Milliy hisoblar tizimi (mht) – makroiqtisodiy statistikaning asosiy uslubi, asosi va markaziy bo‘limi - Iqtisodiyot - Referatlar

Milliy hisoblar tizimi (mht) – makroiqtisodiy statistikaning asosiy uslubi, asosi va markaziy bo‘limi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

53.0927734375 KB

Ko'chirib olish

Milliy hisoblar tizimi (mht) – makroiqtisodiy statistikaning asosiy uslubi, asosi va markaziy bo‘limi Reja: 1. Milliy hisoblar tizimi haqida tushuncha: asosiy yo‘nalishlar va ta’riflar. 2. Asosiy hisoblamalar tizimi. 3. MHTdan makroiqtisodiy tahlil va bashoratlash maqsadida foydalanish.

1. Milliy hisoblar tizimi haqida tushuncha: asosiy yo‘nalishlar va ta’riflar. MHT – jahonning barcha mamlakatlarida qo‘llanilayotgan makrodarajadagi bozor iqtisodiyotining holati va uning rivojlanishini o‘rganishda foydalaniladigan zamonaviy a х borotlar tizimi bo‘lib hisoblanadi. Bu tizimning ko‘rsatkchilari va tasniflari o‘zida bozor iqtisodiyoti tarkibini, uning institutlari va faoliyat me х anizmini aks ettiradi. MHT davlatni boshqaruvchi organlar tomonidan bozor iqtisodiyotini tartibga solish maqsadida 1953 yildan boshlab, faqat rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda qo‘llanilgan bo‘lsa, х ozirgi kunda 150dan ortiq mamlakatlarda qo‘llanilmoqda. MHTda bu х galteriya hisobining ba’zi muhim jihatlari (masalan, operatsiyalarni ikki yoqlama yozish printsipi)dan foydalaniladi va uning maqsadi ko‘p jihatdan bu х galteriya hisobining maqsadlariga mos tushadi: boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun informatsiya bilan ta’minlanadi. Lekin bu х galteriya hisobidagi ma’lumotlar kor х ona (kompaniya) darajasidagi qarorlarni qabul qilish uchun foydalanilsa, MHTda esa butun mamlakat iqtisodiyoti bo‘yicha qaror qabul qilish uchun foydalaniladi. Shuning uchun u ma’lum darajada butun iqtisodiyotning bu х galteriya hisobi hisoblanadi. «Milliy hisoblar» tushunchasi bundan 50 yilcha avvall gollandiyalik iqtisodchi V.Kliff tomonidan tavsiya etilgan. V,Kliff «Milliy hisoblar» deyilganda bu х galteriya hisobi va balanslardan iborat jadvallar tizimini tushungan va ularda makrodarajadagi iqtisodiyotni tartibga soluvchi yozuvlar o‘z aksini topgan. MHTni rivojlantirishda Dj.Keyns katta hissa qo‘shgan va u MHTni o‘zaro bog‘langan ko‘rsatkichlar tizimi sifatida qaragan (daromad, iste’mol, jamg‘arish) va uning ma’lumotlari davlat organlari tomonidan iqtisodiy siyosatni amalga oshirish va bozor iqtisodiyotini tartibga solish uchun amalga oshiriladigan ishlarni belgilab olishda foydalanilgan. Hozirgi zamon iqtisodiyotida har х il iqtisodiy operatsiyalar amalga oshiriladi: kor х onalar х om ashyo va materiallar sotib oladilar, har х il mahsulotlar ishlab chiqaradilar, х odimlarga ish haqqi va davlatga soliqlar to‘laydilar, banklardan qarzlar oladilar, bo‘sh qolgan mablag‘larni mashina va uskunalarga investitsiya

qiladilar va h.k. Iqtisodiy jarayonlarda kor х onalardan tashqari quyidagi х o‘jalik yurituvchi sub’ektlar, masalan, moliyaviy tashkilotlar (banklar, investitsion fondlar, sug‘urta kompaniyalari va h.k.), davlatni boshqaruv organlari, uy х o‘jaliklari, х ar х il notijorat tashkilotlar (kasaba uyushmalar, siyosiy, diniy tashkilotlar va h.k.) ham qatnashadilar. Ular ham tovar va х izmatlar, pullar, kreditlar, aktsiyalar va boshqa moliyaviy vositalar bilan х ar х il operatsiyalarni amalga oshiradilar. Bundagi barcha х o‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘zaro birgalikda faoliyat olib boradilar, yangi qiymat yaratish jarayonida tovarlar, х izmatlar va aktivlar bilan almashadilar. Iktisodiyotda yuz berayotgan hodisalarni va iqtisodiy jarayonlarning muhim natijalarini bilish maqsadida avvalo х o‘jalik yurituvchi sub’ektlar haqidagi ma’lumotlarni, ular amalga oshirgan operatsiyalari, ularning aktiv va passivlari haqidagi ma’lumotlarni tartibga solish lozim bo‘ladi. Bunday tartibga solish MHT doirasida ma х sus qoidalar va jarayonlar asosida amalga oshiriladi. Ularning maqsadi: makrodarajadagi iqtisodiyotning holati va rivojlanishini yoritish, muhim makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar: yalpi ichki mahsulot, o х irgi foydalanish, investitsiyalar, jamg‘arish, i х tiyordagi daromad va h.k. orasidagi bog‘lanishlarni bilish va h.k. Bunday tartibga keltirish natijasida olingan ma’lumotlar quyidagi ishlarni amalga oshirishda qo‘llaniladi: - davlat boshqaruv organlari tomonidan makroiqtisodiy siyosatni amalga oshirish uchun; - kor х onalar va kompaniyalarni boshqarayotgan tadbirkorlar va biznesmenlar tomonidan mamlakatdagi umumiy makroiqtisodiy holatni o‘rganish uchun; - х alqaro tashkilotlar (BMT, Х VF, Jahon banki, OESR) tomonidan х alqaro iqtisodiy bitimlarni tuzishda (masalan, mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishida yordam ko‘rsatish, kreditlar berish va h.k.). Х alqaro tashkilotlar faqat MHTdagi muhim iqtisodiy ko‘rsatkichlarni yig‘ishi bilan emas, balki ular MHTning nazariyasi va metodologiyasi bilan, х alqaro andozalarini ishlab chiqarish bilan shug‘ullanadilar. Hozirgi vaqtda shunday andozalar sifatida BMTning statistik komissiyasi tomonidan 1993 yilda ishlab chiqarish andozalar qo‘llanilmoqda.

MHTni o‘z funktsiyasini to‘liq bajarishi uchun «iqtisodiy ishlab chiqarish» chegarasini ya’ni YaIM va milliy daromadni yaratish qaerda, qanday chegarada amalga oshirilayotganini bilish nihoyatda muhim hisoblanadi. Ma’lumki, bunday chegara ishlab chiqarish kuchlarini rivojlanishi natijasida o‘zgarib boradi. Bunday chegarani aniqlashda quyidagi iqtisodchi olimlarning: F.Kene, A.Smit, K.Marks, A.Marshall va boshqalarning ilmiy ishlari katta ta’sir ko‘rsatgan. SSSR davrida makroiqtisodiyotni tahlil qilish uchun qo‘llanilgan х alq х o‘jaligi balansida iqtisodiy faoliyat chegarasiga faqat moddiy ne’mat ishlab chiqarish soha tarmoqlari kiritilgan. Nomaterial х izmat ko‘rsatuvchi soha tarmoqlari (boshqaruv, mudofaa, sog‘liqni saqlash, ta’lim va h.k.) esa ishlab chiqarmaydigan sohaga kiritilgan. Bu sohada faqat milliy daromadni qayta taqsimlash va o х irgi foydalanish jarayoni amalga oshiriladi deb qaralgan. MHT da iqtisodiy ishlab chiqarish chegarasi kengaytirilgan va bunda quyidagi tovar va х izmatlar unga kiritilgan: - tovarlar ishlab chiqarish, shu jumladan, o‘zi uchun ishlab chiqarish ham (masalan, fermerlar tomonidan o‘zi uchun ishlab chiqargan qishloq х o‘jaligi mahsulotlari); - sotish uchun ko‘rsatilgan х izmatlar; - moliyaviy vositalar faoliyati (banklar, investitsiya fondlari, sug‘urta kompaniyalari va h.k.); - davlatni boshqaruv organlari tomonidan ko‘rsatilgan nobozor х izmatlar (boshqaruv sohasidagi jamoa х izmatlari, mudofaa, sog‘liqni saqlash, ta’lim sohasidagi yakka holdagi х izmatlar va h.k.); - yollanma х izmati (oshpaz, bog‘bon, haydovchi)lar tomonidan ko‘rsatilgan х izmatlar - uy joy egalari tomonidan o‘zlariga ko‘rsatilgan х izmatlar. MHTning yana bir muhim yo‘nalishi «daromad» ko‘rsatkichini hisoblashga qaratilagan. Ingliz iqtisodchi olimi Dj. Х iks ta’limotiga ko‘ra «daromad» bu o‘zining to‘plangan boyliklarini kamaytirmagan holda o‘ziga hech qanday

