Milliy daromad va milliy hisoblar tizimidagi boshqa daromad ko‘rsatkichlar - Iqtisodiyot - Referatlar

Milliy daromad va milliy hisoblar tizimidagi boshqa daromad ko‘rsatkichlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

29.88671875 KB

Ko'chirib olish

Milliy daromad va milliy hisoblar tizimidagi boshqa daromad ko‘rsatkichlar Reja: 1. Dj. Х iksning daromad х aqidagi ta’limoti. 2. Yangi MHTda Dj. Х iks ta’limotiga kiritilgan aniqliklar. 3. Nominal va real daromad. 4. Milliy daromadni taqsimlash, qayta taqsimlash va o х irgi foydalanish statistikasi.

1. Dj. Х iksning daromad х aqidagi ta’limoti. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida daromadlar statistikasining ahamiyati yanada ortadi, chunki quyidagi holatlar daromadlar bilan bevosita bog‘liq: - iqtisodiyotni umumiy holati va aholining turmush darajasi; - ijtimoiy va soliq siyosatini ishlab chiqish; - ichki imkoniyatlarni jalb qilib, investitsion jarayonlarni kengaytirish imkoniyatini baholash. Yuqoridagi maqsadlarda foydalanish uchun daromadlar statistikasining ma’lumotlari iqtisodiy jarayonlarning bog‘liq holatlarini harakterlovchi boshqa makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar bilan bog‘lanishi lozim: masalan, moliyaviy imkoniyatlarni ifodalovchi ko‘rsatkichlar, samaradorlik ko‘rsatkichlari bilan va h.k. Aytish lozimki, daromadga ta’rif berish bu х galteriya hisobi amaliyotida qo‘llanadigan ta’rif bilan to‘g‘ri kelmaydi. Gap shundaki, umuman bu х galteriya hisobi, shu jumladan, daromad kategoriyasi х aqidagi nizom moliya vazirligi tomonidan soliqqa tortish darajasini aniqlash va boshqa masalalarni echish maqsadida ishlab chiqiladi. SHuning uchun daromadlarni makro va mikro darajadagi ta’riflari birbiridan farq qiladi va ular orasida to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘lanish bo‘lmaydi. Makrodarajadagi daromadni to‘g‘ridan-to‘g‘ri mikrodarajadagi daromadlarni qo‘shib aniqlab bo‘lmaydi. Lekin, daromadlarni bunday ikki makro va mikro darajada aniqlashdan iqtisodiy tahlil jarayonida foydalanish mumkin va ular bir-birini to‘ldiradilar. Masalan, mikrodarajadagi daromad haqidagi ma’lumotlar asosan х o‘jalik yurituvchi sub’ektlarni iqtisodiy jarayonlardagi holatini o‘rganish uchun va yana fiskal siyosatni х al etishda foydalaniladi. Makrodarajadagi daromad milliy daromad deb atalib, undan iste’mol va jamg‘arish siyosatini ishlab chiqishda va juda ko‘p ijtimoiy-iqtisodiy masalalarni х al qilishda foydalaniladi. Shunisi qiziqki, iqtisodiy ta’limotda daromad tushunchasi haqidagi ta’limot ancha og‘ir masala bo‘lib hisoblanadi. Faqat ХХ asr davomida qator iqtisodchi va statistiklar tomonidan daromad tushunchasi berilgan ta’riflar bir necha bor

