Mehnatga moslashishi - Iqtisodiyot - Referatlar

Mehnatga moslashishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

55 KB

Ko'chirib olish

Mehnatga moslashishi Reja: 1. Mehnatga moslashishning ob’ektiv va sub’ektiv omillari 2. Kasbni tanlash va unga moslashish

Moslashish (adaptatsiya) tushunchasi lotincha adapto - moslashuvchan degan ma’noni bildiradi. Bu so‘z biologiyadan o‘zlashtirilgan bo‘lib, atrof-muhitga ko‘nikish, moslashish ma’nolarini bildiradi. Mehnatga moslashish (ko‘nikish) – bu, shaxs yangi mehnat vaziyatini o‘zlashtirishining ijtimoiy jarayoni bo‘lib, unda shaxs va mehnat muhiti bir-biriga faol ta’sir ko‘rsatadi va moslashuvchi-moslashtiruvchi tizimlar hisoblanadi. Insonning muayyan mehnat muhitiga moslashuvi uning real muomalasida, mehnat faoliyatining aniq ko‘rsatkichlarida: mehnat samaradorligida, ijtimoiy axborot va uning amalda ro‘yobga chiqarilishida, faollikning barcha hosil qilinishida namoyon bo‘ladi. Mehnatga moslashish birlamchi bo‘lishi (xodimning mehnat muhitiga kirishida) va ikkilamchi (kasbni almashtirgan va almashtirmagan holda ish o‘rnini almashtirishida yoki muhitning jiddiy ravishda o‘zgarishida) bo‘lishi mumkin. Ular murakkab tuzilishga ega bo‘lib, kasbiy, ijtimoiy-psihologik, ijtimoiy- tashkiliy, madaniy-maishiy va psixofizik moslashishdan iboratdir. Kasbiy moslashish shaxsning kasbiy ko‘nikmalar va malakalarni muayyan darajada egallashida, unda kasbiy jihatdan zarur ayrim xislatlarning shakllanishida, xodimning o‘z kasbiga nisbatan barqaror ijobiy munosabatda bo‘lishining rivojlanishida ifodalanadi; kasb sohasidagi ish bilan tanishuvida, kasb mahorati ko‘nikmalarini, mahoratini egallashda, funktsional vazifalarni sifatli bajarishida va mehnat sohasidagi ijodkorlikda namoyon bo‘ladi. Ijtimoiy-psihologik moslashish mehnat tashkiloti (jamoasi) ning ijtimoiy- psihologik xususiyatlarini o‘zlashtirishda, unda qaror topgan o‘zaro munosabatlar tizimiga kirishda, uning a’zolari bilan o‘zaro ijobiy hamjihat bo‘lishda o‘z ifodasini topadi. Bunda xodim mehnat jamoasining o‘zaro munosabatlari tizimiga, uning an’analari, hayot normalari, qadriyatlari, guruhdagi ayrim a’zolarning ijtimoiy- psihologik nuqtai nazarlari, o‘zaro munosabatlar tuzilishi, guruhdagi etakchilar to‘g‘risida axborotlarga ega bo‘ladi. Xodim bu axborotlarni passivlik bilan emas, balki jamoaning oldingi ijtimoiy tajribasi, uning qadriyatli yo‘nalishlari bilan birgalikda o‘zlashtiradi va ularga baho beradi. Agar axborot xodimning oldingi tajribasiga, tutgan yo‘liga mos kelsa, uning tomonidan ijobiy baholanadi, xodim

