Меҳнат жамоалари ходимларини бошқариш - Iqtisodiyot - Referatlar

Меҳнат жамоалари ходимларини бошқариш

Yuklangan vaqt:

24.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

476 KB

Ko'chirib olish

Меҳнат жамоалари ходимларини бошқариш Режа: 1. Меҳнат жамоаси ва жамоа меҳнати. Меҳнат жамоасининг таснифлари 2. Меҳнат жамоасининг турлари, таркиблари ва тамойиллари 3. Жамоа меҳнатида персонални танлаш, тайёрлаш бошқариш технологиялари 4. Меҳнат жамоасидаги низолар: турлари, сабаблари ва ечимлари

МЕҲНАТ ЖАМОАСИ ВА ЖАМОА МЕҲНАТИ. МЕҲНАТ ЖАМОАСИНИНГ ТАСНИФЛАРИ Меҳнат жамоаси. Жамоа меҳнати билан тарқоқ ҳо латлар-да меҳнат қилганларга нисбатан жуда катта натижаларга ва ютуқларга эришиш мумкин. Чунки, жамоадаги бирлашган куч салоҳияти жуда катта. Жамоа тўғрисида халқимизнинг жуда кўплаб ҳикматлари бор: Жамоа меҳнати - мақсадлари, манфаатлари бир бўлган одамларнинг умумий иш учун бирлашган гуруҳи. Биргаликдаги, жамоали меҳнат бир неча ишчининг умумийлашган ҳаракат-ларигина эмас. Жамоа меҳнати тўғри ташкил қилинганда юқори самарали, натижали, бир мақсад сари интилаётган жамоа аъзоларининг тажриба орттиришида, меҳнат муносабатларида сифат жиҳатларидан фақат юқори ўсиш кузатилган. Йирик жамоа меҳнатларининг тақсимланиши ва ихтисослашуви ишлаб чиқариш кооперацияларга шароитлар яратди. Ишлаб чиқариш кучларининг ривожланиши билан бирга-ликда жамоа меҳнатининг жарёнлари такомиллашиб борди, заводлар ва фабрикаларда барқарор жамоалар ташкил топди. Якка ишлашга интилиш тарихда қолди, якка ишловчилар жамоадаги меҳнати билангина ўзининг талаб ва эҳтиёжларини қондиришини тушуниб олди. Жамоа меҳнати: • ишчининг билими ва қобилияти жамоадаги бошқа ишчига узатилади ва ўз навбатида, раҳмат тариқасида у ишчи ҳам ўзининг билимини ва қобилиятини унга узатувчига қайтаради, зарурий ҳолатларда қўшимча билимлар ва қобилиятларни сўраб олиш имкониятлари ҳам катта, чунки улар жамоада; • жуда мураккаб ва ҳажмли вазифаларни ечади ва мақсадлари ҳам яккаликка нисбатан жуда ҳажмли; • ҳаётнинг оғир ва енгил кунларида ҳамкасбининг ёнида ва ҳамкасби ҳам унга нисбатан шундай, ҳар бир аъзо меҳнат жараёнларида қўллаб- қувватланишига ишончи комил; • ҳар бир аъзода зарурий тавсиялар, янги ғояларни илгари суриш,

ташаббусга интилиш ва ижодий ҳамкорлик қилиш имкониятларини яратади; • фақат ўзининг ишига масъулият билан қараш эмас, ҳамкасбининг ишлари ҳам яхши бўлишини ҳоҳлайди, қарорларни бажаришда жамоа меҳнатидан орқада қолишни иснод деб билади-“бир киши ҳамма учун-ҳамма бир киши учун” шиорини жуда ҳурматлайди; • жамоа меҳнатида ўзини кўрсатмаган, доимий баҳона изловчи, топшириқларни сифатсиз бажарувчи ҳамкасбининг ишдан ҳайдалишини тўлиқ қувватлашига кучи етади. Қайд қилинган воқеъликлар фақат жамоа тўлиқ шакллан-тирилганда ва менежер ҳар бир ишчининг ҳаракатларини самарали бошқарганда-меҳнат жамоасини бошқариш келиб чиқади. Меҳнаткашларнинг профессионаллик даражаларини юқори бўлиши ташкилотни бошқаришни ва меҳнат жамоасининг ишларини мувофиқлаштиришни енгиллаштиради. Бундай шароитли ташкилотларда менежер ўзи яхши билган ишчиларга ишонади ва зиммасидаги баъзи ишларнинг амалга оширилишига раҳбарлик қилиш вазифаларини ҳам вақтинча уларга топшириши мумкин. Менежер бу билан зиммасидаги вазифаларни бироз енгиллатади ва асосий эътиборни меҳнат жамоаси фаолиятининг сусаймаслигини доимий назорат қилиб боради. Меҳнат жамоалари менежернинг ишларни бажариш режалари, ташкилий ва мотивлаштириш ишларидаги майда элеметларгача ҳисобга олинган режаси билан яқиндан танишгандагина ўзининг меҳнати салоҳиятини намоён қилади. Менежернинг бу режаларида ишчиларнинг доимий ротацияси, натижалар бўйича назорат, мотивлаштиришда қўйилган талаб ва ваъдаларни ўз вақтида бажариб боради. Жамоа меҳнатининг таснифи. Меҳнат жамоаларини таснифлаш анча мураккаб ҳисобланади. Чунки, ҳозирги вақтдаги эркин бозор шароитида ва халқаро интеграцияда ҳам фаолият кўрсатаётган давлатларда янгидан-янги ташкилотларнинг пайдо бўлаётганлиги бу ташкилотлардаги меҳнат жамоаси ҳам албатта янги талаблар асосида ташкил қилинади. Шунинг учун ҳам