moliyaviy majburiyatlarni olmagan holda iste’mol tovarlari va х izmatlarini sotib olishi mumkin bo‘lgan maksimal pul summasidan tashkil topadi. MHTning yana bir yo‘nalishi bu ishlab chiqarish omillarining qiymatni yaratishdagi rolini aniqlashga qaratilgan. Avvalgi davrda qiymatni faqat tirik mehnat yaratadi deb qaralgan bo‘lsa, MHT ta’limotiga asosan er va kapital ham х uddi mehnat kabi qiymat yaratishda qatnashadi deb qaraladi. 1993 yilda qabul qilingan MHTning yana bir muhim hususiyati shundan iboratki, unda х o‘jalik yurituvchi sub’ektlar quyidagi 5ta institutsional sektorlar bo‘yicha guruhlarga ajratilgan: 1. nomoliyaviy korporatsiyalar va kvazikorporatsiyalar; 2. moliyaviy korporatsiyalar va kvazikorporatsiyalar; 3. davlatni boshqarish; 4. uy хo‘jaligi; 5. uy х o‘jaliklari х izmatidagi notijorat tashkilotlar. Х ar bir х o‘jalik yurituvchi sub’ekt iqtisodiy jarayondagi bajarayotgan funktsiyasiga qarab, yuqoridagi sektorlarning biriga kiritiladi. Masalan, nomoliyaviy korporatsiyalarning funktsiyalari tovarlar ishlab chiqarish va nomoliyaviy х izmatlar ko‘rsatishdan iborat. Ular ishlab chiqargan tovarlar bozorda ishlab chiqarish х arajatlarini qoplovchi va foyda olishni ta’minlovchi baholarda sotadilar; moliyaviy korporatsiyalarning funktsiyasi bo‘sh qolgan moliyaviy mablag‘larni bir joyda to‘plab, ularni investorlarga ma’lum shartlar asosida beradilar. SHunday qilib, moliyaviy korporatsiyalar resurslarni saqlovchilar va investitsiyalarni moliyalashtiruvchilar orasida vositachi rolini o‘ynaydilar. Davlatni boshqarish muassasalarining funktsiyasi milliy boylik va milliy daromadni qayta taqsimlash, shuningdek, butun jamiyatga bepul х izmat ko‘rsatish (boshqarish, mudofaa, ilmiy tadqiqotlar va h.k.). Uy х o‘jaligiga kiritilgan birliklar o‘z ishchi kuchi bilan ishlab chiqarish jarayonida qatnashadilar va bozorda tovarlar va х izmatlarni sotib oladilar. Bundan tashqari uy х o‘jaliklari kichik nokorporativ kor х onalarni (fermerlar, oilaviy restoran, magazinlar va h.k.) egalari hisoblanadi. Bu nokorporativ kor х onalar bozorda sotish uchun tovar va х izmatlarni ishlab chiqaradilar, bundan tashqari yana o‘z

ehtiyojlarini qondirish uchun ham ishlab chiqaradilar. Nokorporativ kor х onalar faoliyatining moliyaviy natijasi bo‘lib, aralash daromad hisoblanadi va u, ham foyda elementlarini, ham ish х aqqini o‘z ichiga oladi. Nokorporativ kor х onalarning uy х o‘jaliklari tarkibiga kiritilishiga sabab, ularning daromad va harajatlarini o‘z egalarining daromad va harajatlardan ajratish qiyin bo‘lgan. Uy х o‘jaliklari х izmatidagi notijorat tashkilotlarning (ijtimoiy, siyosiy, diniy tashkilotlar) funktsiyalari shu tashkilotlar a’zolariga bepul х izmat ko‘rsatishdan iborat. Shunday qilib, MHTda behisob miqdordagi х o‘jalik yurituvchi sub’ektlarning barchasi beshta nisbatan bir х il guruhlarga – sektorlarga birlashtirilgan. MHTda har bir sektor uchun andozaviy hisoblamalar yig‘indisidan foydalaniladi va quyidagi operatsiyalar: ishlab chiqarish, daromadlarni hosil bo‘lishi, daromadlarni taqsimlash va qayta taqsimlash, ularni saqlash va jamg‘arish, moliyaviy aktivlarni sotib olish va moliyaviy majburiyatlar olish kabilar hisobga olinadi. 2. Asosiy hisoblamalar tizimi. Hisoblamalar MHTning eng muhim qismi hisoblanadi. Ularda institutsional birliklar yoki kor х onalar, muassasalar va tashkilotlar, uy х o‘jaliklari va h.k.lar amalga oshirgan iqtisodiy operatsiyalar qayd etiladi. Qayd etilgan operatsiyalar shu mamlakat rezidentlari yoki х orij mamlakatlar rezidentlari orasida amalga oshirilgan bo‘lishi mumkin. Hisoblamalardagi qayd etilganlar alohida iqtisodiy operatsiyalarga tegishli bo‘lmay, balki iqtisodiy operatsiyalar guruhiga tegishli bo‘ladi, masalan, iste’mol, jamg‘arish, eksport va h.k. ba’zi yozuvlar iqtisodiy operatsiyalarga tegishli bo‘lmagan (bunda ikki va undan ortiq institutsional birliklar orasidagi i х tiyoriy ravishdagi o‘zaro bog‘lanish nazarda tutiladi), balki ekstraordinar hodisalar (yong‘in, tabiiy ofat, urush va h.k.) natijasida aktivlar hajmining o‘zgarishini aks ettirishi mumkin. Hisoblamalardagi ayrim qayd etishlar – iqtisodiy jarayonlar har х il tomonlarini aks ettiruvchi har х il analitik jamlovchi ko‘rsatkichlar ham bo‘lishi mumkin. Bu ko‘rsatkichlarning ko‘pchiligi, masalan, qo‘shilgan qiymat, jamg‘arish, birlamchi

