Mehnatga oid munosabatlar - Iqtisodiyot - Referatlar

Mehnatga oid munosabatlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

64 KB

Ko'chirib olish

Mehnatga oid munosabatlar Reja: 1. Mehnatga oid huquqiy munosabatlar tushunchasi. 2. Mehnatga oid huquqiy munosabatlar xususiyatlari. 3. Tashkiliy boshqaruvga oid huquqiy munosabatlar. 4. Ishga joylashtirishga doir huquqiy munosabatlar. 5. Korxonada kadrlar tayyorlash va malakasini oshirishga doir huquqiy munosabatlar. 6. Mehnatni muhofaza qilish va mehnat qonunchiligiga rioya etilishini nazorat qilishga doir huquqiy munosabatlar. 7. Mehnat nizolarini hal qilishga oid huquqiy munosabatlar. Mehnatga oid huquqiy munosabatlar tushunchasi.

Umumiy huquq nazariyasida huquqiy munosabatlar o`zaro huquq va majburiyatlar bilan bog’liq bo`lgan sub`ektlar o`rtasidagi huquq normalari va muayyan yuridik faktlar asosidagi aloqa sifatida ta`riflanadi. Mehnatga oid huquqiy munosabatlarning ishtirokchilari doimiy ravishda mehnat huquqi normalari asosida faoliyat yuritadi. Mehnat huquqining predmetini tashkil etuvchi barcha ijtimoiy munosabatlar mehnat qonunchiligi normalari bilan tartibga solingan bo`lib, ular doimo mehnatga oid huquqiy munosabatlarda namoyon bo`ladi. Mehnatga oid huquqiy munosabatning har bir turkumi mazmuni jihatidan o`ziga xos huquqiy xususiyatga ega bo`lib, u davlatning normativ-huquqiy hujjatlari ta`siri natijasida kelib chiqadi. Umumiy tarzda tan olingan va mehnat huquqi normalari bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlarning asosiy turlari quyidagilardan iborat: Mehnatga oid huquqiy munosabatlar; Kasaba uyushmalari va xodimlarning boshqa vakillik organlari bilan ish beruvchilar o`rtasidagi tashkiliy-boshqaruvga oid huquqiy munosabatlar; Ishga joylashtirishga doir huquqiy munosabatlar; Korxonada kadrlarni tayyorlash va malakasini oshirishga oid munosabatlar; Mehnat muhofazasini nazorat etishga oid huquqiy munosabatlar; Mehnat nizolarini ko`rishga oid protsessual huquqiy munosabatlar. Mehnat huquqi normalarining qo`llanilishi natijasida kelib chiqadigan munosabatlarning barchasini mehnatga oid huquqiy munosabatlar deya tariflash mumkin. Mehnat huquqining mazmun-mohiyati va asosiy o`zagini xodimlarning mehnatga oid munosabatlari tashkil etadi. Ularning boshqa munosabatlardan farqi shuki, bu munosabatlar xodim mehnatining ishlab chiqarishda qo`llanilishi natijasida vujudga keladigan huquqiy munosabatlar sifatida namoyon bo`ladi, chunki mehnat jarayonida unga nisbatan huquq normalari qo`llaniladi. Natijada xodim mehnat sohasida muayyan huquq va majburiyatlarga ega bo`ladi.

