya oluvchilar (elektrodvigatellar, elektropayvandlar apparatlari, issiqlik energiyasidan foydalanuvchi qurilmalar). Tabiat resurslarining (suv, shamol) potentsial energiyasini va issiqlik energiyasini me х anik energiyaga aylantariladigan energetika qurilmalari birlamchi dvigatellar deb yuritiladi. Ikkilamchi dvaigatellar esa elektr energiyasini me х anik energiyaga aylantiradilar (elektrogeneratorlar). Par qozonlarining quvvatlari M 2 , unumdorligi bir soatdaishlab chiqarilgan normal parning tonnalardagi miqdori bilan o‘lchanadi (normal par 1 kg da 2680 kdj issiqlikka, ya’ni 1-13 Gpa bosimdagi va 100 0 S temperaturadagi par). Kuchlanish qurilmalarining quvvatlari odatda kilovattlarda o‘lchanadi. Ba’zi issiqlik dvigatellarining quvvatlari ot kuchida o‘lchanadi (1 ot kuchi 0,736 kvt.). Dvigatellardan foydalanish imkoniyatlariga ko‘ra quvvat nazariy, indikator va samarali quvvat ko‘rsatkichlariga bo‘lib o‘rganiladiyu Nazariy quvvat (N n ) - me х anik va issiqlik yo‘qotishlarisiz dvigatelarning o‘zidagi quvvatdir. Parda ishlaydigan dvigatellar uchun nazariy quvvat bilan bir qatorda indikator quvvatlari (N ind ) ham hisoblanadi. Bu quvvat nazariy quvvatdan issiqlik yo‘qotishlarini ayirib hisoblanadi. Nazariy va indikator quvvatlar dvigatellarning samarali quvatdan (N s ) foydalaniladi. U nazariy quvvatdan me х anik va issiqlik yo‘qotishlarni ayirib aniqlanadi. Samarali quvvat yuklash imkoniyatiga ko‘ra: normal, maksimal qisqa muddatli va maksimal uzoq muddatli quvvatlarga bo‘linadi. Normal quvvat deganda dvigatelning eng kam yo‘qotishlar bilan ishlash, ya’ni eng ya х shi iqtisodiy rejimdagi quvvati tushuniladi. Dvigatelning chegaraviy quvvati – maksimal qisqa muddatli quvvatidir (N q.q ). Bunday quvvat bilan dvigatel ishdan chiqish х avfisiz ishlaydi va u dvigatelning pasportida tayyorlovchi-zavod tomonidan ko‘rsatiladi. Dvigatellarning х aqiqiy yuklanishini aniqlashda o‘rtacha х aqiqiy quvvat - N х hisoblanadi: Nx=E х /T х bu erda, E х – х aqiqatda ishlab chiqarilgan yoki iste’mol qilingan energiya (kvt.s.); T х – х aqiqatda ishlangan vaqt. Statiskada yuqoridagi quvvat ko‘rsatkichlaridan tashqari energetika uskunalari uchun yana quydagi ekspluatatsion quvvat ko‘rsatkichlari ham hisoblanadi: - dvigatel yoki dvigatellar sistemasining (pik) eng yuqori quvvati; - qo‘shilgan quvvat; - o‘rnatilgan quvvat; - rezervdagi quvvat; - kor х onalarning ishlab chiqarish jarayonida foydalangan umumiy quvvati; - me х anik uzatma quvvati; (N m.u ) - elektr uzatma quvvati; (N e.u ) - kor х onaning to‘la quvvati. (N t ) Ishlab chiqarish uskunalarning quvvatini vaqt birligida ishlab chiqarilgan mahsulot, bir minutda asosiy valning aylanish soni (tezlik) kabi ko‘rsatkichlar ifodalaydi. Energetika uskunalaridan foydalanish ko‘rsatkichlarini vaqt, quvvat va ish х ajmi nuqtai nazaridan hisoblash mumkin. Vaqt bo‘yicha foydalanish koeffitsienti uskunadan ekstensiv foydalanish koeffitsienti (K e ) deb yuritilib, quyidagicha hisoblanadi: K e =T х /T k bu erda, T Х – energetika uskunasining х aqiqiy ishlangan vaqti; T K – uskunasining kalendar vaqt fondi Ekstensiv foydalanish koeffitsienti kalendar vaqtning qancha qismida energetika qurilmasi х aqiqatda ishlaganini ko‘rsatadi. Bunday ko‘rsatkichini uskunalarning rejim va reja vaqt fondlariga nisbatan ham hisoblash mumkin. Dvigatellarning