меҳнат жамоаларини таснифлашнинг мезонлари ва хусусиятлари, ёки белгилари доимо ўзгариб туради (12-жадвал). Жамоа меҳнатини кўпинча меҳнат жамоаси деб ҳам таърифлашади (Россияда-коллективный труд ва труд коллектива). Бизда эса кўпинча, жамоа меҳнати атамаси ишлатилади. Бу атамаларда жамоанинг катта ва кичиклиги маълум аниқликларни беради. Эркаклар ва аёллар жамоасини билиб олиш учун ишлаб чиқариш объектларининг номланишини ўзи ҳам етарлича маълумотларни бериши мумкин. Мактабгача тарбия ташкилотларида жамоа атамаси ишла-тилмайди. Масалан, болалар боғчаси ёки 5-синф ўқувчилари, «Табиатшунослик» тўгараклари. Шунингдек, маҳалла таркибидаги майда ташкилотлар ҳам ўз номи билан ташкилот ёки жамиятдаги жамоа йиғинларини англатади.

Масалан, «Алпомиш» заводи ёки «8-Март» фабрикаси ва ҳакозо. Лекин болалар боғчаси, мактабдаги синфлар ёки ҳар қандай тўгаракларга жамоа сўзи қўшилмайди. Шунинг учун ҳам, жамоаларни таснифлашда ишлаб чиқаришни таркиблаштириш учун функционал белгилар ишлатилади. Бу белгиларнинг мазмуни ва моҳиятига қараб жамоанинг фаолиятларини аниқлаб олиш мумкин (13-жадвал). МЕҲНАТ ЖАМОАСИНИНГ ТУРЛАРИ, ТАРКИБЛАРИ ВА ТАМОЙИЛЛАРИ Ҳозирги замоннинг психологик-педагогик адабиётларида “жамоа” ҳақида иккита тушунча берилмоқда. Биринчиси: жамоа деганда одамларнинг гуруҳи ва ҳар қандай ташкилот (завод, фабрика, цех, бригада, мактаб, боғча ва бошқ.) тушунилади; Иккинчиси: одамлар гуруҳининг юқори даражада ривожланган бирикмалари тушуналади. Бу таърифлардан маълум

бўлмоқдаки, жамоа тушунчасида мақсадга интилишдаги бирдамлик, уюшганлик ва ҳамжиҳатликда кишиларнинг гуруҳи дейиладиган сифат белгилари устиворлик қилмоқда. Меҳнат жамоаларининг мақоми бўйича турлари: Меҳнат жамоаларининг мақоми бўйича турлари кўп ҳолларда мулк шаклларини ҳам англатади. Расмий жамоалар, расмий ташки-лотлар ва расмий корхоналар дейилганда биз кўпинча давлат тасарруфидаги, давлат идоралари бошқарувидаги ташкилотлар ва корхоналарни тушунамиз. Расмий жамоалар, корхонада белгиланган қонуний меъёр-лар ва қоидалар доирасида ишлайди ва ҳуқуқий жиҳатлардан расмийлаштирилган ҳисобланади. 1. Расмий жамоалар ишлаб чиқариш алоқалари ва муно-сабатлари ишчиларнинг вазифавий масъуллиги асосида иериархик бўйсунувчилик бўйича тузилади. Бундай жамоаларнинг аъзолари рационал бюрократия тамойиллари ва қоидалари билан тартибга солиб турилади. 2.Норасмий жамоалар, ҳеч қаерда ҳуқуқий жиҳатдан расмийлаштирилмайди. Ўзларининг шахсий ҳоҳиши, манфа-атлари, шахслар ўртасидаги муносабатлари тўғри келган ишчи ларнинг жамоалари. Бундай жамоа вазифавий тақсимланишни унчалик хуш кўрмайди. Ички алоқалари ҳам расмий эмас, лекин иериархик бўйсиниш лидернинг ва унга яқинларнинг ўзини тута билиши ва хулқига боғлиқ ҳисобланади. Меҳнат жамоаларининг ташкилий механизми бўйича турлари: • раҳбарият фармойиши бўйича тузилган меҳнат жамоаси; • норасмий вазиятлар бўйича тузилган жамоа. Ички алоқаларнинг хусусиятлари бўйича жамоаларнинг турлари; • расмий жамоалар; • норасмий жамоалар. Фаолият кўрсатишининг муддатлари бўйича меҳнат жамоаларининг турлари: • вақтинчалик фаолият кўрсатувчи меҳнат жамоаси;

• доимий фаолият кўрсатувчи меҳнат жамоалари. Ўлчамлари бўйича меҳнат жамоаларининг турлари: • кичик меҳнат жамоалари-аъзолари-3-7 кишигача; • ўрта меҳнат жамоалари - 10-30 кишигача; • катта меҳнат жамоалари - 20-30кишидан то 100 кишигача. Бундай жамоаларда ўзаро мулоқот, муносабатлар ва ҳаракатларнинг даражалари турлича. Ўрта ва катта меҳнат жамоалари ўз таркибига кичик жамоаларни ҳам қўшиб олиши мумкин ва кичик жамоаларга бўлиниб ҳам фаолият кўрсатиши мумкин. Меҳнат жамоалари таркибларининг типлари ва тавсифлари Таркибларнинг типлари Асосий тавсифлари Функционалли ишлаб чиқарувчи Меҳнат тақсимоти тури Жамоавий ташкиллаштириш Касабачилар уюшмасига, сиёсий ва бошқа жамоат ташкилотларига қарамлиги. Бошқарувда иштирок этиши Ижтимоий демографик Ёши, жинси, оилавий аҳволи, маълумоти, иш стажи Профессионал (касбий)малакавийлик Касби, мутахассислиги, малакавийлик даражалари Ижтимоий психологик Шахслар ўртасидаги муносабатлар, манфаатлар, белгиловлар, меҳнат фаолияти мотивлари, қизиқишлари, бандлиги, ишлаб чиқаришдан ташқаридаги хулқи Инсон ресурси ҳар қандай ташкилотнинг асосий ресурслари бўлганлиги учун жамоани ва унинг ҳар бир аъзосининг фаолиятини ўрганиш, ўргатиш ва талаб қилиш масалалари ҳозирги замон менежментидаги асосий тадқиқотлардан бўлиши керак. Яна бир муҳим масала ҳозирги замон талабларидан келиб чиқиб шундан иборатки, жамоани шакллантириш ва жамоадаги ҳар аъзо (ишчи) ўрнини белгилаш ҳам муҳим назарий ва амалий тадқиқотларнинг заруратини юзага чиқармоқда. Жамоанинг шаклланишини ўрганишдан унинг ҳар бир индивиди фаолияти, ўзаро муносабатларини аниқлаш менежер учун осон кечади. Бу эса