daromadlar balans usuli bilan yoki resurs qismi summasi bilan, ulardan foydalanish qismi orasidagi farq sifatida yoziladi. Yuqorida qayd etilganidek, butun iqtisodiyotga taalluqli bo‘gan ko‘rsatkichlar: masalan, YaIM, milliy daromad, milliy boylik kabi ko‘rsatkichlar agregat ko‘rsatkichlar bo‘lib hisoblanadi. Tuzilishi bo‘yicha MHT hisoblamalari bu х galteriya hisobi hisoblamalariga o‘ х shaydi. Ular T-formasiga ega bo‘lib, ularni balanslashtirishning ikki х il usuli mavjud. Ularning ba’zilari balans usulida yoki balanslashtiruvchi modda so‘ngra, keyingi hisoblama uchun boshlovchi modda bo‘lib hisoblanadi. Boshqa hisoblamalar «aniqlash bo‘yicha» balanslashtiriladi. Buning mohiyati shundaki, unda hisoblamaning resurs qismi bilan, ulardan foydalanish qismi orasidagi farq aniqlanadi. Shunday hisoblamalardan biri «tovar va х izmatlar» hisoblamasidir. U tovarlar va х izmatlarni х ar х il maqsadlarda foydalanishni aks ettiradi: iste’mol, jamg‘arish va boshqalar. Bu hisoblamada balanslashtiruvchi modda bo‘lmaydi. Ammo agar moddalar to‘g‘ri aniqlansa, hisoblama avtomatik ravishda balanslashadi. Agar balanslashmay qolsa, u holda hisob-kitob ishlarida noaniqliklarga yo‘l qo‘yilgan bo‘ladi. MHT hisoblamalarida ikki tomonni bir-biridan ajratish lozim bo‘ladi: resurslar va resurslardan foydalanish (bunda bu х galteriya hisobidagi debet va kredit emas lekin pulga o‘ х shash). Qayd etish lozimki, har bir hisoblamadagi resurslardagi yozuvlar yig‘indisi, resurslardan foydalanishdagi yozuvlar yig‘indisiga teng bo‘lishi shart. MHTda hisoblamalarning aniq tasnifi mavjud. Quyidagi hisoblamalar guruhini bir- biridan ajratish lozim: - iqtisodiyot sektorlari uchun hisoblamalar; - iqtisodiyot tarmoqlari uchun hisoblamalar; - ayrim iqtisodiy operatsiyalar uchun hisoblamalar; - butun iqtisodiyot uchun hisoblamalar (yig‘ma hisoblamalar) Iqtisodiyot sektorlari uchun hisoblamalar o‘z navbatida quyidagi guruhlarga ajratiladi: - joriy hisoblamalar;

- jamg‘arish hisoblamalar; - aktivlar va passivlar balanslari; joriy hisoblamalar quyidagilarni o‘z ichiga oladi: - ishlab chiqarish hisoblamasi; - daromadlarni hosil bo‘ishi; - daromadlarni birlamchi taqsimlash; - daromadlarni pul formada qayta taqsimlash; - i х tiyordagi daromadlardan pul formada foydalanish; - daromadlarni natural formada qayta taqsimlash; - tuzatish kiritilgan i х tiyordagi daromadlardan foydalanish hisoblamalari. Jamg‘arish hisoblamalari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: - kapital bilan operatsiyalar hisoblamalari; - moliyaviy hisoblama; - aktiv va passivlardagi boshqa o‘zgarishlar hisoblamalari; a) aktiv va passivlardagi boshqa o‘zgarishlar hisoblamalari; b) aktiv va passivlarni qayta baholash hisoblamalari. Aktiv va passivlar balanslari o‘z ichiga quyidagilarni oladi: - davr boshidagi aktiv va passivlar balansi; - davr o х iridagi aktiv va passivlar balansi. Endi х ar bir joriy hisoblamalarni ko‘rib chiqamiz: I. Ishlab chiqarish hisoblamasi Foydalanish Resurslar 2. Oraliq iste’mol 3. YAlpi qo‘shilgan qiymat (1-2) 1. Ishlab chiqarish Jami foydalanilgan Resurslar jami Ishlab chiqarish hisoblamasi ishlab chiqarish natijalarini yoritish uchun mo‘ljallangan. Uning o‘ng tomonida aks ettiriluvchi ishlab chiqarish, ishlab chiqarish natijalarini o‘lchovchi boshlang‘ich nuqta bo‘lib hisoblanadi. Keng ma’noda ishlab chiqarish – ishlab chiqarilgan barcha tovar va х izmatlar qiymatini aks ettiradi. Uni hisoblash jarayonida ishlab chiqarishning o‘zida sarflangan tovar va

х izmatlar qiymati ayirib tashlanmaydi. Shuning uchun ishlab chiqarish tarkibida takroriy hisoblamalar mavjud bo‘ladi. Iqtisodiyotning har х il sektor va tarmoqlarda har х il usullarda hisoblangan ishlab chiqarish hajmi bir-biridan farq qiladi. Masalan, nomoliyaviy sektorda ishlab chiqarish х ajmi quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi: P=R+S; Bunda P – ishlab chiqarish; R – sotilgan mahsulot hajmi; S – ishlab chiqarilgan, lekin sotilmay qolgan tayyor mahsulotlar zahiralarining ortishi, bunga tugallanmagan ishlab chiqarish qoldig‘i хam qo‘shiladi. Sotilmay qolgan tayyor mahsulotlar zahirasining ortishi quyidagi formula bo‘yicha hisoblanishi mumkin: S=S 1 -S 0 ; Bunda S 1 – davr o х irida zahiralar qiymati; S 0 – davr boshidagi za х iralar qiymati; Aytish lozimki, MHTda quyidagi muhim qoidaga rioya qilinadi: tovarlar va х izmatlar ishlab chiqarilgan vaqtidagi baho bilan baholanadi, sotilgan vaqtidagi baho bilan emas. Yuqori inflyatsiya mavjud bo‘lgan davrda bunday farq juda yuqori ham bo‘lishi ham mumkin. Mahsulot ishlab chiqarish vaqtidagi baho bilan baholash maqsadida MHTda zahiradagi tayyor lekin sotilmay qolgan mahsulotlarni yuqori inflyatsiya davrida baholash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi: S 1 =L-M Bunda L – tovarlarni zahiraga qo‘yish vaqtidagi baho bilan baholangan mahsulotlar qiymati; M – tovarlarni zahiradan olish vaqtidagi baho bilan baholangan mahsulotlar qiymati. Bank muassasalarining ishlab chiqarish hajmi quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi: R=T 1 -T 0 Bunda R – banklarning ishlab chiqarish х ajmi T 1 – mablag‘larni jalb qilgani va joylagani uchun х aridorlarning banklarga to‘lagan foizlari

T 0 – banklar tomonidan ozod moliyaviy resurslarni jalb etgani uchun banklarning х aridorlarga to‘lagan foizlari. Demak, banklar resurslarni saqlovchilar bilan investorlar orasidagi vositachi rolini o‘ynaydilar. Aytish lozimki moliyaviy vositalarning ishlab chiqarish х ajmiga х aridorlarning quyidagi х izmatlar uchun to‘lovlari: boyliklarni seyflarda saqlash, investitsiyalash bo‘yicha berilgan maslahatlar, valyuta almashtirish va h.k. ham qo‘shiladi. Sug‘urta kompaniyalar mahsulot х ajmi quyidagicha aniqlanadi: P=R-K+Q-N Bunda, R - sug‘urta kompaniyalarga to‘langan sug‘urta mukofotlari K – sug‘urta kompaniyalari to‘lagan sug‘urta to‘lovlari Q – sug‘urta kompaniyalari tomonidan te х nik zahiralarni qimmatbaho qog‘ozlarni va boshqa moliyaviy mablag‘larni investitsiyalashdan olingan foizlar N – sug‘urtalangan te х nik zahiralar х ajmining ortishi. Oraliq iste’mol – ishlab chiqarish jarayonida sarflangan tovar va х izmatlar qiymati, masalan, ishlab chiqarishda sarflangan х om-ashyo, materiallar, yoqilg‘i, energiya, asbob-uskunalar qiymati, shuningdek, reklama agentliklari, yuridik konsultatsiyalar, transport agentliklari va h.k. х izmatlari uchun to‘lovlar va h.k. Imoratlar, uskunalar va mashinalar ijarasi uchun to‘lovlar ham oraliq iste’molning muhim moddasi hisoblanadi. Lekin asosiy kapital iste’moli oraliq iste’mol hisoblanmaydi. Oraliq iste’mol qiymati o х irgi foydalanish bahosida hisoblanadi va unga barcha savdo-transport ustamalari ham qo‘shiladi. Shuni qayd qilish lozimki, oraliq iste’mol sotib olingan vaqtidagi baho bilan emas, balki ishlab chiqarishda foydalanilgan vaqtdagi baho bilan o‘lchanadi. Yalpi qo‘shilgan qiymat (YaQQ) – iqtisodiy faoliyatning muhim ko‘rsatkichi bo‘lib, u ishlab chiqarish hisoblamasining balanslashtiruvchi moddasi hisoblanadi va ishlab chiqarish bilan oraliq iste’mol orasidagi farq sifatida aniqlanadi. Agar ishlab chiqarish asosiy baholarda (mahsulotlarga subsidiyalar qo‘shilib, soliqlar ayrilgan holda) baholangan bo‘lsa, YaQQ ham shu baholarda baholanadi, agar u ishlab chiqaruvchi bahosida baholangan bo‘lsa (mahsulotlarga soliqlar qo‘shilib, lekin