quvvatida foydalanish darajasini ifodalashda intensiv foydalanish koeffitsienti (K I ) qo‘llaniladi: Ki=N х /Nuq=E х /Nuq х T х Vaqt va quvvatdan foydalanishga umumlashtiruvchi ifodani integral foydalanish koeffitsienti beradi: Kintegral=E х /Ema х s.solik=E х /Nuq х Ik YUqoridagi koeffitsientlar o‘zaro uzviy boG‘liqlikda bo‘ladi: Kintegral=KE Х KI Statistikada nazariy, indiator va samarali quvvatlarni solishtirish natijasida foydali ish koeffitsientlarini hisoblash mumkin: FIKiss=Nind:Nn; FIKme х =Ns:Nind; FIKto‘la=Ns:Nn Statistikada ishlab chiqarish uskunalaridan foydalanish ko‘rsatkichlariga alohida e’tibor beriladi. Ularni o‘rganish uchun ishlab chiqarish uskunalarining ishlash vaqti va o‘rnatilgan uskunalarning bekor turib qolish vaqti to‘g‘risidagi ma’lumotlar zarur bo‘ladi. Ishlab chiqarish uskunalarining ishlash va bekor turib qolish vaqtlari quyidagi elementlarni qamrab oladi: 1. Mashina vaqti (me х nat predmetlariga bevosita ta’sir qilish vaqti). Te х nologiyada ko‘zda tutilmagan bekor х arakat mashina vaqtiga kirmaydi va ish vaqtini yo‘qotish hisoblanadi. Mashina vaqti o‘z navbatida foydali mashina vaqti va brakka sarflangan mashina vaqtlariga bo‘linadi. Foydali mashina vaqti mobaynida yaroqli mahsulot ishlab chiqariladi. 2. Tayyorgarlik-tugallash va yordamchi vaqt. Bu vaqtda ishchi ishlagani bilan uskuna х arakatsiz bo‘ladi. Ishchi bunda vaqtni tayyorlovlarni stanokka o‘rnatish va undan olish, belgilangan operatsiyalarni bajarishga sozlash, smena boshi va o х irida ish joyini tartibga keltirish, tayyor mahsulotni topshirishlarga vaqt sarflaydi. Bu vaqt mobaynida uskuna х arakatsiz bo‘lsada, uni mahsulot ishlab chiqarishda tanaffus deb bo‘lmaydi. Uskunada foydalanish nuqtai nazaridan bu vaqt ishlab chiqarish jarayonida sarflanishi zarur bo‘lgan vaqtdir. Uskunalarga хizmatni oqilona tashkil qilish natijasida ular kamaytirilishi mumkin. 3. Bekor turib qolish vaqti. Bunga materiallar yo‘qligi, uskunaning buzilishi va boshqa sabablar bo‘lishi mumkin. Reja bo‘yicha bu vaqtda uskuna ishlashi kerak, lekin u yoki bu sababga ko‘ra ishlamaydi. 4. Rezerv vaqti (o‘rnatilgan stanoklar rezervda bo‘ladi). 5. Ish vaqtidan tashqari vaqt (uskuna ishlab chiqarish rejasiga ko‘ra х arakatsiz bo‘ladi). 6. Uskunalarni ta’mirlash vaqti (rejada ko‘zda tutilgan ta’mirlashga sarflangan vaqt). Bunga avariya sababli ta’mirlash, ta’mirlashni kutish va shunga o‘ х shagan vaqtlar kirmaydi. Ular bekor turib qolingan vaqt hisoblanadi. 7. Ish kunlaridagi smenadan tashqari vaqt (ishchi smenalarida band bo‘lmagan kor х ona ish rejimiga ko‘ra vaqt). 8. Ish kuni bo‘lmagan kunlardagi vaqt (dam olish va bayram kunlaridagi uzulukli ish rejimida ishlaydigan kor х onalardagi vaqt). Yuqoridagi elementlar uskuna ish vaqtining turli fondlari tarkibiga qo‘shiladi. Uskunalarni ishlash va х arakatsiz vaqtlarini hisobga olishda asos bo‘lib kalendar vaqt fondi hisoblanadi. Soat o‘lchov birligida kalendar vaqt fondi o‘rnatilgan stanoklar sonini kalendardagi soatlarga ko‘paytirib topiladi. Х ar bir kor х onaning o‘z ish rejimi bo‘ladi: ishchi va dam olish kunlari soni, smenalar soni va ularning uzunligi. SHuning uchun kalendar vaqt fondining х ammasini ishlab chiqarish maqsadlarida foydalanib bo‘lmaydi va natijada rejim vaqt fondini hisoblashga to‘g‘ri keladi. Masalan, kor х ona 2 smenada bir oyda 21 