ташкилотни самарали бошқариш учун жуда муҳим ҳисобланади. Меҳнат жамоаларини шакллантириш ҳам ўзининг тамойилларига суянади. Бу тамойиллар меҳнат жамоасининг истиқболли йўналишлари, бу йўналиш фаолиятини ташкил қилишда анъанавий бирдамликни ёнма-ён туриб амалга оширишни назарда тутган (27-расм). Меҳнат жамоаларининг келтирилган тамойиллари халқи-миздаги асрлар давомида таркиб топган ўзаро ҳамдўстлик ва ўзаро ҳамкорлик анъаналарига асосланган. Лекин ҳозирги вақтга келиб, эркин бозор шароитларидаги хусусий мулкчилик ҳаракатларида бу тамойиллар кутилган натижаларни бермас-лиги мумкин. Чунки, жамоани ривожлантиришда белгиланган стратегик режалар ҳозирги вақтда анча тезкор ҳаракатланишларни талаб қилади. Ҳозирги замонавий технологиялар жамоадаги ҳар бир аъзонинг замонавий билимларни, профессионал тайёргарлик ва замонавий ишлаб чиқариш малакаларини эгаллашни ҳам талаб қилади. Бу талабларга албатта жамоанинг барча аъзолари ҳам тайёр эмаслиги маълум. Шунинг учун ҳам меҳнат жамоасида персонални тайёрлаш ва бошқариш жамоа меҳнатини самарали бошқаришда энг муҳим вазифалардан ҳисобланади. ЖАМОА МЕҲНАТИДА ПЕРСОНАЛНИ ТАНЛАШ, ТАЙЁРЛАШ ВА БОШҚАРИШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ Жамоа меҳнатининг самарадорлиги персонални танлаш ва тайёрлаш билан узвий боғлиқ ҳисобланади. Чунки, жамоадаги ходимларнинг меҳнати

уларнинг олдиларидаги мақсадларга эришишидаги умумлашган, ягона меҳнат ҳисобланади. Илмий-амалий тадқиқотлардан маълумки, ҳар қандай ижодий жамоада 5% атрофида ижодий шахслар, 25% билимдон кишилар, 20% таҳлилчилар ва 50% оддий ижрочилар бўлади. Ижодий гуруҳларнинг раҳбарлари демократлар, пессимистлар, диктаторлар ёки ташкилотчилар сифатида тавсифланади. Бу тадқиқотлар натижасининг энг муҳим хулосалари шундан иборатки, ташкилотнинг жисмоний меҳнатларини юқорида кўрсатилган 50% оддий ходимлар-персоналлар бажарадилар. Шунинг учун ҳам менежментнинг назариячилари ва амалиётчилари бошқарув туғилишидан бошлаб унинг назариячилари менежментнинг асосий субъекти бўлган-одамларни самарали бошқаришни тадқиқ қилиб келмоқдалар (28-расм). Келтирилган 28-расмда ташкилотларда персонални тайёрлаш жараёни “корпоратив маданиятни шакллантириш ва ривожлантириш дастури” асосида олиб борилиши тавсия қилинмоқда. Бу дастур ўз таркибига 5 та ёки узлуксизлик бўйича режалаштирилган йўналишни, жараённи ёки сиёсатни олади. Янги ходимларни ёллаш ва мослаштириш сиёсатида янги ходимларни танлаш икки усулда амалга оширилиши маълум жараён. Буларнинг биринчиси - иш ахтариб келувчилар, иккинчиси - ташкилотнинг эълонлари бўйича ишга келувчилар ҳисобланади. Иш ахтариб келувчилар ташкилотнинг эълонлари бўйича ишга келувчиларни тўғридан-тўғри ишга қабул қилиш даври ҳозирга келиб ўзининг муддатини ўтаб бўлди. Жамият тараққиётидаги ҳозирги даврда тўғридан-тўғри қилиш ташкилотларни самарали бошқаришда тўсиқларга дуч келтириши ҳам маълум бўлди. Шунинг учун ҳам, ҳозирда ходимни ишга ёллаш ва уни ишга мослаштириш жараёни ўта синчковлик билан (суҳбат, соҳани билиши, қобилияти, шу иш юзасидан ахборотланганлиги, маълумоти, оилавий аҳволи, яшаш манзили, иш стажи ва бошқ.) амалга оширилиши талаб қилинмоқда.