Mehnatga oid huquqiy munosabatlar uzluksiz davom etgani sababli harakat yoki topshiriq bajarilgach, tamom bo`lmaydi. Bu munosabatlar shu jihati bilan boshqa, fuqarolik-huquqiy munosabatlaridan farq qiladi. Fuqarolik-huquqiy munosabatlar topshiriq, pudrat shartnomasi, mualliflik haqidagi shartnoma bajarilgach tugaydi. Mehnat munosabatlari esa uzluksiz ravishda va belgilangan tartibda davom etaveradi. Mehnatga oid huquqiy munosabatlar o`z sub`ektiga ega va aynan shu sub`ektlarning huquq va majburiyatlari mehnatga oid huquqiy munosabatlarning mazmun - mohiyatini tashkil etadi. Mehnatga oid huquqiy munosabatlar ijtimoiy munosabatlarning huquqiy shakli sifatida xodim bilan ish beruvchi o`rtasida mehnat yuzasidan kelib chiqadi. Mehnatga oid xuquqiy munosabatlar xususiyatlari. Mehnatga oid huquqiy munosabatlar xodim bilan ish beruvchi o`rtasidagi ixtiyoriy ravishdagi aloqa bo`lib, unga ko`ra, xodim korxonada muayyan mutaxassislik, malaka, lavozim bo`yicha o`zining mehnat vazifasini ichki mehnat tartibiga bo`ysunib, bajarish majburiyatini oladi, ish beruvchi esa mehnat to`g’risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlar, jamoa shartnomasi va mehnat shartnomasida belgilangan shartlar asosida haq to`lash va amaldagi qonunchilikka ko`ra tegishli mehnat sharoitini yaratib berish majburiyatini oladi. Mehnatga oid huquqiy munosabatlarning sub`ektlari sifatida, bir tomondan, xodim, ikkinchi tomondan, ish beruvchi hisoblanadi va ular huquqiy layoqat va muomala layoqatiga ega bo`lishi shart. SHundagina mehnatga oid huquqiy munosabatlar ro`yobga chiqadi. Qonun hujjatlarida xodim deganda O`zbekiston Respublikasining muayyan yoshga etgan, ish beruvchi bilan mehnat shartnomasi tuzgan fuqarolari, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo`lmagan shaxslar tushuniladi (MKning 14-moddasi). Ikkinchi tomondan korxona, muassasa va tashkilotlar, shuningdek 18 yoshga to`lgan shaxslar qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda mehnatga oid huquqiy munosabatlarning sub`ekti bo`lishi mumkin (MKning 15- moddasi).

Mehnatga oid huquqiy munosabatlar fuqarolik huquqi sohasidagi mehnat bilan bog’liq bo`lgan turdosh munosabatlardan quyidagi jihatlari bilan farq qiladi: birinchidan, mehnatga oid huquqiy munosabatlarning sub`ekti hamma vaqt korxona mehnat jamoasi tarkibiga qo`shiladi, fuqarolik huquqiy munosabatlarda bu holat kuzatilmaydi; ikkinchidan, mehnatga oid huquqiy munosabatlar predmeti bevosita ijtimoiy mehnat jarayonining o`zini ifodalaydi va unda xodim bajarayotgan ish uning muayyan vazifasiga taalluqlidir. Bundan farqli o`laroq, fuqarolik huquqiy munosabatlarning predmeti mulkka aylantirilgan mehnat natijasi hisoblanadi; uchinchidan, xodim korxonadagi ichki mehnat tarkibiga bo`ysungan mehnat vazifasini bajaradi hamda intizomni buzgani uchun javobgar bo`ladi; to`rtinchidan, amaldagi mehnat qonunchiligiga binoan, xodim mehnatini tashkil qilish va uni muhofaza etish ish beruvchi zimmasiga yuklatilgan. Fuqarolik huquqiy munosabatlarda esa fuqaroning o`zi o`z mehnatini tashkil qiladi va muhofaza etadi. beshinchidan, mehnatga oid huquqiy munosabatlar uzluksiz davom etish xususiyatiga ega bo`lsa, fuqarolik huquqiy munosabatlar muayyan topshiriq, pudrat yoki mualliflik shartnomasi bo`yicha belgilangan ish bajarilgach, tugaydi. Mehnatga oid huquqiy munosabatlar muayyan mazmunga ega bo`lib, bu hol mazkur munosabat sub`ektlarining huquq va majburiyatlarida hamda huquqiy statuslarida namoyon bo`ladi. Bu status bilan belgilangan huquq va majburiyatlar hamda kafolatlari yig’indisidan iborat bo`lib, ular xodimning huquqiy holatini belgilab beradi. Konstitutsiyaga muvofiq, xodimning erkin ish tanlashi, kelishilgan mehnat vazifasiga oid ishni bajarishi hamda uning qonunbuzarlik holatlaridan himoya qilinishi xodim huquqiy holatining asosiy qismini tashkil etadi. MK ning 170-moddasiga ko`ra, xodim o`z mehnat vazifalarini halol hamda vijdonan bajarishi lozim. Ayni vaqtda, xodimning muayyan mutaxassislik, malaka lavozimga muvofiq keluvchi mehnat vazifasini qonuniy asoslar mavjud bo`lmagan hollarda o`zgartirishga yo`l qo`yilmaydi, chunki mehnatning shartlari qonunda belgilangan tartibdagina o`zgartirilishi mumkin. Xodimning mehnat shartnomasida