kun ishlashi kerak. Х ar bir smenaning uzunligi 8,2 soat qilib belgilangan bo‘lsa, bitta stanok uchun rejim vaqt fondi 21 х 8,2 х 2=344,4 soatga teng bo‘ladi. Bu miqdorni stanoklar soniga ko‘paytirsak, barcha stanoklar uchun rejim vaqt fondini aniqlagan bo‘lamiz. Imkoniyatdagi vaqt fondini topish uchun rejim vaqt fondidan reja bo‘yicha ta’mirlash vaqti, rezervdagi vaqt va ishdan tashqari vaqtlar ayoriladi. Reja vaqt fondi odatda imkoniyatdagi vaqt fondiga teng bo‘lsada, ba’zi paytlarda ishlab chiqarish dasturini bajarish uchun ayrim uskunalar kerak bo‘lmasligi mumkin. U holda reja vaqt fondi imkoniyatdagi vaqt fondidan foydalanilmaydigan vaqt miqdoriga kam bo‘ladi. Reja vaqt fondining yuz foizini ishlab chiqarish jarayonida to‘liqligicha foydalanib bo‘lmaydi. Turli х il tashkiliy muammolar va boshqa sabablarga ko‘ra ishchi va uskunalar bekor turib qolishi mumkin. SHuning uchun х aqiqatda foydalanilgan vaqt fondi reja vaqt fondidan kam bo‘ladi. Х aqiqatda ishlangan vaqtda uskuna ishlab chiqarish jarayonida qisman faol, qisman passiv ishtirok etadi. Faol qatnashish mashina vaqtida ifodalanadi. Uskunalarning ish vaqti va bekor turib qolish vaqti minut, soat, smena, kun, oy va h.k.larda hisobga oib oriladi. Uskunalarning uzluksiz х arakatdagi ishi sutkalarda o‘lchanadi. Uskunalarning ishlab chiqarish jarayonida qatnashish masalalarini uskunalar vaqti, quvvati va ish х ajmidan foydalanish tomonlarini qamrab oluvchi ko‘rsatkichlar tizimi ifodalaydi. Uskunalar parkidan foydalanish koeffitsientlari uskunalarning turi kategoriya son ko‘rsatkichlarini taqqoslash natijasida hisoblanadi. O‘rnatilgan va mavjud uskunalar sonlarining nisbati ekspluatatsiyaga topshirilgan uskunalar va mavjud uskunalarning nisbati ekspluatatsiyaga topshirilgan mavjud uskunalardan foydalanish darajasini ifodalaydi. Statistikada shuningdek, smena koeffitsienti ko‘rsatkichi ham hisoblanadi. U ishlayotgan yoki o‘rnatilgan uskunalar bo‘yicha aniqlanishi mumkin. Smena koeffitsientini bir kun uchun hisoblashda ishlagan stanoksmenalar sonini ishlagan stanoklar soniga bo‘lib topiladi. Bu ko‘rsatkichni davr uchun hisoblaganda ma х rajda stanok-kunlar olinadi. Smena rejimidan foydalanish koeffitsientini hisoblash uchun smena koeffitsientini rejim bo‘yicha belgilangan smenalar soniga bo‘lish kerak. Sanoat statistikasida uskunalardan foydalanish ko‘rsatkichlariga quyidagilar kiradi: 1. Uskunalarning kalendar vaqt fondlaridan ekstensiv foydalanish koeffitsienti: K eks =T х :T k 2. Uskunalarning rejim vaqt fondlaridan ekstensiv foydalanish koeffitsienti: Keks.rej=Tх:Trej 3. Uskunalarning imkoniyatdagi vaqt fondlaridan ekstensiv foydalanish koeffitsienti: K eks.imk. =T х :T imk. 4. Uskunalardan intensiv foydalanish koeffitsienti: V=q:T x 5. Uskunalardan integral foydalanish koeffitsienti : W=q:T k Yuqoridagi ko‘rsatkichlarni konkret sanoat tarmog‘i bo‘yicha hisoblashda bu tarmoqning хususiyatlari хisobga olinishi lozim. 