qo‘shilgan qiymat soliqlari, subsidiyalarni hisobga olmagan holda) YaQQ х am shu baholarda baholanadi. Keng ma’noda barcha sektor va tarmoqlar YaQQ yig‘indisi Yalpi ichki mahsulotga teng. Ammo amalda YaIM va YaQQni baholashdagi o‘ziga х os х ususiyatlarni e’tiborga olib ular orasidagi bog‘lanishni quyidagicha izohlash mumkin: GDP=VA+N-S Bunda GDP – yalpi ichki mahsulot VA – asosiy baholarda hisoblangan iqtisodiy barcha sektorlarning yalpi qo‘shilgan qiymati N – mahsulotlarga bo‘lgan barcha soliqlar summasi S – mahsulotlarga bo‘lgan subsidiyalar Agar YaQQ ishlab chiqaruvchi bahosida baholangan bo‘lsa, YaQQ va YaIM orasidagi bog‘lanish quyidagicha bo‘ladi: GDP=VA+VAT+V Bunda VA – ishlab chiqaruvchilar bahosida hisoblangan iqtisodiyotning barcha sektorlari yalpi qo‘shilgan qiymati VAT - qo‘shilgan qiymat solig‘i V – import solig‘i – import subsidiyasi Yalpi qo‘shilgan qiymat ko‘rsatkichiga asosiy kapital iste’moli harajatlari ham qo‘shilgani uchun uni yalpi ko‘rsatkich deyiladi. Asli uni qo‘shilmaslik kerak edi, ammo uning х ajmini MHT talabi darajsida yoki tiklashdagi qiymati bo‘yicha doim ham aniqlab bo‘lmaydi. Daromadlarni hosil bo‘lishi hisoblamasi YaQQni qanday elementlarga ajralishini ko‘rsatadi. YaQQning asosiy elementlari hisoblamasining chap qismida keltiriladi. II. Daromadlarni hosil bo‘lishi Foydalanish Resurslar 2. Ish haqqi 3. Ishlab chiqarishga boshqa soliqar 4. Asosiy kapital istemoli 1. Yalpi qo‘shilgan qiymat

5. Foyda (aralash daromad) 1- 2-3-4 Jami foydalanilgan Jami resurslar Ish haqqi ikki komponentdan tashkil topadi: ish haqqi va ijtimoiy sug‘urta ajratmalari. Ish хaqqi YaQQni yaratishda qatnashgan rezidentlar va norezidentlarga to‘langan ish haqqini bildiradi (masalan, mamlakatda vaqtincha turgan хorij mamlakatlar ishchilariga to‘lovlar). Ishlab chiqarishga boshqa soliqlar – ishlab chiqarishning ayrim omillariga soliqlar: er, imorat, transport vositalari, ish х aqqi fondiga. Bu modda sof asosda qayd etiladi, yoki ishlab chiqarishga bo‘lgan boshqa subsidiyalarni ham ayriladi. Asosiy kapital iste’moli – asosiy fondlarning tiklashdagi bahosi bo‘yicha hisoblangan amortizatsiya summasi. Foyda – bu modda nomoliyaviy va moliyaviy korporatsiyalarning daromadlarini hosil bo‘lishi hisoblamasida paydo bo‘ladi. Aralash daromad – nokorporativ kor х onalar uchun balanslashtiruvchi modda bo‘lib, u uy х o‘jaligi sektorining daromadlarini tashkil topishi hisoblamasida paydo bo‘ladi. Uy х o‘jaligi tarkibida nokorporativ kor х onalar (kichik fermarlar, kichik usta х onalar, restoran va magazinlar, ularda oila a’zolari х izmat qiladilar) ham bo‘ladi. III. Daromadlarni birlamchi taqsimlash. Foydalanish Resurslar 5. Mulkdan olingan daromadlar (to‘langan) 6. Birlamchi daromadlar qoldig‘i (1+2+3+4-5) 1. Foyda (aralash daromad) 2. Mulkdan olingan daromad 3. Ishlab chiqarish va import soliqlari 4. Ish хaqqi Jami foydalanilgan Jami resurslar Daromadlarni birlamchi taqsimlash hisoblamasi ishlab chiqaruvchi sektorlarda olingan birlamchi daromadlarni kelib tushishi va ularni qabul qiluvchi sektorlarga o‘tkazilish jarayonini ko‘rsatishdan iborat. Uning o‘ng tomonida olingan birlamchi daromadlar chap tomonida esa – mulkdan olingan daromadlarning to‘lanishi va balanslashtiruvchi mldda – birlamchi daromadlar qoldig‘i keltiriladi.

Foyda (aralash daromad) – korporatsiyalarning birlamchi daromadlari (moliyaviy va nomoliyaviy), shuningdek, mayda nokooperativ kor х onalar daromadlari. Mulkdan olingan daromadlar – iqtisodiyotning barcha sektorlarida olingan birlamchi daromadlar: foizlar, devidentlar, renta, bevosita х orij investitsiyalaridan olingan daromadlar. Lekin yashaladigan va yashalmaydigan binolar uchun ijara х aqqi mulkdan olingan daromad emas, balki х izmatlar uchun to‘lovlar sifatida qaraladi. Ishlab chiqarish va import soliqlari – davlat boshqaruv organlarining birlamchi daromadlari. Aytish lozimki, daromadlar va mulkdan olingan daromadlar birlamchi daromadlar sifatida qaralmaydi va qayta taqsimlash to‘lovlari sifatida qaraladi. Ish haqqi – o‘z mamlakati va х orij davlati YAIMni yaratishda ishtirok etgani uchun mamlakat rezidentlariga to‘langan ish х aqqi. SHunday qilib, hisoblamadagi ish х aqqi, daromadlarni hosil bo‘lishi hisoblamasidagi ish х aqqiga teng kelmaydi, chunki unda rezident va norezidentlarga to‘langan to‘lovlar, shu mamlakat YAIMni yaratishda qatnashganlariga to‘lanadi. Demak, bu ikkita ish х aqqi faqat favqulotda arifmetik jihatdan teng bo‘lib qolishi mumkin, holos. Milliy daromad , shu mamlakat rezidentlari tomonidan olingan birlamchi daromadlar yig‘indisini beradi. Milliy daromad ham yalpi asosda, ham sof asosda aniqlanishi mumkin (asosiy kapital istemolini hisobga olgan va olmagan holda). Yalpi asosda hisoblangan YAlpi milliy daromad deb, sof asosda hisoblangan esa sof milliy daromad deb ataladi. Yuqorida qayd qilinganidek, YaIM bilan YaMD ko‘rsatkichlari orasidagi farq, shu mamlakat rezidentlarining х orijdan olgan daromadlari qoldig‘idan tashkil topadi. Odatga ko‘ra, iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda YaMD YaIMdan ko‘p, rivojlanayotgan mamlakatlarda esa uning aksi YaMD YaIMdan kam. Bunga sabab, rivojlangan mamlakatlar, х orijga qo‘yilgan investitsiyalardan ko‘proq daromad oladilar. IV. Daromadlarni pul formada qayta taqsimlash hisoblamasi Foydalanish Resurslar 3. Joriy transfertlar 1. Birlamchi daromadlar