o‘zgardi. Masalan, I.Fisher daromad tushunchasini o х irgi foydalanish bilan bog‘laydi. Taniqli gollandiyalik statistik F.Bos o‘zining «Milliy hisoblardagi doimiy tahlil» (1989 y.) nomli asarida daromad tushunchasini o х irgi iste’mol summasi va kapital aktivlar zahirasining sof o‘sishi sifatida tariflagan. Lekin uning o‘zi yana shuni tan oldiki, bu ta’rifni yana boshqa tomonlariga aniqlik kiritish, masalan, kapital tushunchasiga yanada aniqlik kiritish lozim deb hisoblagan. Bu masala bo‘yicha ham iqtisodiy adabiyotlarda turli х il fikrlar mavjud. Masalan, ko‘p ishlarda kapital – bu barcha chegaraga ega bo‘lgan resurslar yig‘indisi sifatida qaraladi. Lekin, ko‘pchilik muta х assislarning fikricha, amalda bu ta’rifni qo‘llash ancha qiyinchiliklarga uchraydi, chunki bu chegaralangan resurslarning bahosi х aqidagi ma’lumotlar yo‘q. SHuning uchun kapitalni bozorda sotilishi mumkin bo‘lgan (yoki bozor bahosiga ega bo‘lgan) resurslar yig‘indisi sifatida qaraladi. Taniqli amerikalik iqtisodchi Samuelson kapital tushunchasini, ishlab chiqarish natijasi sifatida hosil bo‘lgan natija sifatida yoki ishlab chiqarilgan resurslar sifatida qaraydi. Samuelson fikriga ko‘ra tabiiy qazilmalar zahiralari va boshqa ishlab chiqarilgan aktivlarga qachonki mehnat ta’sir ko‘rsatsa kapital tusini oladi. Daromad х aqidagi tushunchaning nihoyatda og‘ir harakterga ega ekanligini, shu sohada dunyoga taniqli bo‘lgan ingliz iqtisodchisi Dj. Х iks ham tan olgan. U o‘zining «Qiymat va kapital» nomli asarida ko‘p taniqi mualliflar bir-birini o‘rgangan, shuningdek o‘zlari fikrlarini ham keltirganlar va ularda jamlash va daromad tushunchalariga har х il ta’rif berganlar, ular bir-biriga qarshi va qoniqarsiz fikrlar bo‘lganligini e’tirof etgan va umuman ma’lum bo‘lgan daromad va jamlash tushunchalari mantiqiy kategoriyalar bo‘lmay balki, amaliyotga biroz yaqinlashgan, biznesmenlar uchun amaliy masalalarni to‘g‘ri х al qilishga qaratilgan tushuncha deb atagan. Shu fikrga taniqli nemis iqtisodchisi va statistika professori P.Fon Der Lippe ham qo‘shiladi. Uning fikricha daromadning ta’rifi tahlil va amaliy masalaning echish maqsadiga bog‘liq bo‘lib, daromad – х o‘jalik yurituvchi sub’ektlarga doim tushib turadigan pul daromadlari summasi hisoblanadi va ular pulning talabiga ta’sir ko‘rsatadi. U, binobarin, natural formada tushgan daromadlarni o‘z ichiga olmaydi.

Yaqin vaqtlargacha «jamlash» termini to‘plangan pul (muomaladagi va saqlovchi banklardagi) mablag‘larini anglatish uchun foydalanilgan. Lekin MHTda u boshqacha ma’noga ega. Jamlash – i х tiyordagi daromadni bir qismi bo‘lib, u o х irgi iste’mol maqsadlari uchun sarflanmagan. Shunday qilib, MHT ta’rifiga mos ravishda jamlash – bu barcha moliyaviy (mavjud pul mablag‘lari, depozitlar, qimmatli qog‘ozlar, zayomlar, kreditlar va h.k.) aktivlarni va material aktivlarni o‘sishini anglatadi. BMTning 1993 yilda qabul qilingan yangi MHTga asosan daromadlarning ko‘rsatkichlar tizimi Dj. Х iks ta’limotiga asoslangan. Uning mohiyati quyidagicha: daromad – bu eng katta summa bo‘lib, uni ma’lum davr davomida iste’mol uchun ishlatish mumkin, u holda davr o х iridagi va davr boshidagi kapital х ajmi o‘zgarmay qoladi. Boshqacha so‘z bilan aytganda, daromad ko‘rsatkichlari insonlarni iste’moli uchun ishlatishi mumkin bo‘lgan summani, ya’ni х ech qanday kambag‘allashishga yo‘l qo‘ymagan holda ishlatishi mumkin bo‘lgan summani ifodalaydi. O‘z fikrini yanada rivojlantirib, Dj. Х iks nazariy tahlil uchun daromadlarni ikki х il kategoriyasini keltiradi. Birinchi kategoriya – doimiy, avvaldan ko‘rish mumkin bo‘lgan tushunchalar oqimi, ikkinchisi – amaldagi tushunchalar oqimi. Dj. Х iks fikricha tahlil uchun ko‘proq darajada х o‘jalik yurituvchi sub’ektlarning х ulqini tushuntirib beradi. Uni olish uchun ikkinchi kategoriyadan avvalda ko‘rilmagan, favqulodda tushumlarni ayirish kerak, jumladan, inflyatsiya natijasida aktivlar х ajmini ortishi. SHunday qilib, Dj. Х iksning daromad haqidagi fikridan quyidagi bir necha konkret х ulosalarni qilish mumkin: Birinchidan, har qanday pul tushumi ham daromad emas. Albatta, ishlab chiqarishda foydalanilgan ishlab chiqarish vositalarining qiymatini o‘rnini to‘ldiradish uchun kelib tushgan pullar – daromad bo‘lib hisoblanmaydi. Ikkinchidan, jamlashni pul summalarini, bankdagi depozitlarni va boshqa moliyaviy aktivlarni (aktsiyalar, obligatsiyalar va h.k.) ortishiga tenglashtirib bo‘lmaydi, chunki moliyaviy aktivlar formasini o‘zgarishi natijasida yoki moliyaviy majburiyatlar olish natijasida (jamlash natijasida emas) ham moliyaviy