belgilangan mehnat vazifasi uning asosiy shartlaridan biri sifatida muhim ahamiyat kasb etadi. Mehnatga oid huquqiy munosabatlarning shakllanishi, o`zgarishi va bekor bo`lishi bevosita mehnat qonunchiligida nazarda tutilgan yuridik faktlarga bog’liq. YUridik faktlar, ularning vujudga kelishi, o`zgarishi va bekor qilishining asosi hisoblanadi. Avvalo, mehnatga oid huquqiy munosabatlar mehnat shartnomasi tufayli ro`yobga keladi Mehnatga oid huquqiy munosabatlar, qonunda nazarda tutilgan hollarda, mehnat shartnomasida yuz bergan o`zgarishlar natijasida o`zgartirilishi mumkin. Qonunga muvofiq, mehnat shartnomasi taraflar kelishuviga asosan o`zgartiriladi. MKning 92-moddasiga ko`ra, xodimni boshqa doimiy ishga o`tkazishga, ya`ni unga boshqa mutaxassislik, malaka, lavozimga oid ishni topshirishga uning roziligi bilangina yo`l qo`yiladi. Xodimning roziligisiz vaqtincha boshqa ishga o`tkazishga faqat ishlab chiqarish zarurati yoki uning bekor turib qolgani sababli yo`l qo`yiladi (MKning 95-moddasi). SHuningdek, mehnat shartnomasi shartlari taraflarning kelishuvi (MKning 93-moddasi) yoki xodimning tashabbusi bilan (MKning 94- moddasi) u vaqtincha boshqa ishga o`tkazilishi ham mumkin. Mehnatga oid huquqiy munosabatlar mehnat shartnomasining qonunda belgilangan tartibda (MKning 97, 98, 99, 100, 106-moddalari) bekor qilinishi bilan tugaydi. Tashkiliy boshqaruvga oid xuquqiy munosabatlar. Tashkiliy boshqaruvga oid huquqiy munosabatlarda sub`ektlar sifatida korxonaning mehnat jamoasi hamda jamoaning huquq va manfaatlarining qonuniy vakili sifatida kasaba uyushmalari yoki xodimlarning boshqa vakillik organlari ishtirok etadi. SHu bois tashkiliy-boshqaruvga oid munosabatlar: a) mehnat jamoasi bilan ish beruvchi o`rtasida; b) kasaba uyushmasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organlari bilan ish beruvchi o`rtasida kelib chiqadi. Bunday huquqiy munosabatlar asosan mehnatni tashkil etish, uning shartlarini o`rnatish va o`zgartirish, jamoa shartnomasini