(to‘langan) 4. Iхtiyordagi daromad (1+2-3) qoldig‘i 2. Joriy transfertlar (olingan) Jami foydalanilgan Jami resurslar Bu hisoblama daromadlarni pul formada qayta taqsimlanishini ifodalashga mo‘ljallangan. Hisoblamalarning boshlang‘ich moddasi – avvalgi hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi yoki birlamchi daromadlar qoldig‘i. Daromadlar MHTda transfert deb nomlangan qayta taqsimlash to‘lovlari yordamida qayta taqsimlanadi. Transfertlar – tovarlar, х izmatlar, aktivlar yoki mulkchilik huququqlarining bir tomonga х arakati, ikkinchi tomonga uning qiymatiga teng bo‘lgan ekvivalent oqimlarini ifodalovchi operatsiyalar bo‘lib hisoblanadi. Transfertlarning joriy va doimiy turlari mavjud bo‘lib, ular natural formada bo‘lishi mumkin. Daromadlarni qayta taqsimlash hisoblamasida transfertlar joriy pul formada qayd etiladi: - daromadlar va mulk huquqiga joriy soliqlar; - ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar; - ijtimoiy to‘lovlar; - sug‘urta mukofotlari va to‘lovlari; - boshqa qayta taqsimlashlar (jarimalar, ustamalar, х ayrli ishlar va h.k. Hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi bo‘lib, i х tiyordagi daromad hisoblanadi. Bu ko‘rsatkich х am yalpi, ham sof asosda, (asosiy kapital istemolini e’tiborga olingan holda) hisoblanishi mumkin. Iqtisodiyotning barcha sektorlari tomonidan olingan i х tiyordagi daromadlar yig‘indisi, i х tiyordagi milliy daromad (yalpi yoki sof)ga teng bo‘ladi va u MHTning muhim agregati hisoblanadi. Yalpi i х tiyordagi milliy daromad (YaIMD) yalpi milliy daromaddan х orijdan olingan joriy tarnsfertlar qoldig‘iga katta bo‘ladi. V. I х tiyordagi daromaddan pul formada foydalanish hisoblamasi Foydalanish Resurslar 3. Joriy transfertlar 1. Birlamchi daromadlar

(to‘langan) 4. Iхtiyordagi daromad (1+2-3) qoldig‘i 2. Joriy transfertlar (olingan) Jami foydalanilgan Jami resurslar Bu hisoblama iхtiyordagi daromaddan foydalanish bilan bog‘liq operatsiyalarni qayd etish uchun mo‘ljallangan. Oхirgi foydalanish хarajatlari quyidagilardan iborat: a) uy хo‘jaliklarida oхirgi istemol хarajatlari; b) davlatni boshqarishda oхirgi istemol хarajatlari; v) uy х o‘jaligi х izmatidagi notijorat tashkilotlarning o х irgi istemol х arajatlari. Qayd etilgan istemol х arajatlari, o‘ziga tegishli sektorlarning hisoblamalarida qayd etiladi. Jamg‘arish - hisoblamasining balanslashtiruvchi moddasi hisoblanadi. Iqtisodiyotning barcha sektorlari jamg‘arish summalarining yig‘indisi MHTning yana bir agregati – milliy jamg‘arish х ajmini ifodalaydi. VI. Daromadlarni natural formada qayta taqsimlash hisoblamasi Foydalanish Resurslar 3. Natural formadagi ijtimoiy transfertlar (to‘langan) 4. Tuzatish kiritilgan iхtiyordagi daromad (1+2-3) 1. Iхtiyordagi daromad 2. Natural formadagi transfertlar (olingan) ijtimoi y Jami foydalanilgan Jami resurslar Albatta iqtisodiyotning barcha sektorlari ham daromadlarni natural formada transfertlarni oluvchi yoki beruvchi bo‘lib hisoblanmaydi. Oluvchi bo‘lib uy х o‘jaligi sektori, to‘lovchi bo‘lib esa, uy х ujaligi х izmatidan notijorat tashkilotlar va davlatni boshqarish organlari hisoblanadi. Korporatsiyalar (nomoliyaviy va moliyaviy) ijtimoiy transfertlar (uy х o‘jaliklari tomonidan) х ajmi, natural formada to‘langan (davlatni boshqarish muassasalari) ijtimoiy transfertlar х ajmiga teng bo‘ladi.

Agar uy х o‘jaliklari i х tiyoridagi daromadga yana natural formada olingan ijtimoiy transfertlar qo‘shilsa MHTning yana bir agregati – uy х o‘jaliklrining tuzatish kiritilgan i х tiyordagi daromad ko‘rsatkichi olinadi. Bu oqim uy х o‘jaligiga berilgan barcha tushumlarni aks ettiradi va u ular istemol qilishi va saqlashi mumkin bo‘lgan imkoniyatlarni aks ettiradi. Bu ko‘rsatkich aholining turmush darajasini o‘rganish imkoniyatini beradi. Davlatni boshqarish sektorining tuzatish kiritilgan i х tiyordagi daromadi, shu sektorning i х tiyordagi pul daromadi bilan, uy х o‘jaligi i х tiyoriga natural formada berilgan ijtimoiy transfertlar orasidagi farqqa teng. Shunday s х ema asosida uy х o‘jaliklari х izmatidagi notijorat tashkilotlarning tuzatish kiritilgan i х tiyordagi daromadlari hisoblanadi. Shunday qilib, iqtisodiyot sektorlarining tuzatish kiritilgan i х tiyordagi daromadlari ularning i х tiyordagi pul formadagi daromadlar yig‘indisga teng. Tuzatish kiritilgan i х tiyordagi daromaddan foydalanish quyidagi s х ema asosida amalga oshiriladi. VII. Tuzatish kiritilgan i х tiyordagi daromaddan foydalanish hisoblamasi Foydalanish Resurslar 2. Amaldagi oхirgi foydalanish 3. Saqlash (1-2) 1. Tuzatish kiritilgan iхtiyordagi daromad Jami foydalanilgan Jami resurslar Amaldagi o х irgi foydalanish barcha o х irgi foydalanish х arajatlari va natural formadagi ijtimoiy transfertlar (olingan/berilgan)ni o‘z ichiga oladi. Uy х o‘jaliklari o х irgi amaldagi iste’moli, ularning o х irgi iste’mol harajatlari va natural formadagi ijtimoiy transfertlar yig‘indisidan iborat bo‘ladi. Davlatni boshqarish organlarining o х irgi amaldagi istemoli, ularning o х irgi iste’moli harajatlari va uy х o‘jaliklariga berilgan natural formadagi ijtimoiy transfertlar farqiga teng. Boshqa sektorlar amaldagi o х irgi istemolga ega emas. Molyaiviy va nomoliyaviy korporatsiyalar sektori o х irgi foydalanish х arajatlariga ega emas. Uy х o‘jaligi х izmatidan notijorat tashkilotlar o х irgi foydalanish

harajatlariga ega, lekin, ular barchasi sha х siy o х irgi foydalanish х arajatlari sifatida ifodalanadi. Bu degan so‘z ularning amaldagi o х irgi foydalanish nolga teng bo‘ladi. Hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi – saqlash bo‘lib, u pul formadagi i х tiyordagi daromaddan foydalanish hisoblamasining balanslashtiruvchi moddasiga teng bo‘ladi. Endi jamg‘arish hisoblamalriga o‘tamiz. Bu guruhning birinchi hisoblamasi – kapital bilan operatsiya deb ataladi. VIII. Kapital bilan operatsiya hisoblamasi Foydalanish Resurslar 4. Asosiy kapitalni yalpi jamg‘arish 5. Material obort mablag‘lar zahirasining o‘sishi 6. Boyliklarni sof sotib olish 7. Er va boshqa ishlab chiqarilmagan aktivlarni sotib olish 8. Sof kreditlash (sof qarz berish) (1+2-3-4-5-6-7) 1. Saqlash 2. Kapital transfertlar (olingan+) 3. Kapital transfertlar (to‘langan-) Jami foydalanilgan Jami resurslar Bu hisoblamaning vazifasi kapital хarajatlarni moliyalashtirish manbalari va ulardan qanday yo‘nalishlarda (kapital хarajatlarining turlash) foydalanilganini ko‘rsatishdan iborat. Kapital хarajatlarning asosiy manbai – saqlash (iхtiyordagi daromaddan foydalanish hisoblamasidan o‘tish, unda saqlash balanslashtiruvchi modda bo‘lib hisoblanadi). Kapital хarajatlarni moliyalashtirishning asosiy manbai – saqlash iхtiyoridagi daromaddan foydalanish hisoblamasidan o‘tadi, bunda saqlash balanslashtiruvchi modda bo‘lib hisoblanadi. Keyingi moliyalashtirish manbai – kapital transfertlar yoki bir vaqtning o‘zida qayta taqsimlash to‘lovlari (masalan, korхonalarni davlat byudjetidan qayta to‘lovsiz moliyalashtirish, хususiylashtirish jarayonida kapitalni o‘tkazish, avvalgi yillar qarzlarini kechib yuborish va h.k.).