Иккинчи жараёнда персонални мотивлаштириш, сўнгра ташкилотнинг кадрлари рўйхатига киритиш, уни ривожланти-риш ва баҳолаш дастурлари амалга оширилади. Келтирилган тизим бўйича ходимларни ривожлантириш (ўқитиш, малакала-рини ошириш, янги технологиялар ва ахборотлар билан таъминлаш ва бошқ.) га алоҳида эътибор берилади. Биздаги ташкилотларнинг деярли кўпчилигида бу тизимга эътибор берилмаганлигидан корхоналарда ҳам, ташкилотларда ҳам ишчиларнинг қўнимсизлиги одатий ҳоллардан бўлиб қолмоқда. Ташкилотда персонални танлаш ва тайёрлаш тизимида режалаштирилган “персонални баҳолаш” ташкилот жамоасини талаб даражаларда шакллантиришга қаратилган. Ташкилот ходими ташкилот раҳбариятининг унга бўлган муносабатлари ва уни ташкилотда ишлашга тайёрлаганлигини чуқур ҳис этиши, сезиши натижасида у ўзини баҳолаш танловларидан муваффақият билан ўтади. Чунки унда ташкилотда ишлаб қолишга қатъий қарор пайдо бўлган. Шу тариқа ташкилотнинг жамоаси шакллантирилади ва бу жараён тўхтовсиз давом эттирилади. Европа давлатларида, АҚШ, Канада, Хитой,

Япония каби давлатларда ташкилотларнинг меҳнат жамоасини шакллантиришга биринчи навбатдаги вазифа сифатида қаралади (29-расм). Бу давлатлар айниқса, Европа давлатлари ва АҚШ вақт ўтиши билан жамият менежментининг ватанлари ҳисобланади. Бу давлатлардаги бошқарув биринчи навбатда ўз давлатлари-нинг иқтисодиётини кўтариш йўли билан халқининг яшаш фаравонлигини оширишга қаратилган. Шунинг учун ҳам бу давлатларда менежментни такомиллаштириш узлуксиз равишда жиддий тадқиқотлар йўналишларига айлантирилган ва таш-килотларда ходимларни тайёрлашнинг усуллари ва тизимлари мукаммал равишда ишлаб чиқилган (29-расм). Ушбу тизимдаги талабларни ўрганишдан маълум бўладики, ташкилотнинг олдига қўйилган мақсад ва вазифаларни бажариш учун биринчи навбатда меҳнат жамоасини шакллантириш керак. Ташкилот учун

ходимларни мақсадли танлашнинг биринчи босқичи меҳнат ресурсларини режалаштиришга қаратилаяпти. Бу масала кўриб чиқилгандан кейингина персонални танлаш босқичига ўтилмоқда. Персонални танлашнинг икки босқичда (танлаш ва сара-лаш) ўтказилишининг ўзи ишга кирувчиларнинг ўз маъсулияти-ни оширишга мажбур эканлигини англатади. Тизимдаги: мослаштириш ва мўлжаллаш; ўқитиш ва ривожлантириш ва меҳнат фаолиятини баҳолаш ҳам ходимни ривожлантиришга, қўллаб-қувватлашга қаратилган. Агар инсоний муносабатлар мактабининг назарияси ва амалиётига эътибор қилсак, таш - килотнинг самарали ишлаши фақатгина инсон ресурсларига боғлиқ эканлигини англаймиз. Ғарб давлатларида, АҚШ ва Японияда жамоа меҳнатини ташкил қилишда биринчи навбатда персонални тайёрлаш муҳим омиллардан эканлиги маълум бўлади. Ушбу тизимда ташкилотнинг самарали фаолият кўрсатиши учун жамоани шакллантиришда ходимнинг ўрнига қанчалик кучли эътибор бериш лозим эканлиги келтирилган. Жамоада меҳнат қилувчи ходим бошқарув қарорларини қабул қилиш жараёнларига ҳам қатнашиши кераклиги белгиланган. Ташкилотда меҳнат қилувчи ходимнинг бошқарув қарорларини қабул қилишга қатнашиши ташкилотда демократик бошқарувнинг тўлиқ тантанасини ифодалайди. Ташкилотда персонални бошқариш технологиялари. Асримизнинг замонавий технологияларини яратиш халқ хўжалигининг барча соҳаларида, тармоқларида ва йўналишла-рида шиддат билан ривожланмоқда. Бугуннинг технологиялари эртага эскириб қолмоқда деган сўзлар, мавзулар ҳам оддий суҳбатларга айланаяпти. Шунинг учун ҳам, ташкилотларда ва корхоналарда меҳнат жамоасини шакллантиришда персонални танлаш ва тарбиялашнинг муҳимлиги долзарб илмий-амалий тадқиқотларни талаб қилмоқда. Ташкилотларда персонални тайёрлаш ва бошқариш технологиялари яратилган. Ташкилотлар бу технологияларни ўз ташкилотида жорий қилиш

имкониятлари бўйича қўлламоқда. Шу билан бирга ташкилотларда персонални бошқариш технологиялари доимий равишда такомиллаштирилиб борилмоқда. Персонални бошқаришнинг замонавий технологиялари ҳар қандай корхонанинг олдидаги кўплаб вазифаларни ечиш имко-ниятларини яратади. Янги технологиялар ва усуллар ёрдамида корхонанинг жорий ва стратегик вазифалари бажарилади, ишларни бажаришнинг самарадорлиги таъминланади. Агар корхона меҳнат жамоасини профессионал ишчилар билан шакллантирса, бу корхона ўзи йўналишидаги корхоналар ўртасида албатта етакчилик ўринларини эгаллайди. Бу учун эса персонални бошқариш технологияларига жиддий эътиборни қаратиш талаб қилинади (30-расм). Менежментнинг асосий технологик усулларининг ичида қуйидаги энг муҳимларини ажратиш мумкин:

• кадрларни танлашда асосий эътиборни ишчанлик ва шахсий сифатларни батафсил ўрганишга қаратиш; • кадрлар бўйича мутахассис персонални танлаш ва саралаш ишларида жуда кўплаб усуллар ва технологияларни қўллаши ва фойдаланиши керак; • янги ходимнинг самарали мослашишига ҳар тарафлама ёрдам бериш. Қайд қилинган умумий тизимлар бўйича кўплаб технологиялар ишлаб чиқилган. Персонални кадрлар бўйича бошқарув технологияларининг элементлари қуйидагича: • персонални ёллаш, танлаш ва саралаштириш режасини тузиб чиқиш; • ходимнинг ишловчанлиги ва уддабуронлигини баҳолаш; • касби бўйича фойдаланишни мўлжаллаш; • ходимни мослаштириш тизимини ва шароитини яратиш; • ишчанликдаги лавозимликни ривожлантириш; • ноёб ходимларни йўқотиб қўйиш хавфини пасайтириш; • бошқарув лавозимларига кўтаришни мўлжаллаш; • раҳбарлар таркибига заҳира раҳбарларни тайёрлаб бориш; • фаолиятни мотивлаштириш; • бошқарув муҳитида ҳуқуқий-меъёрий ҳужжатлардан, усул ва услублардан тўлиқ ахборотланганлик шароитларини яратиш. Персонални бошқариш технологияларининг турлари: персонални бошқариш технологияларининг барчаси ягона, бириккан ва бирлашган жамоа тизимини яратиш учун қўлланилади. Менежментнинг кадрлар амалиётида асосан қуйидаги технологиялар кўпроқ қўлланилади: • бошқарув технологияси (танлаш амалга оширилади, кадрларни жой- жойига қўйиш, ишчанликни баҳолаш, меҳнатни ташкил қилишнинг асосларини ишлаб чиқиш); • бошқариш ва ривожлантириш технологияси (ўқитиш ва малакаларини ошириш амалга оширилади, аттестация ўтказилади, ишга янгиликлар киритилади, жорий қилинади); • хулқ-атворни бошқариш технологияси (мотивлаштириш тизими ишлаб

чиқилади, низоларни тезкор усулда ечиш усуллари, амалиёти яратилади, корпоратив, ташкилий маданият ва ишчанлик этикаси муносабатлари шакллантирилади). Келтирилган барча технологияларда ходимнинг профессионал тайёрланганлиги асос қилиб олинади. Ходимнинг зиммасига мақсадли вазифалар қўйилади, барча ходимларнинг самарали ишлаши учун мувофиқлаштирувчи шароитлар яратилади ва албатта охирги натижа диққат билан кўриб чиқилади ва персоналлар баҳоланади. Персонални бошқаришда ижтимоий технологиялар: бу технология ташкилотнинг мақсадларини ҳисобга олган ҳолда аниқ ходимлар ва алоҳида гуруҳларда қўлланилади. Замонавий менежмент ташкилотда бу технологияни қўллаганда персонал-нинг меҳнат фаолияти учун қулай шароитларни яратишни, ижтимоий муҳофазаланганлигини ҳисобга олади. Жамоанинг ижтимоий соҳадаги эҳтиёжлари, мотивлаштиришнинг барча тизимлари қайта кўриб чиқилади ва қўшимча назорат учун жамоавий гуруҳлар тузилади. Персонални бошқаришнинг ижтимоий технологиялари ташкилотнинг фаолияти барқарор, иқтисодий кўрсаткичлар бир маромда бўлганда кутиладиган самараларни беради. Ташкилот нинг бундай шароитида кадрлар хизмати ижтимоий бошқарув технологияларини жорий қилиш қарорларини қабул қилади ва амалга оширади. Персонални бошқаришда замонавий ижтимоий технология-ларни қўллаш жараёнлари натижасида қуйидагилар таъмин-ланади: • танлаш, ёллаш ва назорат; • аттестациялар тизимларининг қўйилиши; • профессионал таълимни қувватлаш; • кадрлар заҳирасини янгилаш; • ижтимоий ҳимояларни таъминлаш; • тиббий суғурталаш; • имтиёзларни тақсимлаш; • нафақани таъминлаш.

Персонални бошқаришда ижтимоий технологияларни қўллашда қуйидаги умумлашган йирик натижаларга эришган-ликларини кўплаб ташкилотлар қайд қилишади: • меҳнат унумдорлиги кескин ошади; • чиқарилаётган маҳсулотларнинг рентабеллиги таъминла-нади; • барча персоналлар фаолиятида юқори натижалар бўйича барқарор бир текислик юзага келади; • ҳар бир ходимда охирги натижа бўйича манфаатдорликка қизиқиш кучаяди; • мустаҳкам ҳамкорликдаги жамоа яратилади. Персонални бошқариш технологиялари вақт талабига мувофиқ доимий равишда такомиллаштирилиб борилиши керак. Чунки, янги технологиялар ва илғор тажрибалар ташкилотларда, корхоналарда янги шароитларни келтириб чиқариши аниқ воқеълик ҳисобланади. Янги шароитга мослашиш учун албатта усуллар, такомиллаштирилган ёки янги технологиялар керак бўлади. Жамоа меҳнатини ташкил қилишда раҳбарнинг ўрни “стили”. «Стил» грекча сўз бўлиб, аввалига доскага ёзувда ишлатиладиган ёзув таёқчаси дейилган, кейинчалик «ёзув» маъносида таржима қилинган. Шундан келиб чиқиб, раҳбарлик стили - менежернинг ҳаракати деб тушуниш мумкин. Стил -раҳбарликнинг доимий равишда ўзгариб турадиган методлари тизимидир. Ташкилотда раҳбарлик стили доимий равишда ўзгариб туришга мажбурдир. Чунки, ташкилотнинг бутун фаолияти истеъмолчиларнинг миқдорига қатъий равишда боғлиқ бўлади. Истеъмолчиларнинг кўпайиши ташкилотнинг заҳирадаги имкониятларини ҳам ишга туширади ва ўзига хос «босим» ҳосил бўлганлигидан раҳбарлик стили ҳам вақтинча ўзгаради. Раҳбарлик методи анча турғун ҳолатдаги деярли бир усулдаги бошқаришдир. Бу усулда раҳбарлик асосан марказлашган раҳбариятнинг кўрсатмаларига сўзсиз итоат қилиш ва сўзсиз ижро қилишга асосланади.