tuzish, mehnat jamoasining huquq va manfaatlarini himoya qilish, mehnat qonunchiligi normalarini tadbiq etish kabi masalalar yuzasidan kelib chiqadi. Tashkiliy-boshqaruvga oid huquqiy munosabatlarda mehnat jamoasi va ish beruvchi, shuningdek, kasaba uyushmasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organlari bilan ish beruvchi o`rtasidagi munosabatlar katta ahamiyatga ega ekani e`tiborga loyiqdir. Mazkur munosabatlar, odatda, mehnat shartlarini o`rnatish va mehnat qonunchiligi normalarini tadbiq etish masalalari yuzasidan kelib chiqadi. Mehnat jamoasining vakolatlari, kasabalar uyushmasining huquqlari mehnat qonunchiligi, shuningdek, bunga qo`shimcha tarzda, jamoa shartnomasi va kelishuvlari, korxona ustavi bilan belgilanadi. Bu sub`ektlarning mehnatga oid huquqiy munosabatlarda qay tarzda ishtirok etishi ularning qanday pog’onaga tegishli ekani hamda masalalarni hal qilish borasida ularga qanday muayyan huquqlar berilganiga bog’liq. Masalan, jamoa shartnomasini tuzish zarurati to`g’risida qaror qabul qilish huquqi kasaba uyushmasi, xodimlar tomonidan vakolat berilgan boshqa vakillik organi yoki bevosita mehnat jamoasining umumiy yig’ilishiga berilgan (MKning 35-moddasi). Ushbu shartnomani tuzish, uni tasdiqlash va imzolash huquqi kasaba uyushmasiga yoki xodimlarning boshqa vakillik organlariga berilgan (MKning 36, 40-moddalari). Uning bajarilishini tekshirib borish vazifasi boshqa organlar bilan bir qatorda, mehnat jamoasi vakolatiga ham tegishlidir (MKning 46-moddasi). MK ning 174-moddasiga ko`ra, korxonadagi ichki mehnat tartibi qoidalari kasaba uyushmasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organlari bilan kelishilgan holda tasdiqlanadi. Amaldagi qonunchilikda korxona tashkil topgan vaqtdan boshlab mehnat jamoasi tegishli kafolatlarga ega bo`ladi. Korxona tugatilishi bilan mehnat jamoasining vakolati ham o`z kuchini yo`qotadi. Bu hol kasaba uyushmasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organlarining vakolatlariga ham taalluqlidir. MK ning 31-moddasiga ko`ra, jamoa kelishuvlarini tuzish bilan bog’liq tashkiliy-boshqaruvga oid ayrim huquqiy munosabatlar sub`ektlari sifatida bir tomondan, xodimlarning vakili sifatida kasaba uyushmasining tegishli organlari,

ikkinchi tomondan, ish beruvchilar birlashmalari, ba`zan esa, uchinchi tomondan, ijroiya hokimiyat organlari ishtirok etadi. MKning 54-moddasida jamoa kelishuvining amal qilish muddati 3 yil etib belgilangan. Bundan so`ng bu kelishuv o`z kuchini yo`qotadi. eng muhimi, bu fakt tashkiliy boshqaruvga oid huquqiy munosabatlarning tugashiga asos bo`ladi. Ishga joylashtirishga doir xuquqiy munosabatlar. O`zbekiston Respublikasi “Aholini ish bilan ta`minlash to`g’risida”gi 1998 yil 1 maydagi qonuni aholini ish bilan ta`minlashga oid munosabatlarni tartibga solish, erkin mehnat qilish tamoyilini amalga oshirish borasidagi kafolatlarni aniq belgilab beruvchi normativ huquqiy hujjatdir. Ushbu qonun O`zbekiston Respublikasi fuqarolariga, shuningdek O`zbekiston Respublikasi hududida doimiy yashab kelayotgan chet el fuqarolariga hamda fuqaroligi bo`lmagan shaxslarga ham tadbiq etiladi. (SHu qonunning 1-moddasi). O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2001 yil 13 fevraldagi Farmoniga muvofiq O`zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi tashkil etildi. Mazkur farmonga ko`ra, mehnat bozorini shakllantirish va mehnatga qobiliyatli aholini, ayniqsa yoshlarni ish bilan ta`minlash borasida faol davlat siyosatini amalga oshirish, mehnat resurslari balanslari asosida ish joylarini yaratish va kadrlar tayyorlash sohasida aniq maqsadga yo`naltirilgan dasturlarni ishlab chiqish ushbu vazirlikning asosiy vazifasi etib belgilangan. Aholini ish bilan ta`minlash sohasida davlat siyosatini yuritish hamda fuqarolarga tegishli kafolatlarni ta`minlash O`zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi va uning mahalliy mehnat organlari tomonidan amalga oshiriladi. Aholini ishga joylashtirishga doir huquqiy munosabatlar mustaqil, shu bilan birga uzviy bog’langan quyidagi munosabatlardan iborat: - mahalliy mehnat organi bilan ish qidirayotgan fuqaro o`rtasidagi huquqiy munosabatlar;