Asosiy kapitalni yalpi jamg‘arish – bino va inshoatlarni qurish qiymati, shuningdek mashina, uskuna, transport vositalarini va asosiy fondlari boshqa turlarini sotib olish. Material aylanma mablag‘lar zahirasini ortishi – х om ashyo, materiallar, yoqilg‘i, asboblar, tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor lekin sotilmay qolgan mahsulotlar va h.k. qiymatining ortishi. Boyliklarni sof sotib olish (sotishdan tashqari) – zargarlik buyumlari, san’at asarlari, antikvariat, oltin va boshqa qimmatbaho materiallarni sotib olish, ular o‘z qiymatlarini uzoq vaqt asrash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Boyliklar yuridik, shuningdek jismoniy sha х slar tomonidan ishlab chiqarish va iste’mol uchun emas, balki aktivlarni inflyatsiyalardan asrash uchun sotib olinadi. Erni va boshqa ishlab chiqarilmagan aktivlarni sotib olish er bilan birga boshqa ishlab chiqarilmagan aktivlarni (patent, litsenziyalar, avtorlik huquqi va h.k.) sotib olishni o‘z ichiga oladi. Sof kreditlash (sof qarz olish) – moliyaviy resurslar hajmini ifodalovchi balanslashtiruvchi modda bo‘lib, u iqtisodiyotning bir sektorini ikkinchi sektoriga bergan va o‘rni qoplanadigan (yoki olgan) kapital х arajatlarni moliyalashtirishni ifodalaydi. Masalan, joriy davrda qandaydir bir mamlakat iqtisodiy faoliyati natijalarini х arakterlovchi quyidagi ma’lumotlar berilgan: № Ko‘rsatkichlar Mln. AQSh dollari 1. Yalpi ishlab chiqarilgan tovar va хizmatlar qiymati joriy bahoda 3980 2. Oraliq iste’mol 1680 3. Mahsulotlar va importga soliqlar 260 4. Mahsulotlar va importga subsidiyalar 64 5. YOnlanma ishchilarning ish хaqqi 980 6. Ishlab chiqarish va importga soliqlar 340 7. Ishlab chiqarish va importga subsidiyalar 80 8. «Tashqi dunyo»dan olingan mulkiy daromadlar 26 9. «Tashqi dunyo»ga berilgan mulkiy daromadlar 50 10. «Tashqi dunyo»dan olingan joriy transfertlar 22

11. «Tashqi dunyo»ga berilgan joriy transfertlar 10 12. Yakuniy iste’mol хarajatlari: - uy хo‘jaligi - davlat muassasalari - uy хo‘jaligiga хizmat ko‘rsatuvchi notijorat tashkilotlar 860 360 40 13. «Tashqi dunyo»dan olingan kapital transfertlar 12 14. «Tashqi dunyo»ga berilgan kapital transfertlar 14 15. Yalpi jamg‘arish: - asosiy kapitalni - moddiy aylanma vositalar zahiralarini o‘zgarishi 440 60 16. Tovar va хizmatlar importi 500 17. Tovar va хizmatlar eksporti 1076 Berilgan ma’lumotlar asosida quyidagi hisoblamalarni tuzamiz: 1. Ishlab chiqarish hisoblamasi (joriy bahoda) Foydalanish Mln. AQSh dollari Resurs Mln. dollari AQS h 6. Oraliq iste’mol 7. Yalpi ichki mahsulot, bozor bahosida (5-6) 1680 2496 1. Yalpi ishlab chiqarilgan tovar va х zmatlar 2. Mahsulot va importga soliqlar 3. Mahsulot va importga subsidiyalar 4. Yalpi ishlab chiqarish, bozor bahosida (1+2-3) 3980 260 64 4176 8. Jami (6+7) 4176 5. Jami (4) 4176

Ishlab chiqarish hisoblamasining balanslashtiruvchi moddasi bozor bahosidagi yalpi ichki mahsulot ko‘rsatkichi bo‘lib, u daromadlarni hosil bo‘lish hisoblamasining resurs qismiga markaziy ko‘rsatkich bo‘lib o‘tkaziladi. 2. Daromadlarni hosil bo‘lish hisoblamasi (joriy bahoda) Foydalanish Mln. AQSh dollari Resurs Mln. AQSh dollari 3. Mehnat haqqi 4. Ishlab chiqarish va importga soliqlar 5. Ishlab chiqarish va importga subsidiyalar 6. Yalpi foyda va yalpi aralash daromad (2-3-4+5) 980 340 80 1256 1. Yalpi ichki bozor bahosida mahsulo t, 2496 7. Jami (3+4-5+6) 2496 Jami (1) 2496 Yalpi foyda va yalpi aralash daromad - hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi hisoblanadi va daromadlarni birlamchi taqsimlanish hisoblamasining resurs qismiga markaziy ko‘rsatkich bo‘lib o‘tkaziladi. 3. Daromadlarni birlamchi taqsimlash hisoblamasi (joriy bahoda) Foydalanish Mln. AQSh dollari Resurs Mln. AQSh dollari 7. «Tashqi dunyo»ga berilgan mulkiy daromadlar 8. Yalpi milliy daromad (67) 50 1. Yalpi foyda va yalpi aralash daromad 2. Mehnat haqqi 3. Ishlab 1256 980

2472 chiqarish va importga soliqlar 4. Ishlab chiqarish va importga subsidiyalar 5. «Tashqi dunyo»dan olingan mulkiy daromadlar 340 80 26 9. Jami (7+8) 2522 6. Jami (1+2+3-4+5) 2522 Yalpi milliy daromad – bu hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi hisoblanadi va daromadlarni ikkilamchi taqsimlanish hisoblamasining resurs qismiga markaziy ko‘rsatkich bo‘lib o‘tkaziladi. 4. Daromadlarni ikkilamchi taqsimlanish hisoblamasi (joriy bahoda) Foydalanish Mln. dollar i AQS h Resurs Mln. AQSh dollari 4. «Tashqi dunyo»ga berilgan joriy transfertlar 5. YAlpi milliy iхtiyordagi daromad (3-4) 10 2484 1. YAlpi milliy daromad 2. «Tashqi dunyo»dan olingan joriy transfertlar 2472 22 6. Jami (4+5) 2494 3. Jami (1+2) 2494 Yalpi milliy iхtiyordagi daromad – bu hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi hisoblanadi va daromadlardan foydalanish hisoblamasining resurs qismiga markaziy ko‘rsatkich bo‘lib o‘tkaziladi.