Раҳбарлик стили ишлаб чиқариш билан боғлиқ ҳолларда кўп ишлатилиб келинаётган анъанавий методларга буйсунмай-ди. Бу вазиятда раҳбарлик стили билан раҳбарлик методлари ўртасида қарама-қаршиликлар келиб чиқади. Лекин, бу вақтинчалик жараён ҳисобланади. Ташкилот менежери раҳбарлик стилини қўллаб ташки лотнинг топшириқларини бажарганида маълум бўлган раҳбар лик методларини қўллайди. Бу ҳолатда раҳбарнинг интел лектуал қобилияти, ақли ва тажрибаси қўл келади. Шу ўринда таъкидлаш лозимки, раҳбарлик стилида ҳам, раҳбарлик методида ҳам ҳозиргача ишлаб чиқилган ёки тан олинган «идеал» усулнинг ўзи ҳам йўқ, бўлиши ҳам мумкин эмас. Раҳбарлик стили менежернинг ўз олдига қўйган вазифасига қараб қуйидаги стил ёки методни ёки бошқарувни қўллаши мумкин: 1. Бошқармоқ - раҳбар ўз буйсунувчиларига аниқ кўрсат-малар беради ва топшириқнинг бажарилишини сидқидилдан кузатади. 2. Йўналтирмоқ - менежер топшириқнинг бажарилишини кузатади ва бошқаради, бошқарувдаги ечимни ходимлар билан муҳокама қилади, улардан таклифлар кутади, ўз ташаббусини қувватлашни хоҳлайди. 3. Қувватлаш - менежер ходимларга вазифаларни бажариш-да ёрдам кўрсатади, улар билан масъулиятни бўлишади, вазифасини тўғри бажаришда ҳамкорлик қилади. 4. Ваколатга ишониш - менежер ўз ваколатларида масала-ларни ҳал қилишда уларга масъулиятни ҳам беради. Бундай ҳаракатлар туристик фирманинг мақсади ва вазифалари фойдаси учун қилинади. Албатта, авторитар бошқарув фирмада бошқарувнинг марказлашишига, раҳбарнинг мутлоқ ҳо кимлигига олиб келади. Советлар иттифоқи

бошқарувидан бу маълум. Авторитар раҳбарлик стили ҳам, методи ҳам ривожланишни таъминлай олмайди. Бошқарувнинг ривожланишида демократик - (демос - халқ, кратос - бошқарув) стил истиқболли ҳисобланади. Жамоа меҳ-нати ҳодиса ва жараёнлар, ижтимоий-иқтисодий мақсадларни кўзлагани учун ташкилот раҳбарида ҳам, менежерида ҳам ва унинг барча ходимларида ҳам озгина «ҳумрайиш» ва озгина «асабийлашиши» ҳам бутун фаолиятга салбий таъсир этишни яхшилаб тушуниш шарт бўлади. МЕҲНАТ ЖАМОАСИДАГИ НИЗОЛАР: ТУРЛАРИ, САБАБЛАРИ ВА ЕЧИМЛАРИ Инсон ҳаётида низосиз яшаш мумкин эмас. У жамиятнинг ҳар томонлама ривожланган тарафида яшаса ҳам, у билан ёнма-ён низо юради. Шунинг учун ҳам низо ва низолар инсоннинг ўзаро муносабатларига халақит бермаслиги лозим ва муаммоли вазиятларда келишувга асосланган ёндошувларни ишлаб чиқишга ёрдам бериши керак. Ҳар бир раҳбар ўзининг фаолиятида низодаги ва низодан ташқаридаги «босимли саволлар» га ўз вақтида жавоб беришга тайёр бўлиши, қандайдир стандартлардан чиқиши имкониятла-рини билиши ва бу имкониятлардан фойдалана олиши лозим. Жамиятдаги низолар ҳақида социологиянинг дунё таниган классиклари ҳам ўз вақтида ўзларининг фикр ва мулоҳазала-рини билдиришган (31-расм). КМаркс: низолар - ишлаб чиқариш кучлари ва ишлаб чиқариш муносабатлари ўртасидаги доимий кураш;

Бу хулосаларни қанчалик таҳлил қилсангиз, уларнинг яшов-чанлигига ва тўғрилигига шунчалик ишончингиз ортиб боради. Чунки, бу фикр ва мулоҳазаларни билдирганлар, ўзларининг жамият тараққиётидаги хизматлари учун инсоният тафаккури тарихига номларини ёзиб қолдирганлар ҳисобланади. Булардан хулоса шуки, инсон ва инсонлар ўзлари кашф қилган низо ва низоларга ўта босиқлик билан қараши ва унинг ечимларини топишга интилиши керак. Ҳаётда жамоанинг ишлаб чиқаришдаги низолари - бу шахс, ижтимоий гуруҳлар ва бутун жамоа даражасидаги қарама-қаршиликлар курашининг тасвири ҳисобланади. Шунинг учун ҳам, низо ва низоларни ишлаб чиқариш муносабатларидаги меъёрий ҳолат деб баҳоласа тўғри бўлади (32-расм).