- mahalliy mehnat organi bilan ish beruvchi o`rtasidagi munosabatlar; - ishsiz shaxs bilan ish beruvchi o`rtasidagi munosabatlar. Bu huquqiy munosabatlarning har biri o`z sub`ektlari, mazmuni jihatidan mustaqildir. Lekin ular fuqaroni ishga joylashtirishda ko`mak berish, ish beruvchilarni munosib kadrlar bilan ta`minlash kabi umumiy maqsad yo`lida bir- biri bilan chambarchas bog’liqdir. Ish qidirayotgan va mehnat organiga murojaat qilgan fuqaro taklif etiladigan ish turini, ish joyini va mehnat rejimini erkin tanlash maqsadida kasbga doir bepul maslahatlar olish, kasbga tayyorlash, qayta tayyorlashdan o`tish, malakasini oshirish hamda tegishli axborot olish huquqiga ega. MKning 102-moddasiga ko`ra, ish beruvchi kamida 2 oy oldin ishdan bo`shatilishi mumkin bo`lgan har bir xodimning kasbi, mutaxassisligi va mehnat haqi miqdorini ko`rsatib, bu haqda mahalliy mehnat organiga tegishli ma`lumotnoma taqdim etishi shart. Ma`lumki, mahalliy mehnat organlari ish beruvchiga nisbatan ma`muriy- huquqiy vakolatlarga ega emas. SHuning uchun mehnat organlari tomonidan fuqarolarga berilgan yo`llanmalar asosan uni ishga qabul qilishda tavsiyaviy xususiyatga ega bo`ladi va bevosita qonunchilikda ko`rsatilgan ayrim hollardagina ish beruvchi uchun ish qidirayotgan fuqaro bilan mehnat shartnomasini tuzish majburiyatini yuklaydi. Ijtimoiy himoyaga muhtoj shaxslarga eng kam miqdordagi ish joylarini yaratish yuzasidan mahalliy davlat hokimiyati organi chiqargan qarorni bajarmagani uchun ish beruvchidan har bir yaratilmagan ish joyi uchun xodimning yillik o`rtacha ish haqi miqdorida jarima undiriladi. Mahalliy mehnat organi bilan ish beruvchilar o`rtasidagi huquqiy munosabatlardagi e`tiborga loyiq holat shundan iboratki, ish beruvchilar ijtimoiy himoyaga muhtoj shaxslar uchun belgilangan eng kam miqdordan ortiqroq qo`shimcha ish joylarini yaratish, shuningdek, bunday shaxslarni kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash, malakasini oshirish maqsadida qilgan sarf- harajatlari mahalliy byudjet, ish bilan ta`minlashga ko`maklashish davlat jamg’armasi mablag’lari va boshqa mablag’lar hisobidan qoplanadi.