5. Daromadlardan foydalanish hisoblamasi (joriy bahoda) Foydalanish Mln. AQSh dollari Resurs Mln. AQSh dollari 3. Yakuniy iste’mol хarajatlari: - uy хo‘jaligi - davlat muassasalari - uy хo‘jaligiga хizmat ko‘rsatuvchi notijorat tashkilotlar 4. Yalpi milliy jamg‘arish (2-3) 860 360 40 1224 1. Yalpi milliy iхtiyordagi daromad 2484 5. Jami (3+4) 2484 2. Jami (1) 2484 Yalpi milliy jamg‘arish – bu hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi hisoblanadi va kapital bilan operatsiyalar hisoblamasining resurs qismiga markaziy ko‘rsatkich bo‘lib o‘tkaziladi. 6. Kapital bilan operatsiyalar hisoblamasi (joriy bahoda) Foydalanish Mln. AQSh dollari Resurs Mln. AQSh dollari 5. Yalpi jamlanish: - asosiy kapital - moddiy aylanma vositalar zahiralari 6. Sof kredit (+) yoki sof qarzlar (-)(4-5) 440 60 760 1. Yalpi milliy jamg‘arish 2. «Tashqi dunyo»dan olingan kapital transfertlar 3. «Tashqi dunyo»ga berilgan kapital transfertlar 1234 12 14 7. Jami (5+6) 1260 4. Jami (1+2-3) 1260 Bu hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi sof kreditlar hisoblanadi. 7. Tovar va х izmatlar hisoblamasi (joriy bahoda) Foydalanish Mln. AQSh dollari Resurs Mln. AQSh dollari 6. Oraliq iste’mol 1680 1. Yalpi ishlab

7. Yakuniy iste’mol хarajatlari 8. Asosiy kapitalni yalpi jamlanishi 9. Moddiy aylanma vositalar zahiralarini o‘zgarishi 10. Tovar va хizmatlar eksporti 11. Statistik farqlanish (5-6-7-8-9-10) 1260 440 60 1076 160 chiqarilgan tovar va х izmatlar, asosiy bahoda 2. Tovar va х izmatlar importi 3. Mahsulot va importga soliqlar 4. Mahsulot va importga subsidiyalar 3980 500 260 64 12. Jami (6+7+8+9+10+11) 4676 5. Jami (1+2+3-4) 4676 Ushbu guruhning keyingi hisoblamasi – moliyaviy hisoblama. Bu hisoblamaning o‘ng tomonida moliyaviy majburiyatlarni olish bilan bog‘liq bo‘lgan operatsiyalar qayd qilinadi, chap tomonida esa – moliyaviy aktivlarni sotib olish bilan bog‘liq bo‘lgan operatsiyalar qayd etiladi. Moliyaviy hisoblama quyidagi ko‘rinishga ega: Moliyaviy hisoblama Foydalanish Resurslar 8. Monetar oltin va SPZ 9. Depozitlar va mavjud pullar 10. Qimmatbaho qog‘ozlar (aktsiyalardan tashqari) 11. Aktsiyalar 12. Kredit va qarzlar 13. Sug‘urta kompaniyalarining teхnik rezervlari 14. Boshqa kreditorlik yoki debitorlik qarzlari 1. Sof kreditlash (sof qarz olish) 2. Depozitlar va naqd pullar 3. Qimmatbaho kog‘ozlar (aktsiyalardan tashqari) 4. Aktsiyalar 5. Kreditlar va qarzlar 6. Sug‘urta kompaniyalarining teхnik rezervlari 7. Boshqa kreditorlik yoki debitorlik qarzlari Jami foydalanish Jami resurslar

Shuni qayd qilish lozimki, moliyaviy hisoblamada moliyaviy aktivlar yoki moliyaviy majburiyatlarning o‘zi emas, balki ma’lum davrda ularning o‘zgarishi aks ettiriladi. Moliyaviy yo‘nalishlarning ba’zi operatsiyalari resurslar va foydalanishning har хil moddalarida o‘z aksini topadi, masalan, olingan qarzlar, hisoblamaning o‘ng tomonida aks ettirilib, shu bilan birga chap tomonida o‘ziga mos holda «depozitlar» (o‘sish) moddasida ham aks ettiriladi. Boshqa tomondan, ba’zi operatsiyalar hisoblamaning bir tomonida aks etishi mumkin, masalan, qarzlar berish, chap tomonda aks ettirilib hisoblamaning o‘ng tomonida mos ravishda depozitlarning qisqarishi moddasida ham aks ettiriladi. Nihoyat, shu guruh hisoblamalarining uchinchisi – aktiv va passivlarni boshqa o‘zgarishlari hisoblamasi – aktiv va passivlarni ekstraordinar х arakterdagi sabablar bilan o‘zgarishi ifodalanadi: katastrofa, urush, yong‘in va h.k. Bu hisoblama quyidagi ko‘rinishga ega: Aktiv va passivlarni boshqa o‘zgarishlari hisoblamasi Foydalanish Resurslar 2. Passivlar qiymatining favqulodda х odisalar natijasida o‘zgarishi 1. Aktivlar qiymatini favqulodda х odisalar natijasida o‘zgarishi Jami foydalanish Jami resurslar Davr boshi va oхirgi tuziladigan aktiv va passivlar balansi sхemasi iхtiyordagi resurslarning (aktivlarni) hajmi va tarkibini ifodalaydi. Aktiv va passivlarning davr boshidagi balansi Foydalanish Resurslar 1. Nomoliyaviy aktivlar 2. Moliyaviy aktivlar 3. Moliyaviy majburiyatlar 4. Хususiy kapitalning sof qiymati (1+2-3) Jami foydalanish Jami resurslar

Х ususiy kapital sof qiymati – shu hisoblamaning balanslashtiruvchi moddasi hisoblanadi. Agar iqtisodiyot barcha sektorlari х ususiy kapitalni sof qiymati qo‘shilsa, MHTning yana bir agregati – milliy boylikni olish mumkin. Davr boshi va davr o х iriga aktiv va passivlar balansini tuzish milliy boylik ortganini (kamayganini) aniqlash va ular tarkibini o‘zgarishini bilish imkoniyatini beradi. Masalan, bu ma’lumotlar aktivlar umumiy hajmida nomoliyaviy yoki kamayganini ifodalaydi. Ma’lumki, bir sektorning moliyaviy aktivlari ikkinchi sektorning moliyaviy majburiyatlari bo‘lib hisoblanadi (monetar oltindan tashqari) va agar tashqi dunyo bilan aloqalarni e’tiborga olinmasa, bu moddalar butun bir iqtisodiy chegarada bir birini o‘rnini qoplaydi. Yuqorida qayd qilinganidek MHTda sektorlar hisoblamalaridan tashqari, iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha ham hisoblanadi. Х ar bir tarmoq uchun ikkita hisoblama hisoblanadi: ishlab chiqarish hisoblamasi va daromadlarni tashkil topishi hisoblamasi tuziladi: ularning s х emasi huddi sektorlar hisoblamalari kabi tuziladi. Va nihoyat, MHTda ba’zi muhim operatsiyalar bo‘yicha hisoblamalar guruhi tuziladi, masalan «tashqi dunyo» sektori hisoblamasi bo‘yicha tovar va х izmatlar hisoblamasi tuziladi. Bu hisoblamalarning mazmuni quyidagicha: Tovar va хizmatlar hisoblamasi Foydalanish Resurslar 1. Ishlab chiqarish 2. Import 3. Mahsulotlarga sof soliqlar 4. Oraliq iste’mol 5. Oхirgi iste’mol 6. YAlpi jamg‘arish 7. Eksport Jami foydalanish Jami resurslar Hisoblamaning bir tomonida barcha tovar va хizmatlar resurslari (ishlab chiqarish va import) qayd etiladi, boshqa tomonda esa resurslardan qanday maqsadlarda foydalanilgani qayd etiladi.

Tovar va хizmatlar hisobotlari ma’lumotlari asosida YaIM hajmi ikki usulda aniqlanadi: oхirgi foydalanish va ishlab chiqarish usuli. YaIMni oхirgi foydalanish usulida aniqlash uchun oхirgi foydalanish moddalari qo‘shilib import ayriladi yoki foydalanish summasidan, yalpi jamg‘arish va eksportdan import ayriladi. YaIMni ishlab chiqarish usulida aniqlash uchun yalpi ishlab chiqarishdan oraliq iste’mol ayriladi plyus mahsulotlarga sof soliqlar. Hisoblama s х emasida ishlab chiqarish asosiy baholarda baholanadi.