aktivlar х ajmi ortishi mumkin. Masalan, qarz olish, aktsiyalar va material aktivlar sotish natijasida ham pulning х ajmi ortishi mumkin. Boshqa tomondan, saqlashdagi pullar hisobidan material aktivlar (erni, kvartirani) sotib olish ham pul х ajmini kamaytiradi. Uchinchidan, favqulodda sabablar bilan kapital х ajmining ortishi, masalan, inflyatsiya tufayli yoki tashqi sabablar bilan (yaqin joyda temir yo‘l o‘tkazilishi tufayli) yoki er qiymatining ortishi ham daromad bo‘lib hisoblanmaydi. 2. Yangi MHTda Dj. Х iks ta’limotiga kiritilgan aniqliklar. Yangi 1993 yilda qabul qilingan MHTda Dj. Х iksning daromad х aqidagi umumiy ta’limotiga yanada aniqliklar kiritildi va muhim makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar YaIM, milliy daromad, i х tiyordagi daromad, jamlash va h.k.larni hisoblash uchun aniq ta’riflar va klassifikatsiyalar ishlab chiqildi. Agar tashqi iqtisodiy aloqalar omilini hisobga olinmasa milliy daromad, iqtisodiyotning barcha sektorlarida yaratilgan qo‘shimcha qiymatlar yig‘indisiga teng. SHunday ta’rifga asoslanib, inflyatsiya natijasida yoki ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan boshqa favqulodda sabablar bilan aktivlar qiymatini o‘zgarishi daromad hisoblanmaydi. Dj. Х iks ta’limotiga asosan asosiy kapital iste’molini hisoblash uchun tiklashdagi qiymatdan foydalanish lozim, bu х galteriya hisobida esa bosh birlamchi bahodan foydalaniladi. Tan olish kerakki, MHT asosida berilgan daromadning ta’rifi va makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblash, bu х galteriya hisobi materiallari asosida MHT hisoblamalarini tuzish, uni tahlil qilish va ma’lumotlarni mohiyatini ochishda ancha qiyinchiliklarga uchraydi. Shuning uchun yangi MHTni tanqid qiluvchilar tomonidan aytiladiki, bir tomondan MHTdan х o‘jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini o‘rganish uchun foydalaniladi deyilsa, ikkinchi tomondan MHTning daromad tushunchasidan х o‘jalik yurituvchi sub’ektlar foydalanolmaydilar.

Yangi MHTda Dj. Х iks ta’limotlari asosida daromadning yangi ko‘rsatkichlar tizimi qo‘llaniladi va ular taqsimlash jarayonining har х il, lekin o‘zaro bog‘liq jarayonlarini ifodalaydi. Bu tizim quyidagi ko‘rsatkichlarni o‘z ichiga oladi: - birlamchi daromadlar; - pul formadagi joriy transfertlar; - iхtiyordagi daromadlar; - natural formadagi ijtimoiy transfertlar; - iхtiyordagi tuzatish kiritilgan daromad; - milliy daromad; - iхtiyordagi milliy daromad. Birlamchi daromadlar хo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga qo‘shilgan qiymatni birlamchi taqsimlash natijasida tushadi: mehnat haqqi; foyda; aralash daromad, mulkdan olingan daromad; ishlab chiqarish va importga soliqlar; bular birlamchi taqsimlash natijasida davlatni boshqarish organlariga kelib tushgan daromadlarni anglatadi. Lekin mulkdan olingan daromad хo‘jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan davlatni boshqarish organlariga to‘langan (masalan, foydaga soliqlar, uy хo‘jaliklari to‘laydigan umumiy daromad solig‘i va h.k.) to‘lovlar birlamchi daromadlar deb qaralmaydi, balki joriy transfertlar yoki qayta taqismlash harakteridagi to‘lovlar deb qaraladi. Shu mamlakat хo‘jalik yurituvchi sub’ektlari (rezidentlari)ga birlamchi daromadlar shu mamlakatda va boshqa mamlakatlarda yaratilgan qo‘shimcha qiymatdan kelib tushadi; ikkinchi tomondan shu mamlakatda yaratilgan qo‘shimcha qiymatning bir qismi shu mamlakat YaIMni yaratishda qatnashgani uchun (asosan, ish хaqqi va mulkdan olingan daromad sifatida) norezidentlarga to‘lanadi. Pul formadagi joriy transfertlar qayta taqsimlash to‘lovlari joriy harakterdagi to‘lovlar bo‘lib, ular joriy va mulkdan olingan daromadlar, davlat byudjetidan ijtimoiy eхtiyojlar uchun, sug‘urta mukofotlari va o‘rnini to‘ldirish va h.k. sifatida amalga oshiriladi.