Ish qidirayotgan fuqaro bilan ish beruvchi o`rtasidagi munosabatlar, odatda, mehnatga oid huquqiy munosabatlardan ilgariroq vujudga keladi va mahalliy mehnat organlari tomonidan fuqaroning ishga joylashuvi yoki yangi kasb bo`yicha o`qishi uchun berilgan yo`llanma ish beruvchiga topshirilgandan so`ng ro`yobga keladi. Korxonada kadrlar tayyorlash va malakasini oshirishga doir xuquqiy munosabatlar. “ Aholini ish bilan ta`minlash to`g’risida ” gi qonunda ta`kidlanganidek, davlat tomonidan fuqarolarni yangi kasbga bepul o`qitish, mahalliy mehnat organlarida yoki ularning yo`llanmasi bilan boshqa o`quv yurtlarda stipendiya to`lab malaka oshirish imkoniyati yaratilganligi, ularning mehnat qilish huquqining muhim kafolatlaridan biri hisoblanadi. Shogirdlikka oid huquqiy munosabatlar tuzilgan shartnoma asosida kelib chiqadi va ular ishsiz fuqaroni yangi kasbga o`qitish bilan bog’liq bo`ladi. Bozor munosabatlari sharoitida ishsiz shaxslarni kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash hamda malakasi oshirilishi, ularni ijtimoiy foydali ish bilan ta`minlashga ko`maklashuvchi eng muhim omili, aholini ijtimoiy himoya qilish izchil choralaridan biri sifatida qaralishi lozim. SHu munosabat bilan, O`zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi tomonidan 1999 yil 24 apreldagi “ Ishsiz shaxslarni kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash, ularning malakasini oshirishni tashkil etish to`g’risida ” gi Nizom tasdiqlanib, Adliya vazirligida 1999 yil 2 iyulda 762-sonli raqam bilan ro`yxatga olingan. Mazkur nizomda O`zbekiston Respublikasida ishsiz shaxslarni kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash hamda malakasini oshirish tizimi orqali ularni kasbga o`qitish va qayta o`qitish, malakasini oshirish bosqichlari va tartibi belgilangan. Nizomda ko`rsatilishicha, bu tizim tarkibiga: - O`zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining ishsiz shaxslarni kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash va ularning

malakasini oshirishga doir masalalar bilan shug’ullanadigan tuzilmaviy bo`linmalari; - mehnat organlarining joylardagi o`quv markazlari; - korxona, muassasa, tashkilotlarning o`quv bo`linmalari; - oliy va o`rta maxsus o`quv yurtlari; - tegishli ruxsatnomaga ega bo`lgan tijorat va xo`jalik hisobidagi tashkilotlar, uyushmalar; - shogirdlikka kasb o`rgatish imkoniyatlariga ega bo`lgan “ hunarmand ” uyushmasiga a`zo bo`lgan tadbirkor halq ustalarining maktablari . Mehnat organlarida ro`yxatga olingan va ishsiz deb e`tirof etilgan shaxslarni kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash hamda malakasini oshirish quyidagi hollarda amalga oshirilishi mumkin: - ishsiz shaxs zarur kasb, malakaga ega bo`lmagani tufayli unga maqbul keladigan ish tanlash mumkin bo`lmaganda; - ishsiz shaxsning kasb ko`nikmalariga mos keladigan ish yo`qligi sababli kasbini o`zgartirish zarur bo`lganda; - ishsiz shaxs kasbga bog’liq bo`lgan kasalligi tufayli, uzoq tanaffusdan keyin ishlab chiqarishda yangi texnologiyalar joriy qilinishi munosabati bilan avvalgi kasbi bo`yicha ishlash qobiliyatini yo`qotganda. Bu qoida, uning turidan qat`i nazar, pensiya olish huquqiga ega bo`lgan va mehnat organlarida ro`yxatdan o`tgan shaxslarga ham joriy qilinadi. Ularning mehnat organlari orqali ish qidiruvchi shaxs sifatida ro`yxatga olinish huquqi saqlab qolinadi. “Aholini ish bilan ta`minlash haqida”gi Qonunning 23-moddasiga muvofiq, ishsiz shaxslarni kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash hamda malakasini oshirish mehnat organlarining yo`llanmalari asosida amalga oshiriladi. Mahalliy mehnat organida ro`yxatga olinib, ishsiz sifatida e`tirof etilgan shaxslarning huquqlari shundan iboratki, ular shu organning mutaxassislari tomonidan kasb tanlash va kasbga muvofiq ta`lim olish imkoniyatlariga, bepul