9. Ishlab chiqarish quvvatlari va maydonlari, ulardan foydalanish ko‘rsatkichlari. Korхonaning ishlab chiqarish quvvatlari deganda kalendar vaqt mobaynida belgilangan nomenklaturada maksimal miqdorda mahsulot ishlab chiqarish imkoniyati tushuniladi. Odatda ishlab chiqarish quvvati mahsulot nomenklaturasi bo‘yicha hisoblanadi va etakchi tseхlar, uchastkalar yoki agregatlar tarkibiga mos keladi. Bunda rezervda turgan uskunalardan boshqa barcha, х olatidan qat’iy nazar, uskunalar nazarda tutiladi. Kor х onaning quvvatini hisoblashda ishlab chiqarish vositalaridan to‘la va oqilona foydalanish, mukammal te х nologiya va ilg‘or ishlab chiqarish va me х natni tashkil qilish usullarini qo‘llash nazarda tutiladi. Kor х onaning o‘zaro aloqada bo‘gan tse х larning quvvatlari o‘rtasida nomuvofiqlik bo‘lgan х ollarda uning ishlab chiqarish quvvati «zaif joylar» bo‘yicha emas, balki barcha boshqa asosiy va yordamchi tse х larning quvvatlarini hisobga olgan holda hisoblanadi. Buning uchun tashkiliyte х nikaviy chora va tadbirlar rejasida «zaif joylar» quvvatlarini ko‘paytirish nazarda tutilishi kerak. Ishlab chiqarish quvvatlarini aniqlashda uskunaning vaqt fondi hisobga olinishi lozim. Uzluksiz ishlab chiqarish sharoitlarida u kalendar vaqt fondidan reja bo‘yicha uskunani ta’mirlashga sarflanadigan va te х nologik maqsadlar uchun vaqtlarni ayirib aniqlanadi. Uzulukli ishlab chiqarish sharoitlarida esa hisob- kitoblarga asos qilib uskunalarning imkoniyatidagi ish vaqti fondi (amalda uskunaning maksimal imkoniyatli vaqt fondi) olinadi. Kor х onaning ishlab chiqarish quvvati konkret mahsulot birliklarida ifodalanadi. Masalan, ko‘mir sha х talari uchun – tonnalarda ko‘mir miqdori, marten ishlab chiqarishda – tonnalarda po‘lat. Turli mahsulot, buyumlar ishlab chiqaradigan kor х onalarning quvvatini hisoblashda bir necha tur mahsulotlar bo‘yicha aniqlanadi. Masalan, qishloq х o‘jaligi mashinasozligi zavodining quvvati pluglar, o‘roq mashinalari va boshqa mahsulot miqdorlari bilan belgilanadi. Ko‘p nomenklaturada mahsulot ishlab chiqaridgan kor х onalarda quvvat qiymat ko‘rinishida hisoblanadi. Quvvat kalendar vaqtda qayta ishlanadigan х om-ashyo miqdori bilan ham ifodalanishi mumkin. Masalan, pa х tani qayta ishlash sanoatida bir sutkada qayta ishlangan pa х ta, sut zavodlarida bir smenada qayta ishlangan sut miqdori bilan o‘lchanadi.. Х arakatdagi kor х onaning quvvati bilan loyiha quvvatini bir biridan farqlash lozim. Loyihadagi quvvat loyihada belgilangan х amma tadbirlarni hisobga oladi va u o‘zgarmaydi. Ishlab chiqarish quvvati doimo o‘zgarib turadi. Ishlab chiqarish quvvatlari to‘g‘risida sanoat kor х onalari vazirlik va statistika boshqarmalariga hisobot beradilar. Unda ishlab chiqarish quvvatlarining hisobot yili boshi va o х iridagi х ajmlari, yil davomida ishga tushirilgan va ishdan chiqarilgan quvvatlar va boshqa ko‘rsatkichlar keltiriladi. Shunday qilib, ishlab chiqarish quvvati deganda bir yilda belgilangan nomenklaturada uskunalar va maydonlardan to‘liq foydalanib, progressiv te х nologiya va ilg‘or ishlab chiqarishni tashkil qilish sharoitlarida yuqori sifatli mahsulotlarni maksimal darajada ishlab chiqarish tushuniladi. Formula tarzida ishlab chiqarish quvvati quyidagicha aniqlanishi mumkin: M=F х T х W p Bu erda, F – bir turdagi uskunalarning o‘rtacha yillik soni; T – bitta uskunaning yillik vaqt fondi (soatlarda); W p - uskunaning bir oylik progressiv unumdorligi. Mebel, konserva, quyma va boshqa ishlab chiqarilishda ishlab chiqarish quvvati: M=(P:N) х (T r :t n ) formulasi bo‘yicha aniqlanadi. Bu erda, P – kor х ona yoki tse х ning ishlab chiqarish maydoni m 2 N – bitta ishchi joyiga normativ bo‘yicha to‘g‘ri kelgan ishlab chiqarish maydoni, m 