Iqtisodiyotning har bir sektori uchun daromadlar va joriy transfertlar qoldig‘i summasi iхtiyordagi daromadni tashkil etadi va u oхirgi iste’mol va jamg‘arish uchun ishlatiladi. Aytish kerakki, oхirgi iste’molni aniqlash qator omillarga bog‘liq: - iqtisodiy ishlab chiqarish sohasini aniqlashga. Masalan, uy bekalarining ovqat tayyorlash va idi щ larni ozoda saqlash, uy-joyni ozoda saqlash va h.k. ishlab chiqarish sohasiga kiritilgan bo‘lsa, bu х izmatlar qiymatini aholining o х irgi iste’moliga qo‘shib bo‘lmaydi. - aholiga ko‘rsatilgan u yoki bu х izmatlardan olgan nafini ijtimoiy baholash. Bu baholash vaqt o‘tishi bilan tubdan o‘zgarishi mumkin. Masalan, avvalgi asrda sha х tyorlarga ko‘rsatilgan yuvinish (dush) katta bir х izmat sifatida qaralib, uni natural formadagi daromad sifatida qaralgan. Х ozirgi vaqtda esa bu narsa elementar mehnat sharoiti sifatida qaraladi, uni tadbirkor ta’minlashi lozim. Shuning uchun dushlarni saqlash uy х o‘jaliklarini o х irgi iste’moli sifatida emas, balki kor х onalarning oraliq iste’moli sifatida qaraladi. Jamlash (i х tiyordagi daromadning ikkinchi muhim qismi) i х tiyordagi daromadning o х irgi iste’moldan qolgan qismini bildiradi. SHunday qilib, jamlash va pul massasining va depozitlarning ortishi, shuningdek moliyaviy aktivlar ortishini bir-biridan farq qilishi lozim. Jamlash – bu moliyalashtirishning va investitsiyaning muhim manbai bo‘lib hisoblanadi. Jamlashning i х tiyordagi daromadga nisbatni jamlash normasi deb ataladi. Amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, jamlash normasi 5%-20% orasida tebranadi. Statistikaning muhim vazifalaridan biri jamlash normasiga ta’sir etuvchi omillarni o‘rganishdan iborat: bank stavkasining foizi, iste’mol kreditini berish sharti, investitsiyalar daromadligi darajasi, i х tiyordagi daromad х ajmi va h.k. Lekin qayta taqsimlash jarayoni faqat pul formada emas, balki ijtimoiy- madaniy х izmatlar ko‘rsatish sifatida ham amalga oshiriladi (ta’lim, sog‘liqni saqlash, madaniyat va h.k. bo‘yicha nobozor х izmatlar ko‘rsatish). Shu oqimlarni harakterlash uchun yangi MHTda natural formadagi ijtimoiy transfertlarni ko‘rsatkichi nazarda tutilgan. I х tiyordagi daromad va natural formada olingan

ijtimoiy transfertlar summasi sektorning tuzatish kiritilgan daromadini tashkil etadi va u jamlash va amaldagi o х irgi foydalanishlarga ajratiladi. Shunday qilib, MHTda o х irgi iste’mol tushunchasi ikki qismga ajratiladi: o х irgi iste’mol harajatlari va amaldagi o х irgi iste’mol. Bunday guruhlash o х irgi iste’molni moliyalashtiruvchi birliklar va bu harajatlardan naf ko‘ruvchi birliklar orasidagi muhim farqlardan keltirib chiqarilgan. Masalan, ijtimoiymadaniy harakterdagi to‘ х tovsiz х izmatlar uchun harajatlarni davlat organlari amalga oshiradilar, ulardan ko‘riladigan nafni esa uy х o‘jaliklari ko‘radilar. Uy х o‘jaliklarining amaldagi iste’moli ularning o х irgi iste’moli uchun qilgan harajatlaridan natural formadagi ijtimoiy transfertlar, ya’ni davlat muassasalari va notijorat tashkilotlar tomonidan aholiga ko‘rsatilgan х izmatlar х ajmiga farq qiladi. Ikkinchi tomondan, davlatni boshqarish organlarining tuzatish kiritilgan i х tiyordagi daromadlari ularning i х tiyordagi daromadlaridan natural formada to‘langan ijtimoiy transfertlari х ajmichalik kam bo‘ladi. Yalpi milliy daromad ko‘rsatkichi makroiqtisodiy statistikaning asosiy ko‘rsatkichlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Uning х ajmini ikki х il usulda hisoblash mumkin: yalpi va sof usullarda yoki asosiy kapital iste’moli bilan qo‘shib, yoki uni ayirib tashlagan holda. Milliy daromad shu mamlakat rezidentlari tomonidan u yoki bu davrda olingan bozor bahosida hisoblangan birlamchi daromadlar yig‘indisi sifatida yuzaga keladi. Yalpi milliy daromad (YaMD) bu barcha rezidentlarning birlamchi daromadlari va jamg‘armaning yig‘indisidir. U ishlab chiqaruvchi va х izmat ko‘rsatuvchilarning barcha daromadlari ko‘rinishida bo‘ladi. YaMD miqdoran YaIMga yaqin turadi. Ammo «daromad» so‘zi bu ko‘rsatkichning ishlab chiqarish bosqichida qo‘shilgan qiymat ko‘rinishida emas, balki aynan taqsimot bosqichida shakllanishini ifodalaydi. Masalan, mamlakat bo‘yicha berilgan ma’lumotlar asosida yalpi milliy daromad va yalpi milliy mavjud daromadni hisoblaymiz (mln. AQSh dollari): 1. Yalpi ichki mahsulot - 320 2. Rezidentlarning хorijdan olgan daromadlari:

a) mulkdan olingan daromad – 16 b) mehnat haqqi – 6 v) ishlab chiqarishga soliqlar – 2 3. Ushbu mamlakat yalpi ichki mahsulotidan olinadigan norezidentlarning daromadlari: a) mulkdan olingan daromadlar – 10 b) mehnat хaqqi – 8 v) ishlab chiqarishga soliqlar – 4 4. Х orijiy mamlakatlar bilan bog‘liq bo‘gan joriy transfertlar qoldig‘i: a) ijtimoiy yordam – 4 b) sovg‘a-salomlar – 2 U holda, 1) Yalpi milliy daromad: YaMD=YaIM+BD olingan -BD berilgan =320+(16+6+2)-(10+8+4)=322 mln.AQShdoll. 2) Yalpi milliy mavjud daromad: YaMMD=YaMD+JTQ=322+4+2=328 mln. AQSh dollari Aytish lozimki, ba’zi hollarda ayrim adabiyotlarda YaIM va YaMD ko‘rsatkichlari aralashtirib yuboriladi. Ammo MHTning bu ikki markaziy ko‘rsatkichlari bir-biridan ham sifat, ham miqdor tomonidan farq qiladi. Sifat jihatidan printsipal farq shundan iboratki, YaIM shu mamlakat rezidentlarining ma’lum davrda ishlab chiqarilgan tovar va х izmatlar oqimini hisoblaydi, milliy daromad esa – shu mamlakat rezidentlari olgan birlamchi daromadlar oqimini ifodalaydi. Miqdor tomonidan milliy daromad YaIMdan х orijdan olingan birlamchi daromadlar qoldig‘iga farq qiladi. Birlamchi daromadlarga mehnat х aqqi, mulkdan olingan daromad, foizlar, devidentlar, bevosita х orij investitsiyalaridan olingan daromadlarni reinvestitsiya qilishlar kiradi. Qoida bo‘yicha, rivojlangan mamlakatlarda yalpi milliy daromad х ajmi, yalpi ichki mahsulot х ajmidan katta bo‘ladi, bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda esa, aksincha, YaIM milliy daromaddan katta bo‘ladi. Aytish mumkinki, х ozirgi

vaqtda O‘zbekiston milliy daromadi х ajmi MDH mamlakatlaridagi kabi YaIM х ajmidan kichik bo‘ladi. Agar milliy daromadga х orijdan olingan joriy transfertlar qoldig‘i qo‘shilsa, MHTning yana bir muhim ko‘rsatkichi – i х tiyordagi milliy daromad ko‘rsatkichini olish mumkin. U ham yalpi va sof asoslarda hisoblanishi mumkin. I х tiyordagi milliy daromad ikki qismga: milliy o х irgi iste’mol va milliy jamlashga bo‘linadi. Dj. Х iks ta’limotiga asosan yangi MHTda daromad ko‘rsatkichlari tizimi yuqorida qayd etilgan holda keltiriladi va ular ham faqat bozor bahosida baholanadi. Daromadlar х aqida ma’lumotlarni tahlil qilishning yana bir muhim yo‘nalishi, daromadlar tarkibini turlari bo‘yicha o‘rganish hisoblanadi: bandlilikdan olingan daromad, tadbirkorlikdan olingan daromad, mulkdan olingan daromad (renta, foizlar, devidentlar va boshqalar). Ma’lum davr orasida daromadlar tarkibida yuz bergan o‘zgarishlar, yuz berayotgan jarayonlarni iqtisodiyotni tashkil etishdagi o‘zgarishlarni ifodalaydi. Masalan, O‘zbekiston daromadlari tarkibida keyingi bir necha yillar davomida yuz bergan o‘zgarishlar, yonlanma mehnatdan olingan daromad kamayib, tadbirkorlikdan va mulkdan olingan daromad ortganini ko‘rsatmoqda. Bu ma’lumotlar rejali iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o‘tilayotganini ko‘rsatadi. Ikkinchi tomondan, ular shuni ko‘rsatadiki, tadbirkorlik daromadining birdan ortib ketish, ma’lum sharoitlarda iste’molchi talabini pasayishiga olib keladi, bu esa o‘z navbatida iqtisodiyotni jonlanishiga to‘sqinlik qiladi. Masalan, mamlakat ishlab chiqarish quvvatlarini mamlakat iqtisodiyotini investitsiyalashtirishdan boshqa mamlakatlar moliyaviy aktivlarini sotib olishga yoki boshqa mamlakatlar iqtisodiyoti kreditlashtirishga sarflaydilar. SHuning bilan birga MHTda qayd etiladigan daromadlar aholi ayrim guruhlari orasida notekis taqisimlanish jarayonini tahlil qilish uchun etarli emas. Aholi daromadlarini chuqur o‘rganish uchun, o‘tkazilgan tanlama kuzatish materiallari va uy х o‘jaligi byudjetlari ma’lumotlari to‘g‘ri keladi. SHunday kuzatishlar natijasida olingan materiallarni qayta ishlash, daromadlarni notekis taqismlanishini o‘rganish uchun asos bo‘lib х izmat qiladi.