Низолар ўзидаги мазмуни бўйича икки гуруҳга бўлинади: • Конструктив (яратувчи) низолар; • Таркибсиз (бузувчи)деструктив низолар. Конструктив низолар янги ғоялар юзага келиб чиққанда, уларнинг ечимини топиш жараёнларидаги объектив қарама- қаршиликлар пайтида пайдо бўлади ва бу низоларнинг ечими ташкилотни истиқболли ўзгаришларга бошлайди. Бу низолар тортишувларда, баҳсларда, объектив вазиятларни таҳлил қилганда, томонларни диққат билан эшитганда тасвирланади. Конструктив низолар юзага келиши ва уларнинг ечимини

топишда ишчилар раҳбарият фикрини бирданига маъқулламасдан, эркинлик билан ўз мулоҳазаларини билдирадилар, тавсияларини бемалол айтадилар. 12-жадвал Ташкилотларда низоларнинг келиб чиқиши хусусиятлари Низо пайдо бўлишининг омиллари Юзага чиқиши шакли Тўғри салбий муносабатлар Буйруқ, таҳдид, танқид, айблов, масхара, олифталик, шахсиятга тегиш, оғир ҳазил, заҳархандали кулги Марҳаматлилик, такаббурлик муносабатлари Камситиш, таскин бериш, камситиб мақташ, жеркиш, ҳазил мазах қилиш Мақтанчоқлик Ўзининг аниқ ютуқлари ва олдиндаги режаларини кўкга кўтариб мақтаниш Менторлик муносабатлари Даражали баҳо, ўзининг фикри, хар хил гаплар, фақат ўзининг фикрини мақуллаш, қандайдир нохуш воқеъани эсга олиш, доимо қоидага суяниб туриши Инсофсизлик, самимиятсизлик Ахборотларни яшириш, алдаш ёки алдашга уриниш, хар хил найрангбозлик Этиканинг бузилиши Кечирим сўрамасдан ноқулайлик туғдириши, мулоқот қилиб туриб унга эътибор бермаслик, менсимаслик, мулоқот вақтида атайлаб бошқа ишлар билан машғул бўлиш, ҳамроҳининг гапларини бўлиш, маъсулиятини бошқа кишиларга ағдариш Регрессив ахлоқ Масхарали саволлар; ҳақиқий танбеҳни бошқаларга қаратиш, тортишиш, гап талашиш. Деструктив низолар объектив ва субъектив сабаблар нати-жасида келиб чиқади. Ишчанлик муҳитида бу низолар шахслар ўртасидаги муносабатларнинг бузилиши натижасида келиб чиқади ва кўп ҳолларда гуруҳларнинг қарама-қаршилигини ташкил қилишга улгуради, унинг тарафдорларининг кенгайиб кетишига имкониятлар яратади. Деструктив низолар жамоани бузишга олиб келади. Жамоада майда, асоссиз миш-мишлар кўпаяди, иғво авж олади, парчаланиш кучайиб боради. Бошқарув инқирозга учрай бошлайди. Ижтимоий тадқиқотлардан маълум бўлдики, деструктив низолар ва ундан кейинги оқибатларни руҳий ўтказиш давомида самарали иш вақтининг 15% и, меҳнат унумдорлигининг 20% и йўқотилади.

Ташкилотда низо ва низоларнинг келиб чиқиши ташкилотнинг самарали фаолиятига зарба бериши маълум, ҳақиқий воқелик ва жараёнлар эканлиги учун ҳам ҳар бир ташкилот раҳбарининг энг муҳим вазифаларидан бири низонинг олдини олиш ҳисобланади. Лекин, чўзилувчан низо ва низоларнинг келиб чиқиши бирданига юз бермасдан яширин ҳолатларда ҳам етилиб келиши маълум. Шунинг учун ҳам ташкилот раҳбарияти низоларнинг келиб чиқишидаги низоли вазият ва вазиятларни ўз вақтида англаб олиши керак. Бу низоли вазиятларни ўз вақтида англаб олиш учун раҳбар низони ва низоларни юзага келтирувчи объектив ва субъектив сабабларни билиши керак. Низо ва низолар келиб чиқишининг объектив сабаблари . Объектив сабаблар жамоадаги меҳнат фаолиятларининг турли муҳитларидаги нохушликлар ва омилларнинг бири-бири билан боғланганлиги натижасида келиб чиқади. Улар қуйидагилар60: Бошқарув омиллари. Низо ташкилотнинг ташкилий таркиби номукаммал тузилганлиги натижасида келиб чиқади: вазифавий кўрсатмаларда ишчилар учун белгиланган ҳуқуқ ва масъулиятлар, функционал вазифалар нотўғри тақсимланган, олинган натижалар бўйича ишчилар ҳар хил жавобгарлик масъулиятига эга. Ташкилий омиллар. Низо ташкилотнинг меҳнат фаолияти ноаниқ ташкиллаштириши натижасида келиб чиқади, меҳнат ва дам олиш режими бузилади, меҳнат ва ижро тартиби паст даражаларда, ҳар-хил белгиланган бир ёки бир гуруҳ енгил топшириқларни ўз вақтида бажаради, иккинчи гуруҳ эса ортиқча юклама билан ишлаганлигидан топшириқларни ўз вақтида бажара олмайди. Улар шошиладилар ва хатоларга йўл қўядилар. Ноаниқ топшириқлар берилганда ҳам ишчилар бу топшириқларни бажариш воситаларини тўлиқ топа олмайдилар ва яна хатоларга йўл қўяди. Натижада, улар раҳбариятнинг охирги хулосаларидан норози бўладилар. Шунингдек, бундай ташкилотларда меҳнат фаолиятларини ташкил қилишда сўз эркинлигининг йўқлиги ҳам оғир низоларни келтириб чиқаради.