guruhdagi normalarni qabul qila boshlaydi va sekin-asta shaxsning mehnat jamoasi bilan uyg‘unlashib borish jarayoni sodir bo‘ladi. Xodim ijtimoiy-psihologik moslashuv jarayonida tashkilotning real hayotiga kirib boradi, unda ishtirok etadi, xodimda hamkasblari, rahbarlar, ma’muriyat bilan o‘zaro ijobiy munosabatlar qaror topadi. Ijtimoiy-tashkiliy moslashish korxona (jamoa)ning tashkiliy tuzilishi, boshqaruv tizimi va ishlab chiqarish jarayoni, xizmat ko‘rsatish tizimini, mehnat va dam olish rejimini o‘zlashtirishni bildiradi. Madaniy-maishiy moslashish – bu, mehnat tashkilotidagi turmush xususiyatlari va bo‘sh vaqtni o‘tkazish an’analarini o‘zlashtirishdir. Bu moslashuv xususiyati ishlab chiqarish madaniyati darajasi, tashkilot a’zolarining umumiy rivojlanishi, ishdan bo‘sh vaqtdan foydalanish xususiyatlari bilan belgilanadi. Mehnat tashkilotidagi a’zolar faqat ishdagi munosabatlar bilan bog‘lanib qolmasdan, shu bilan birga dam olishni, bo‘sh vaqtni birgalikda o‘tkazadigan, bunda shaxsning har tomonlama kamol topishiga e’tibor beriladigan jamoalarda madaniy-maishiy moslashuv tezroq sodir bo‘ladi. Psixofiziologik moslashuv - bu xodimlar uchun mehnat vaqtida zarur bo‘ladigan shart-sharoitlarni o‘zlashtirish jarayonidir. Zamonaviy ishlab chiqarishda faqat texnika va texnologiya emas, balki ishlab chiqarish sharoitidagi sanitariya-gigiena normalari ham ma’naviy jihatdan eskirib boradi. Mehnatning sanitariya-gigiena sharoitlarini, xodimlar turmushini yaxshilash, tobora ko‘proq miqdorda qulay va zamonaviy uy-joylarning, kiyim-boshlarning, pardoz-andoz ashyolarining paydo bo‘lishi ishlab chiqarish faoliyatiga ta’sir qilmasdan qolmaydi. Hozirgi zamon xodimi sub’ektiv ravishda qabul qilinadigan sanitariya-gigiena shinamligidan, mehnat maromidan, ish o‘rnidagi qulayliklar va hokazolardan ozgina bo‘lsa ham chetga chiqilishiga juda sezgirlik bilan qaraydi. Ko‘pgina tadqiqotlar materiallarining ko‘rsatishicha, ishchilar uchun sanitariya-gigiena shinamligi shart-sharoitlari keskin bo‘lib turadi va ular buni og‘rinib qabul qiladilar.

Mehnatga moslashish omillari - bular mazkur jarayonning kechishi, muddatlari, sur’atlari va natijalariga ta’sir ko‘rsatuvchi shart-sharoitlardir. Ular orasida ob’ektiv va sub’ektiv omillarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Ob’ektiv omillar ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq omillar bo‘lib, ular xodimga unchalik bog‘liq bo‘lmaydi. Bu omillarga mehnatni tashkil etish, ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish, mehnatning sanitariya-gigiena shart-sharoitlari, jamoaning katta-kichikligi, korxonaning qaerda joylashganligi, tarmoq ixtisoslashuvi va shu kabilar kiradi. Sub’ektiv (shaxsiy) omillarga quyidagilar kiradi: - xodimning ijtimoiy-demografik xususiyatlari (jinsi, yoshi, ma’lumoti, malakasi, ish staji, ijtimoiy ahvoli va hokazolar); - ijtimoiy-psihologik xususiyatlar (da’volar darajasi, mehnat qilishga hozirlik, omilkorlik, ishlab chiqarish vaziyatida tezda yo‘l topib olish, o‘zini o‘zi nazorat qilish qobiliyati va o‘z harakatlari hamda ishlarini vaqt jihatidan taqsimlay olish, chiqishimlilik va shu kabilar); - sotsiologik omillar (kasbiy qiziqish mehnat samaradorligi va ish sifatidan moddiy va ma’naviy manfaatdorlik va hokazolar darajasi). Xodimning mehnatdan qoniqish hosil qilishini, jamoadagi axloqiy-psixologik vaziyatdan qanoatlanish darajasini mehnatga muvaffaqiyatli moslashishning birlashgan sub’ektiv ko‘rsatkichi deb hisoblash mumkin. Ko‘rinib turibdiki, ishlab chiqarishdagi moslashish jarayonida xodimning shaxsiy imkoniyatlari ham muayyan ahamiyatga ega. Xodimning shaxsiy imkoniyatlariga uning xususiyatlari va sifatlari kiradiki, ular muayyan muomala tipini: o‘ziga ishonch, kirishimlilik, o‘zini o‘zi namoyon qilish qobiliyati, vazminlik, holislik va shu kabilarni shakllantiradi. Sanab o‘tilgan xususiyatlar bilan bir qatorda omillar, ma’lumot darajasi, tajriba ham muhim o‘rin tutadi. Xususan, barcha mezonlarga qarab moslashuv darajasi to‘g‘risida ham xulosa chiqarish mumkin.