maslahatlar olish, davlat mablag’lari hisobidan yangi kasbni egallash yoki malakasini oshirish imkoniyatlaridan to`liq foydalanadi. Mehnatni muxofaza qilish va mehnat qonunchiligiga rioya etilishini nazorat qilishga doir huquqiy munosabatlar. Ma`lumki, mehnat muhofazasi insonning mehnat jarayonidagi xavfsizligi, sihat-salomatligi va ish qobiliyatining saqlanishiga qaratilgan turli tadbirlardan iborat. Bu boradagi qonun qoidalarining asosiy maqsadi fuqarolarning sog’ligi hamda ularning mehnatini muhofaza qilishga qaratilgan. Shu bois, barcha korxonalarda mehnat muhofazasiga oid, shuningdek mehnat qonunchiligiga rioya etilishini nazorat qilish bilan bog’liq huquqiy munosabatlarni o`rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur huquqiy munosabatlarning sub`ektlari sifatida, bir tomondan, mehnat muhofazasining holati hamda mehnat qonunchiligiga rioya etilishini nazorat qilishga ixtisoslashtirilgan maxsus davlat inspektsiyalari, shuningdek, kasaba uyushmalarining xuddi shunday vazifani bajaruvchi inspektsiyalari faoliyat yuritadi. Ikkinchi tomondan, mehnat muhofazasini ta`minlash, korxonalarda shunga oid talablarni bajarishi, mehnat qonunchiligiga rioya etishi lozim bo`lgan ish beruvchilar va ayrim mansabdor shaxslar ham huquqiy munosabatlar sub`ekti hisoblanadi. Bunday huquqiy munosabatlarning mazmuni ancha keng bo`lib, ular tegishli organlarning mehnat muhofazasi qoidalariga hamda mehnat qonunchiligiga rioya etilishi ustidan nazorat qilish vazifasini ifodalaydi. Ushbu organlarning huquq va majburiyatlari O`zbekiston Respublikasi «Mehnatni muhofaza qilish to`g’risida» gi 1993 yil 6 maydagi qonunida, Mehnat kodeksining 13-bobi moddalarida, shuningdek, boshqa normativ-huquqiy hujjatlarda belgilab qo`yilgan. Bu organlarga kasaba uyushmasining mehnat texnika inspektsiyasi hamda mehnat va aholini ijtimoiy muxofaza qilish vazirligi qoshidagi davlat mehnat huquq inspektsiyasi kiritilgan bo`lib, ular tasdiqlangan nizomga muvofiq faoliyat

ko`rsatadi. Masalan, Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining Davlat mehnat huquq inspektsiyasi to`g’risidagi Nizom O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1993 yil 29 iyuldagi 372-sonli qarori bilan tasdiqlangan. Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining Davlat mehnat huquq inspektsiyasi Nizomida davlat mehnat huquq inspeksiyasi va uning joylardagi bo`linmalari tomonidan vazirliklar, idoralar, hokimliklar, shuningdek, idoraviy bo`ysinuvchi, mulkchilik va xo`jalik yuritish shaklidan qat`iy nazar, barcha korporatsiya, kontsern, uyushma, korxona, tashkilot va muassasalar hamda mulkdorlarning mehnat va aholini ish bilan ta`minlash to`g’risidagi qonunlarga rioya qilinishi ustidan davlat nazoratini amalga oshirishi belgilab qo`yilgan. Davlat mehnat huquq inspektsiyasi vazirlik, davlat qo`mitalari, idora, korporatsiya, kontsern, uyushma, birlashma, korxona, tashkilot va muassasalarning mehnat haqidagi va aholini ish bilan ta`minlash to`g’risidagi qonunlarga zid bo`lgan buyruqlari va boshqa normativ hujjatlarining amal qilishini to`xtatib qo`yish, zarur hollarda, belgilangan tartibda bekor qilish to`g’risida O`zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligiga taklif kiritish huquqiga ega. Bundan tashqari, ushbu nizomda davlat mehnat huquq inspektsiyasi tekshirish jarayonida ma`lumotlar olish, mehnat haqidagi va aholini ish bilan ta`minlash haqidagi qonun buzilishlari aniqlangan hollarda ularni bartaraf etishni talab qilish, vakolatli mansabdor shaxslar bajarishi majburiy bo`lgan ko`rsatmalar berish, qonun buzilishida aybdor bo`lgan mansabdor shaxslarga amaldagi qonunlarda belgilangan miqdorda jarima solish huquqiga ega ekani ko`rsatilgan. Mehnat nizolarini hal qilishga oid huquqiy munosabatlar . Mehnat nizolari protsessual xususiyatga ega bo`lib, sub`ektlar, ya`ni xodimlar bilan ish beruvchilar o`rtasida amaldagi mehnat to`g’risidagi qonunlar va normativ hujjatlarni, mehnat shartnomasida nazarda tutilgan mehnat shartlarini qo`llash yuzasidan kelib chiqadi (MKning 259-moddasi). Bunday yakka nizolar mehnat