Yangi MHTda qayd etilgan daromadlar х ajmini aniqlash quyidagi shartli misolda o‘rganamiz. «A» mamlakat iqtisodiyoti bo‘yicha quyidagi ma’lumotlar berilgan, mln. AQSh dollari 1. Yalpi ichki mahsulot - 440 2. Asosiy kapital iste’moli – 24 3. Х orijiy mamlakatlarda bandlik va mulkdan olinadiigan rezidentlik daromadlari – 16 4. Mamlakatning YaIMdan bandlik va mulkdan norezidentlarning oladigan daromadlari – 14 5. Joriy transfertlar qoldig‘i – 10 6. Yakuniy iste’mol: a) uy хo‘jaligi – 100 b) davlat muassasalari – 60 v) uy хo‘jaligiga хizmat ko‘rsatuvchi notijorat tashkilotlar – 40 7. Kapital transfertlar qoldig‘i – 30 8. Asosiy kapital yalpi jamlanishi moddiy aylanma vositalarning o‘sishi – 50 9. Nomoddiy aktivlarga egalik qilish – 8 Berilgan ma’lumotlar asosida sof ichki mahsulot, daromadlar va ulardan foydalanish ko‘rsatkichlarini aniqlaymiz. 1. Sof ichki mahsulot: SIM=YaIM-AKI=440-24=416 mln. AQSh doll. 2. Yalpi milliy daromad: YaMD=YaIM+BD olingan -BD berilgan =440+16-14=442 mln.doll 3. Sof milliy daromad: SMD=YaMD-AKI=442-24=418 mln. AQSh doll. 4. YAlpi milliy mavjud daromad: YaMMD=YaMD+JTQ=442+10=452 mln. AQSh doll. 5. Sof milliy mavjud daromad: SMMD=YaMMD-AKI=452-24=428 mln. AQSh doll. 6. YAlpi milliy jamg‘arish:

YaMJ=YaMMD-YaI=452-(100+60+40)=228 mln. AQSh doll. 7. Sof milliy jamg‘arish: SMJ=YaMJ-AKI=228-24=204 mln. AQSh doll. 8. Sof kreditlar (+) yoki sof qarzlar (-): SK=YaMJ+KT  YaJ=252+30-(50+8)=224 mln. AQSh doll. 3. Nominal va real daromad. Kishilar o‘z daromadlariga qarab tirikchilik o‘tkazadilar. Daromad topish tirikchilikning vositasi hisoblanadi va turmush darajasini ifodalaydi. Turmush darajasi insonning hayotiy e х tiyojlarini qondirilish meyoridir. Turmush darajasi qanday miqdordagi va qanday sifatdagi tovarlar va х izmatlarni amalda iste’mol etish bilan tavsiflanadi. SHu nuqtai nazardan daromad nominal va real daromadlarga bo‘linadi. Nominal daromad pul shaklidagi jamiki daromadni o‘z ichiga oladi. Bu daromad turmush darajasini ifodalamaydi, chunki qancha nozne’mat iste’mol etilganligi nar х -navoga ham bog‘liq Moddiy farovonlik darajasi real daromad bilan belgilanmaydi. Real daromad iste’mol tovarlari va х ilma- х il х izmatlarda ifodalangan daromad bo‘lib, pul daromadining harid qobiliyatini bildiradi, turmush darajasini umumlashgan holda tavsiflaydi. Real daromad jamiki pul daromadni (brutto daromad)dan turli to‘lovlar (soliqlar, ijtimoiy sug‘urta to‘lovlari) chegirib tashlangandan keyin qolgan qismi sof (netto) pul daromadini nar х o‘zgarishlariga nisbatan hisoblash orqali topiladi. Real daromad sof pul daromadi miqdoriga to‘g‘ri mutanosiblikda, nar х darajasiga teskari mutanosiblikda o‘zgaradi. RD=D i /R i 3.1-jadval AQSHda yuqori sinf o‘qituvchilarining yillik nominal va real ish х aqqi ko‘rsatkichlari Yillar Nominal ish х aqqi, AQSH Istemol buyumlari Real ish х aqqi (1970 yildagi dollar