Kasbni tanlash va unga moslashish Agar kasb to‘g‘ri tanlangan bo‘lsa, moslashuv (ko‘nikish) ancha tezroq va muvaffaqiyatliroq kechadi. Yoshlarning kasb tanlash muammosi ham nazariy, ham amaliy qiziqish uyg‘otadi. Bir tomondan, unda yoshlarning intilishlari va muddaolari aks etadi, ikkinchi tomondan, bu muddaolarni aniq amalga oshirish, shaxsiy rejalarni ro‘yobga chiqarish o‘z ifodasini topadi. Kasb tanlash yoshlarning shaxsiy niyatlarini va qiziqishlarini aniq maqsadga qaratilgan holda shakllantirish, bunda jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlarini hisobga olish, yoshlarning intilishlari va shaxsiy rejalarini, ularni amalga oshirish imkoniyatlari bilan moslashtirish orqali boshqariladi. Bunday ishning muayyan shakli kasbiy tanlashdir. Kasbiy tanlash - ilmiy asoslangan usullar yordamida insonning u yoki bu ishni bajarishga tibbiy, ijtimoiy va psixofiziologik jihatdan yaroqligini shakllantirish darajasi va imkoniyatlarini aniqlashdir. Ishlab chiqarish jamoasiga tatbiq etganda kasbiy tanlash muammosi insonning kasbga yaroqligini aniqlashdan iborat. U insonning xususiyatlari, qobiliyatlari va mayllari yig‘indisidan iborat bo‘lib, faoliyatning muayyan turi samaradorligini va tanlab olingan kasbdan qoniqish hosil qilish darajasini ifodalaydi. Hamma kishilar ham u yoki bu kasbni bir xil darajada o‘zlashtirishga qobiliyatli bo‘lavermaydi. Birovlar ko‘nikmalarni tezda egallab, kasbiy kamolotga erishsalar, boshqalar bunga ko‘p yil vaqt sarflaydilar. Ko‘pincha cho‘zilib ketgan ta’lim olish jarayonida ayrim kishilarning tanlangan sohaga qiziqishi yo‘qoladi va u boshqa faoliyat turini tanlashga majbur bo‘ladi. Kasbiy tanlashning vazifasi - tanlangan kasbdan qoniqmaslik natijasida hamda xodimning zarur qobiliyatlari va mayllari yo‘qligi tufayli sarf bo‘lgan xarajatlarni qisqartirish, kamaytirishdan iborat. Kasbiy tanlash ikki bosqichda amalga oshiriladi: Birinchi bosqichda kuzatuv materiallari, ishchi jarayonlarini so‘rovlar, test savollariga jalb qilish, rahbarlar, etakchi mutaxassislar bilan suhbatlashish asosida professiogramma (kasbnoma) tuzib chiqiladi. Kasbnoma – bu, kasblarni har tomonlama tasvirlash orqali ishchi, mutaxassis topshiriqni qanday va qaysi mehnat qurollari yordamida, ishlab chiqarishning qanday texnikaviy sharoitlarida bajarishi

lozimligi haqida tasavvur beradi. Unga ijrochi javob berishi lozim bo‘lgan talablar ham kiradi. Kasbnoma ishlab chiqarish - texnikaviy, iqtisodiy, gigienik, tibbiy, ijtimoiy, pedagogik va psixofiziologik tavsiflarni o‘z ichiga oladi. Ikkinchi bosqichda korxonaga ishga kirayotgan yoshning tibbiy dalillar, mayllar, ijtimoiy, ruhiy va fiziologik xususiyatlari o‘rganiladi. Shular asosida shaxsiy xarita tuzib chiqiladi, unda insonga ijtimoiy jihatdan baho beriladi (ongliligi, kasbiy faoliyatining sabablari, kasbiy qiziqishlari, fikr doirasining kengligi, ishlab chiqarish faoliyatidan qoniqish hosil qilganligi), psixologik baho beriladi (oliy nerv faoliyatining turi, miya boshqaruv tizimlarining tuzilish xususiyatlari). Shaxsiy xaritani tuzib chiqish uchun odatda ikkita asosiy usuldan foydalanishadi: testlar tizimi - masalalar to‘plamidan iborat bo‘lib, ularni echish jarayonida insonning psixofiziologik xususiyatlari va sifatlari: diqqati, temperamenti va shu kabilar namoyon bo‘ladi; ishga kiruvchilar bilan shaxsiy suhbatlashish, so‘rovnoma tarqatish. Martaba - bu insonning butun ish bilan bog‘liq yillari mobaynida mehnat tajribasi va faoliyati bilan bog‘liq alohida anglab etilgan nuqtai nazari va xulq- atvoridir (egallagan lavozimlaridagi, ish o‘rinlaridagi izchillik, mehnat tashkilotidagi mavqeining ahvoli). Martabaning ikki turi: kasbiy va tashkilot ichidagi martaba mavjud. Kasbiy martaba shu bilan ajralib turadiki, muayyan xodim o‘zining kasb sohasidagi faoliyatida turli rivojlanish bosqichlarini o‘taydi: ta’lim oladi, ishga kiradi, kasbiy jihatdan o‘sadi, alohida kasbiy qobiliyatlari qo‘llab-quvvatlanadi, pensiyaga chiqadi. Bu bosqichlarni xodim turli tashkilotlarda izchillik bilan o‘tkazishi mumkin. Tashkilot ichidagi martaba xodimning bitta tashkilot doirasidagi rivojlanish bosqichlarining almashinib turishini qamrab oladi. U uchta asosiy yo‘nalishda amalga oshiriladi: martabaning vertikal yo‘nalishi - bu tarkibiy pog‘onaning yanada yuqoriroq darajasiga ko‘tarilishidir;