nizolari komissiyasida, tuman (shahar) sudlarida, ba`zi hollarda, xo`jalik sudlarida ko`rib hal etiladi. Mehnatning yangi shartlarini belgilash yoki mavjud shartlarni o`zgartirishga doir nizolarni hal qilishga tegishli huquqiy munosabatlar ish beruvchi bilan kasaba uyushmasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organlari o`rtasida yuzaga keladi. Jamoalarga doir mehnat nizolarini hal qilishga taalluqli huquqiy munosabatlar ish beruvchi va xodimlar jamoasi o`rtasida mehnatning yangi shartlarini belgilash yoki mavjud shartlarini o`zgartirish, jamoa shartnomasi va kelishuvlarini tuzish, ularga o`zgartirishlar kiritish hamda bajarish bilan bog’liq kelishmovchiliklar natijasida vujudga keladi (MKning 281-moddasi). Bunday huquqiy munosabatlar sub`ektlari, bir tomondan, mehnat nizosini hal qiluvchi yuridiktsion organlari: mehnat nizolari komissiyalari, sud organlari, yuqori turuvchi organlar, kasaba uyushmalari organlari hisoblansa, ikkinchi tomondan, xodim, kasabalar uyushmasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organlari, mehnat huquq inspektsiyalari, ish beruvchi va prokuror bo`ladi. Huquqiy munosabatlar yuridiktsion organlarga nizoni hal qilish xususida berilgan ariza asosida kelib chiqadi. Mehnat nizolarini hal qilish va protsessual huquqiy munosabatlarning mazmuni, aksariyat hollarda, mehnat qonunchiligi, ba`zan esa fuqarolik protsessual qonunchiligi bilan belgilanadi. Protsessual huquqiy munosabatlar yuridiktsion organlar tomonidan ushbu mehnat nizosi yuzasidan chiqarilgan qarorning qonuniy kuchga kirishi yohud taraflarning kelishuvi bilan belgilanadi.

adabiyotlar ro`yxati: 1. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T. «Adolat» 20 1 4 y. 2. O`zbekiston Respublikasining «Mehnat kodeksi». T. «Adolat» 20 1 4 y. 3. O`zbekiston Respublikasining Mehnat huquqi. Oliy o`quv yurtlari uchun darslik. A.A.Inoyatov. –T. «Iqtisodiyot va huquq dunyosi» 2002 y. 4. O`zbekiston Respublikasi mehnat Qonunchiligi bo`yicha me`yoriy huquqiy hujjatlar to`plami. Toshkent, «Iqtisodiyot va huquq dunyosi», 200 8 y. 5. O`zbekiston Respublikasining «Aholini ishga joylashtirish to`g’risida» gi 1998 yil 1-maydagi Qonuni. 6. O`zbekiston Respublikasining «Mehnatni muhofaza qilish to`g’risida» gi 1993 yil 6-maydagi Qonuni. 7. «Aholini ish bilan ta`minlash to`g’risidagi Qonunga sharhlar» T., 2000 y. 8. O`zbekiston Respublikasining 1992 yil 3 iyulda qabul qilingan «Kasaba uyushmalari, ularning huquqlari va faoliyatining kafolatlari to`g’risida»gi Qonuni. 9. O`zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi ga sharhlar . T. TDYUI. 200 8 y.

O'xshashlar

Mehnatga moslashishi

Mehnatga xaq to'lash

Xodimlar bilan mehnatga xaq to’lash bo’yicha

Mehnatga munosabat va undan qoniqish jarayoni

Sanoatda kadrlar va mehnatga haq to’lash