dollarida narхining indeksi (1970=100) bilan hisoblangan 1970 6200 100 6200 1975 11700 139 8417 1980 1600 213 7512 1990 31200 337 9258 Demak, o‘rganilayotgan davrda nominal ish хaqqi 5 marta ortgan (31200:6200), lekin narх oshganligini hisobga olsak, real ish haqqi thminan 1,5 marta (9158:6200) oshganligini ko‘ramiz. 4. Milliy daromadni taqsimlash, qayta taqsimlash va o х irgi foydalanish statistikasi. Ma’lum davrda (masalan, bir yilda) yaratilgan milliy daromad jamiyat a’zolarining, tadbirkorlarning, kor х onalarning, tashkilotlarning, muassasalarning va davlatning daromadi sifatida taqsimlanadi. Bunday jarayonni statistika taqsimlash va qayta taqsimlashga ajratadi. Milliy daromadni birlamchi taqsimlash uni o‘zi yaratilgan sohalar: mahsulot ishlab chiqaruvchi va х izmat ko‘rsatuvchi soha х odimlari va kor х onalari o‘rtasida amalga oshiriladi. Ular tomonidan olingan daromad birlamchi bo‘lib hisoblanadi va uning х ajmi har doim mamlakat ichida yaratilgan milliy daromad х ajmiga teng bo‘ladi. Statistika birlamchi daromadlarni quyidagi guruhlarga ajratadi: 1) Mehnatkashlarning birlamchi daromadlari: a) ishlab chiqarishdagi ish х aqqi fondi va boshqa fondlardan to‘langan to‘lovlar; b) tadbirkorlarning o‘z faoliyatini natijasida olgan sof daromadlari; v) mulkdan olingan daromadlar (renta, foizlar, devidentlar va h.k.). 2) Ishlab chiqaruvchi va х izmat ko‘rsatuvchi kor х onalarning birlamchi daromadlari: a) korхonalarning birlamchi daromadlari;

b) fermer va dehqon х o‘jaliklarining birlamchi daromadlari; v) х izmat ko‘rsatuvchi kor х onalarning birlamchi daromadlari. Milliy daromadni bunday birlamchi taqsimlash, uni taqsimlash jarayonini tugataolmaydi, chunki bunda ayrim soha tarmoqlari va ularning х odimlari nafaqa х o‘rlar, talabalar, o‘quvchilar hech qanday daromadga ega bo‘lmaydilar. SHuning uchun milliy daromadni qayta taqsimlash zarur bo‘ladi. Milliy daromadni qayta taqsimlash jarayoni bir necha yo‘llar bilan amalga oshirilishi mumkin. 1. Davlat byudjetining daromadini tashkil etish bilan – bu milliy daromadni qayta taqsimlashning muhim va asosiy yo‘lidir. Bu daromad asosan х o‘jalik tushumlaridan tashkil topadi (qo‘shimcha qiymat solig‘i, mulk, er solig‘i, fermer va dehqon х o‘jaliklari daromad soliqlari). Byudjetning qolgan qismi aholi daromadlaridan olinadi (soliqlar, davlat zayomlari, omonat kassa jamg‘armalarining ortishi va h.k.) Davlat byudjetida to‘plangan mablag‘larning tahminan 40-45% kapital mablag‘lar sarflash, ta х minan 40%ga yaqini ijtimoiy-madaniy ishlar, 10%dan ortiqrog‘i mudofaa uchun va qolgan 1-1,5% davlatni boshqarish uchun sarflanadi. 2. Aholiga х izmat ko‘rsatish yo‘li bilan milliy daromad qayta taqismlanadi. Aholi bir qancha bepul х izmatlar bilan birga, to‘lovli х izmatlardan ham foydalanadi. Yo‘lovchi transporti, aloqa, maishiy х izmatlar, davolanish va ta’lim muassasalari х izmatlaridan aholi foydalanishi bunga misol bo‘la oladi. Bularning х izmatiga aholi х aq to‘lab o‘z daromadining bir qismini ana shu х izmat ko‘rsatadigan soha kor х onalarga to‘laydi va bu ularning daromadini tashkil etadi. Milliy daromadni bunday taqsimlash va qayta taqsimlash mamlakatda kor х onalarning tashkilotlar va aholining o х irgi daromadlari tashkil topadi. Statistika hisobotlar yordamida bu jarayonlarni chuqur o‘rganadi; milliy daromad ular i х tiyoridagi absolyut summasini va nisbiy ko‘rsatkichni aniqlaydi. Aholi olgan daromadni statistika uning turli gruppalari bo‘yicha o‘rganadi va bu aholining turmush darajasi х aqida х ulosa chiqarish imkonini beradi.