gorizontal yo‘nalish - faoliyatning boshqa funktsional sohasiga qo‘shilish yoki tashkiliy tuzilmaga qat’iy tarzda rasman biriktirib qo‘yilmagan tashkiliy tuzilmada muayyan xizmat vazifasini bajarishdir (masalan, vaqtincha tashkil etilgan maqsadli guruhning rahbari vazifasini bajarish va hokazo). Gorizontal martabaga qo‘shimcha haq to‘lash hisobiga avvalgi bosqichdagi vazifalarni kengaytirish yoki murakkablashtirishni kiritish mumkin; markazga intiluvchi yo‘nalish xodimlar uchun birmuncha maroqli bo‘lsa ham ko‘proq hollarda ko‘zga tashlanmaydi. Bu - tashkilotning rahbariyati tomon qilinadigan harakatdir. Masalan, xodimni o‘zi uchun ilgari qulay bo‘lmagan uchrashuvlarga, rasmiy va norasmiy tarzdagi kengashlarga taklif etish, samimiy tarzda murojaat qilish va hokazolardir.

Xulosalar Mehnatga moslashish shaxsning yangi mehnat vaziyatini o‘zlashtirishidagi ijtimoiy jarayondir. Bunda shaxs va mehnat muhiti bir-birlariga faol yordam ko‘rsatadi. Mehnat vaziyati murakkab tuzilishiga ega bo‘lib, moslashishning kasbiy, ijtimoiy-psihologik, ijtimoiy-siyosiy va madaniy-maishiy turlari birligidan iborat. Moslashish bilan muayyan xislat va xususiyatlarga ega bo‘lgan xodimning shaxsiy imkoniyatlari (potentsiali) bog‘liqdir. Shaxsiy imkoniyatlar insonning ichki jismoniy va ma’naviy salohiyatini, uning faol tutgan yo‘lini aks ettiradi. Xodimning psixofiziologik mehnat imkoniyati, uning ma’lumoti, tajribasi moslashish darajasiga faol ta’sir qiladi.

Adabiyotlar ro‘yxati 1. O‘ zbekiston Respublikasi K onstitutsiyasi. T., " O‘ zbekist o n 2009 y. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 27 yanvarda bo‘lib o‘tgan qo‘shma majlisidagi «Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir» hamda 20 11 yilning asosiy yakunlari va 201 2 yilda O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining 201 2 yil 2 6 yanvarda bo‘lib o‘tgan majlisidagi « 2012yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi » nomli ma’ruza. T, “O‘zbekiston” 201 2 y 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 27 yanvarda bo‘lib o‘tgan qo‘shma majlisidagi «Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir» hamda 2009 yilning asosiy yakunlari va 2010 yilda 4. O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining 2010 yil 29 yanvarda bo‘lib o‘tgan majlisidagi «Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir» nomli ma’ruza. T, “O‘zbekiston” 2010 y 5.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning “Jaxon moliyaviy- iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishni yo‘llari va choralari” nomli asarini o‘rganish bo‘yicha o‘quv qo‘llanma. T, “Iqtisodiyot” 2009 y. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. «Barkamol avlod yili» Davlat dasturi to‘g‘risida. 2010 yil 27 yanvar. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. Ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani yanada rivojlantirish yuzasidan qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida. 2009 yil 20 yanvar, PQ-1041-son.

8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. Iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo‘llab-quvvatlash, ularni barqaror ishlashini ta’minlash va eksport salohiyatini oshirish chora-tadbirlari dasturi to‘g‘risida. 2008 yil 28 noyabr, PF-4058-son. 9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. Iqtisodiyot real sektori korxonalarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida. 2008 yil 18 noyabr, PF-4053- son. 10. Karimov I.A. Eng asosiy mezon – hayot haqiqatini aks ettirish. – T.: O‘zbekiston, 2009. – 24 b. 11. Abdurahmonov Q.X., Xolmo‘minov Sh.R., Zokirova N.Q.. Personalni boshqarish. Oliy o‘quv yurti studentlari uchun darslik – T.: “O‘qituvchi” NMIU, 2008 y. .- 656 b. 12. ErgashevF., Raximova D., Sagdullaev A., Parpiev O., Zaynutdinov Sh. Innovatsion menejment. Darslik.T.: «Akademiya», 2005y

O'xshashlar

Mehnatga oid munosabatlar

Mehnatga xaq to'lash

Xodimlar bilan mehnatga xaq to’lash bo’yicha

Mehnatga munosabat va undan qoniqish jarayoni

Sanoatda kadrlar va mehnatga haq to’lash