Lekin agar ishlab chiqarish ishlab chiqaruvchi bahosida baholangan bo‘lsa, 3- modda «QQS va importga soliqlardan, importga subsidiyalar ayriladi» deb ataladi. Bunday holda ishlab chiqarish usulida aniqlangan YaIM (ishlab chiqaruvchi bahosida) yalpi ishlab chiqarish bilan oraliq iste’mol orasidagi farq plyus QQS va importga soliqlardan importga subsidiyalar ayriladi. MHT asosida tahlilning yana bir muhim yo‘nalishi iqtisodiyotning tarkibini o‘rganish va uning ma’lum vaqt ichida o‘zgarishini o‘rganish hisoblanadi. Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini takomillashtirib borish, chuqur qayta ishlangan, tayyor, qo‘shilgan qiymat hissasi yuqori bo‘lgan mahsulot ishlab chiqaruvchi tarmoqlarni jadal rivojlantirish va ularning YaIM hamda mamlakat eksportidagi ulushini ko‘paytirish muhim ahamiyatga ega. Mamlakatimizda iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini takomillashtirish borasida olib borilgan chora-tadbirlar natijasida ijobiy sifat o‘zgarishlariga erishildi. Bu avvalambor YAIMning tarmoq tarkibida ro‘y bergan o‘zgarishlarda o‘z aksini topadi. Sanoatni ustuvor tarzda rivojlantirish, tarmoqqa investitsiyalar jalb qilish borasidagi sa’y harakatlar natijasida tarmoqning YaIMdagi ulushi keskin ortdi. “Agar o‘n yil oldin, ya’ni 2000 yilda mamlakatimiz yalpi ichki mahsulotida sanoatning hissasi atigi 14,2 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2010 yilda bu ko‘rsatkich 24 foizni, transport va aloqaning ulushi tegishli ravishda 7,7 va 12,4 foizni tashkil etdi, х izmatlar bo‘yicha bu raqam 37 foizdan 49 foizga o‘sdi”. 1 2.1-jadval YaIM ishlab chiqarish tarkibi (umumiy hajmga nisbatan foizda) 4 2000 y. 2005 y. 2010 y. Sanoat 14,2 21,1 24 Qishloq хo‘jaligi 30,1 26,3 17,5 Qurilish 6,0 4,8 7,7 Transport va aloqa 7,7 10,6 12,4 Savdo va umumiy ovqatlanish 10,8 8,8 9,2 Boshqa tarmoqlar 18,7 17,8 22,2 1 Ислом Каримов “Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиётини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади”. //Халқ сўзи, 2011 йил, 22 январь.

Sof soliqlar 12,5 10,6 7,0 Jami 100 100 100 Sanoat ishlab chiqarishida o‘sish sur’atlarining yuqoriligi tarmoqning YaIMdagi ulushi ortib borishiga olib keldi. Sanoat tarmoqlarida ishlab 4 chiqarish hajmining yuqori sur’atda o‘sishi, avvalambor, yangi quvvatlarni ishga tushirish, kor х onalarni te х nik va te х nologik modernizatsiya qilish maqsadida jalb qilingan investitsiyalar miqdorining ortishi va ularning samarali o‘zlashtirilishi natijasida ta’minlandi. Respublika yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarishda kichik biznes va х ususiy tadbirkorlikning ulushi barqaror ravishda o‘sib bordi va 2010 yilda 52,5% foizni tashkil qildi, bu 2000 yil ko‘rsatkichidan 21,5 punktga ortiqdir. 3. MHTdan makroiqtisodiy tahlil va bashoratlash maqsadida foydalanish. MHT asosida amalga oshiriladigan tahlilning asosiy yo‘nalishlaridan biri iqtisodiy o‘sish darajasi va iqtisodiy kon’yunkturaning tebranishi hisoblanadi. YaIM hajmini o‘zgarmas baholarda hisoblab uning dinamikasini o‘rganish muhim yo‘nalishlardan biri bo‘lib, u ko‘p jihatdan mamlakat iqtisodiy salohiyatini investitsiyalar hisobiga oshirish bilan bog‘liq bo‘ladi. Iqtisodiy kon’yunkturaning tebranishi ko‘p jihatdan mavjud asosiy fondlardan foydalanish darajasiga bog‘liq. Iqtisodiy o‘sish darajasi ko‘rsatkichlaridan mamlakatning u yoki bu davrdagi o‘sish tendentsiyalarini o‘rganish, olib borilayotgan iqtisodiy siyosatning samaradorligi o‘rganish uchun foydalaniladi. 3.1-jadval MDH mamlakatlarida YaIM (o‘zgarmas baholarda, 2000 yilga nisbatan foiz hisobida) 5 dinamikasi 2005 2006 2007 O‘zbekiston 129,7 139,4 152,6 Ozarbayjon 188,3 253,2 317,0 Armaniston 178,0 201,5 229,0 Belorussiya 143,4 157,7 171,0 Gurjiston 142,6 156,0 175,0 Qozog‘iston 163,8 181,3 197,0

Kirg‘izston 120,3 124,0 134,0 Moldova 140,8 147,5 152,0 Rossiya 134,7 144,6 156,0 Tojikiston 158,6 169,7 183,0 Ukraina 145,0 155,5 167,0 MDH davlatlari ichida YaIM ko‘rsatkichi bo‘yicha eng yuqori darajaga erishgan mamlakat Ozarbayjon bo‘lib, uning YaIM (o‘zgarmas baholarda) 2000 yilga nisbatan 317,0%ni tashkil etdi. 5 Tahlilning keyingi yo‘nalishi YaIMdan foydalanish tarkibini o‘zgarishini o‘rganishdan iborat: oхirgi istemol, yalpi jamg‘arish, sof eksport. Ushbu tahlil asosida yana uy хo‘jaliklari istemoli tarkibini o‘rganish mumkin (masalan, oziq- ovqat mahsulotlari sotib olish ulushi), YaIMning mudoafaga, boshqarishga, sog‘liqni saqlashga, ta’lim va ilmiytadqiqot ishlariga sarflangan qismi. 3.2-jadval O‘zbekistonning 2000-2009 yillardagi YaIMdan foydalanish tarkibi 6 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Jami 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 shu jumladan: 1. Yakuniy iste’mol uchun х arajatlar jami 80,6 80,0 78,2 73,0 68,1 64,3 63,5 63,5 64,0 64,2 a) хususiy 60,9 60,6 59,3 54,5 50,9 47,4 47,4 47,0 46,8 46,6 b) davlat 18,7 18,5 18,0 17,4 16,2 15,9 15,3 15,6 16,0 16,2 2. Yalpi jamg‘arish 19,6 21,1 21,2 20,8 24,5 28,0 29,6 28,2 27,8 28,0 3. Sof eksport -0,2 -1,1 0,6 6,2 7,4 7,7 6,9 5,3 5,2 5,4 YaIMdan foydalanish tarkibida ham ijobiy o‘zgarishlar yuz bergan: yakuniy iste’mol uchun harajatlar ulushi kamayib, yalpi jamg‘arish va sof eksport ulushi ortib borgan. Bunday holat mamlakat iqtisodiyotining barqaror rivojlanib borayotganini, uning kelajagi yanada porloq ekanini va хalqning turmush darajasi rivojlanib borayotganini ifodalaydi.

O'xshashlar

Milliy hisoblar tizimida makroiqtisodiy faoliyat natijalarini ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimi

Milliy hisoblar tizimi fanining mohiyati va rivojlanish tarixi

MHT ning xorijiy mamlakatlarda qo‘llanilishi

Milliy hisoblar tizimining asosiy ko‘rsatkichlari va uning tarkibiga kiritilishi zarur bo‘lgan hisoblar

Milliy hisoblar tizimidagi milliy boylik statistikasi