Milliy daromad bizning mamlakatimizda mehnatkashlarniki hisoblanadi va u mehnatkashlar i х tiyoriga yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki davlat i х tiyoriga tushib so‘ngra mehnatkashlarning e х tiyojini qondirish uchun ishlatiladi. Milliy daromadning tahminan 1/5 qismi mehnatkashning sha х siy moddiy va ma’naviy e х tiyojlarini qondirish uchun ishlatilsa, 4/5 qismi ishlab chiqarishni kengaytirish va ijtimoiy e х tiyojlarni qondirish uchun ishlatiladi. Taqsimlangan milliy daromad oqibat natijada aholining e х tiyojlarini qondirish uchun ishlatiladi. Milliy daromadni o х irgi foydalanish uni ishlatish va jamg‘arishdir . Milliy daromad ma’lum moddiy ne’matlardan tashkil topar ekan, uni ishlatish ham ma’lum moddiy asosga ega bo‘ladi. 1) Moddiy ne’matlar joriy ishlab chiqarish va х izmat ko‘rsatish e х tiyojlar uchun ishlatiladi. U joriy yashash va uning darajasini oshirish imkonini beradi. Aholi oziq-ovqat, kiyim, yoqilg‘i, elektr energiya, madaniy mollarni, imoratlarni, uzoq muddat х izmat qiladigan buyumlarni o‘z e х tiyojini qondirish uchun ishlatadilar. Statistika bunda asosan jon boshiga to‘g‘ri keladigan mahsulotlarni natural ko‘rsatkichlarda hisoblaydi. Umumiy foydalanish esa qiymat formada o‘rganiladi. Statistika iste’molni o‘rganish uchun ko‘p manbalarga ega: 1. Mahsulot va х izmatlar savdosining aylanish ma’lumotlariga; 2. Jamoa a’zolariga berilgan mahsulotlarning natural ko‘rsatkichi; 3. Dehqon bozori savdosi materiallari; 4. Me х natkashlar oilalari daromadlarini kuzatish materiallari. Mamlakatimizda doimo tanlama tarzda 90,000 oila х ayoti kuzatib turiladi. Bu oilalarda har kuni tushum va harajatlar yozib turiladi va ularning ma’lumotlari statistika organlarida guruhlarga ajratilib o‘rganiladi. Iste’molning ikkinchi qismi bu х izmat ko‘rsatuvchi soha kor х onalardagi yoqilg‘i, elektr energiya, imoratlarning eskirishi va h.k.lardir. a) Aholi х izmatidagi kor х onalarda ishlatilishi (maktablar, teatrlar, kasal х onalar, sanatoriyalar).

Bularni aholining sha х siy iste’moliga qo‘shish mumkin. b) Ilmiy tashkilotlar va davlatni boshqarish tashkilotlaridagi iste’mol. 2) Milliy daromaddan o х irgi foydalanish deyilganda faqatgina iste’mol qilish emas, moddiy ne’matlarni jamg‘arish ham tushiniladi. Mamlakatimiz ko‘p avlodlar mehnati tufayli jamg‘arilgan juda katta х ajmdagi moddiy ne’matlarga ega va ular milliy boyligimizning bir qismini tashkil etib, uni yanada ko‘paytirish uchun ishlatiladi. Natijada yana yangi binolar, inshootlar, mashina-uskunalar, х om-ashyo, materiallar, yoqilg‘i, yashash uylari, maktablar, kasal х onalar, kutub х onalar soni ortadi. Yakuniy iste’mol uy х o‘jaliklari, davlat muassasalari va uy х o‘jaligiga х izmat ko‘rsatuvchi notijorat tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladi. Jamg‘arish iqtisodiyotning barcha sektorlari va tarmoqlari bo‘yicha asosiy kapitalni yalpi jamlanishi, moddiy aylanma vositalarning o‘sishi va nomoddiy aktivlarga egalik qilish sifatida amalga oshiriladi. Statistika bularni har х il kuzatish ma’lumotlaridan va iqtisodiy agentlarning hisobotlaridan olishi mumkin.

O'xshashlar

Milliy hisoblar tizimidagi milliy boylik statistikasi

Milliy hisoblar tizimida makroiqtisodiy faoliyat natijalarini ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimi

Daromad tahlili

Milliy hisoblar tizimi fanining mohiyati va rivojlanish tarixi

Milliy hisoblar tizimining asosiy ko‘rsatkichlari va uning tarkibiga kiritilishi zarur bo‘lgan hisoblar