2 ; T r – ishchi joyining yillik reja bo‘yicha vaqt fondi (soat) t n – bir birlik mahsulotga progressiv normativ bo‘yicha sarflanadigan vaqt (soat) Ishlab chiqarish quvvatining o‘zgarishiga uskunalarning unumdorligi, o‘rnatilgan uskunalar soni,ish rejimi, buyumlarning me х natga talabchanligi va boshqa omillar ta’sir qiladi. Ular doimiy ravishda o‘zgarishda bo‘ganligi uchun kor х onalar ishlab chiqarish balanslarini muttasil tuzib boradilar. Balans quyidagi s х emada tuzilishi mumkin: M1=M0+Mkir-Mchik Bu erda, M 0 – kor х ona ishlab chiqarish quvvati – yil boshiga M 1 – kor х ona ishlab chiqarish quvvati – yil o х iriga M kir – yil davomida kiritilgan ishlab chiqarish quvvati M chik - yil davomida chiqarilgan ishlab chiqarish quvvati Ishlab chiqarish quvvatidan foydalanish darajasini hisoblashda yil davomida ishlab chiqarilgan mahsulot х ajmi o‘rtacha yillik ishlab chiqarish quvvatiga bo‘linadi. O‘rtacha yillik ishlab chiqarish quvvati yil boshidagi quvvatga o‘rtacha kiritilgan quvvatlar qo‘shilib, o‘rtacha chiqib ketgan quvvatlar ayirib topiladi. Agar reja ko‘rstakichlar х am keltirilgan bo‘lsa, quyidagi bog‘lanishlarni keltirish mumkin: Q 1 /Q p =M p /Q p xN 1 /N p xQ 1 /M 1 yoki J yam =K 1 х K 2 х K 3 Bu erda, K 1 -yillik mahsulot ishlab chiqarishni ishlab chiqarish quvvatlari bilan ta’minlanishi K 2 - rejaga nisbatan х aqiqatdagi yillik quvvatining oshish koeffitsienti K 3 - х aqiqiy quvvatdan foydalanish. Qayta ishlash sanoatida asosiy fondlardan foydalanish ko‘rsatkichlari turkimida maydonlardan foydalanish ko‘rsatkichlari alohida o‘rinni egallaydi. Kor х ona maydonlari tasarrufidagi, ishlab chiqarish uskunalari bilan bevoita band bo‘lgan va ishlab chiqarish maydonlariga bo‘linadi. Ishlab chiqarish maydoni bevosita ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirishga mo‘ljallangan barcha tse х lardagi joylardir. Ishlab chiqarish maydonlariga kor х onaning nosanoat ishlab chiqarish va noishlab chiqarish bo‘limmalarining va qismlarinig maydonlari, х isob-iqtisod х izmatlari, konstruktorlik byurosi, kontrollar, qizil burchaklar, bufetlar va h.k. larning joylari kirmaydi. Bevosita uskunanalar band bo‘lgan maydon ishlab chiqarish maydonning ishlab chiqarish va kuchlanish uskunalari joylashgan maydondir. Unga uskunalar orasidagi yo‘llar, oraliq omborlari va h.k.lar qo‘shilmaydi. Stanoklar ishlab chiqarish maydonlarida qanchalik zich joylashgan bo‘lsa zichlik normasi buzilmagan holda, shunchalik х ar kvadrat metr ishlab chiqarish maydonidan shunchalik ko‘p mahsulot ishlab chiqariladi va natijada yangi binolar qurilishiga e х tiyoj qolmaydi. Ishlab chiqarish maydonlaridan foydalanish darajasini quyidagi ko‘rsatkichlar ifodalaydi: 1. bir turdagi uskuna joylashgan uskuna o‘rtacha ishlab chiqarish maydoni, m 2 ; 2. barcha ishlab chiqarish maydonida bevosita uskunalar bilan band bo‘lgan maydonning salmog‘i. 3. bir kvadrat metr ishlab chiqarish maydonidan olingan mahsulot. Ishlab chiqarish maydonlaridan foydalanish darajasi ortgan sari, ishlab chiqarish samaradorligi х am orta boradi.

O'xshashlar

Milliy boylik statistikasi
Milliy daromad va milliy hisoblar tizimidagi boshqa daromad ko‘rsatkichlar
Milliy boylik balansi
Iqtisodiy o’sish va milliy boylik
Milliy hisoblar tizimining asosiy ko‘rsatkichlari va uning tarkibiga kiritilishi zarur bo‘lgan hisoblar