Профессионал омиллар топшириқларни самарали бажаришга тўсқинлик қиладиган ишчиларнинг профессионаллик даражаларининг пастлиги билан белгиланади. Шунингдек, бундай ташкилотларда ишчи ва мутахассисларни танлаш, жой-жойига тақсимлаш нотўғри бажарилади. Мутахассисларнинг вазифавий ўсишига эътибор берилмайди, кутилмаганда жамоага нотаниш бўлган янги бошқарувчилар тайинланади. Бундай ҳолатлар ва вазиятларда ташкилотларда гуруҳли низолар кучайиб кетади. Санитария-гигиена омиллари меҳнат ва дам олиш режимининг бузилиши, меҳнат шароитларининг ноқулайлиги ҳам низони келтириб чиқаради. Моддий-техник омилларда ишчи топшириқларни бажариши учун етарли техник воситалар билан ўз вақтида таъминланмайди, у эски асбоб-ускуналар билан ишлаганлигидан кўп куч сарфлайди, лекин натижа кутилгандек бўлмайди. Бу вазиятда низонинг келиб чиқишига сабаблар яратила бошланади. Иқтисодий омиллар ойлик маошнинг кечикиши ва мукофот-лаш тизимининг ноаниқлиги, такомиллашмаганлигидан келиб чиқади. Субъектив сабаблар натижасида низоларнинг келиб чиқиши . Низоларнинг субъектив сабаблар натижасида келиб чиқиши тўғридан-тўғри раҳбар ва унга бўйсунувчиларнинг шахсий сифатлари билан боғлиқ ҳисобланади. Бу сабабларни уч гуруҳг а бўлиш мумкин: • хизмат этикасининг бузилиши; • меҳнат қонунчилигининг бузилиши; • бўйсунувчиларнинг профессионал салоҳиятини ва уларнинг меҳнати натижаларини ҳаққоний баҳоламаслик; Хизмат этикасининг бузилишига; • раҳбарларнинг бўйсунувчиларга манманлик билан қўпол ҳурматсизлик муносабатларда бўлиши; • раҳбарнинг фақат ўз фикрини ўтказишга ҳаракат қилиши; • раҳбарнинг мажбуриятлар ва ваъдаларнинг бажармаслиги;

• раҳбарнинг танқидга умуман тоқатсизлиги натижасида ижодий, фаол, принципиал ходимларнинг ишдан бўшатили-ши. Бунинг натижасида жамоада раҳбарга нисбатан ёлғоннинг ва маддохликнинг кучайиши; • раҳбарнинг бўйсунувчиларни ёппасига нотўғри танқид қилиши; • раҳбарнинг жамоадаги ижтимоий неъматларни нотўғри тақсимлаши ва унинг бу соҳадаги қинғир ишлари; • бўйсунувчиларнинг профессионал масъуллигини самарали бажариши учун раҳбарнинг зарур ахборотларни яшириши ва бермаслиги. Меҳнат қонунчилигининг бузилиши раҳбарнинг ташкилотда якка ҳокимман дейишидан ва шу йўналишда фаолият кўрсатишидан келиб чиқади. Натижада у мавжуд қонунчилик билан ҳисоблашмайди. Бундай ташкилотларда раҳбар ҳуқуқий -процессуал меъёрларни бузиб, ўзи учун ноқулай бўлган ходимни ишдан бўшатиши ҳам мумкин. Бундан низо фақат аланга олади. Бўшатилган ходим судга мурожаат қилади ва «қаҳрамон» сифатида яна ўз ўрнига тикланади. Бу билан жамоа тинчимайди, ишига тикланган ишчи ўрнида ишлаётган ишчи низони бошлайди. Шу тариқа низо гуруҳлар ўртасидаги низоларга айланади ва жамоада ўзаро муносабатлар тўлиқ бузилади. Оқибатда ташкилот ҳам маънавий, ҳам иқтисодий инқирозга учрайди. Бўйсунувчиларнинг профессионал салоҳиятини ва уларнинг меҳнати натижаларини ҳаққоний баҳоламаслик. Бўйсунувчиларнинг профессионал салоҳиятини ва уларнинг меҳнати нати-жаларини ҳаққоний баҳоламаслик натижалари жамоада оғир низоларни келиб чиқишига сабаб бўлади. Бу сабабларнинг баъзи бирларини келтирамиз. Тақдирлаш ва жазолашнинг нотўғри қўлланилиши . Раҳбарнинг жамоада доимо қониқарли муҳитни сақлашида ходимларга йўл-йўлакай, ишда, корхона ҳовлисида, жамоа йиғилишларида яхши муомала қилиши ҳам ходимни ўзига хос усулларда тақдирлаши ҳисобланади «инсонни бир кунда саккиз маротаба силаб қўй» деган психологик мақол бор. Бунинг маъноси

шундан иборатки, инсон куни билан ўзини яхши ҳис қилиши учун уни саккиз маротаба силаб қўйиш керак экан (бу ерда инсоннинг танасини эмас, уни мақташ, ютуқларидан хабардор эканлигини билдириш, хушмуомала ва бошқ.). Тадқиқотлардан маълум бўладики, корхоналарда бир ой давомида камида уч маротаба ходимга ташаккурномалар, оғзаки тақдирлашлар, раҳматномалар зарур экан. Раҳбарнинг ходим ларга бундай ёндошуви жамоани мустаҳкамлайди. Ижрочилар ўртасида ишнинг ноҳаққоний тақсимланиши. Агар корхонада бир ишчининг умумий натижага қўшган улуши бошқаларга нисбатан кам, лекин ойлик маоши бошқаларга нисбатан кўп. Иккинчи ҳолат бир ишчининг бажарадиган иши анча муҳим, иккинчи ишчининг иши ўша муҳим ишни бажаришда иккинчи даражали. Албатта, иккинчи ишчи биринчининг муваффақиятли ишлашини таъминласада, ойлик маоши унга нисбатан кам. Шу заҳотиёқ низо келиб чиқади. Бўйсунувчиларни бараварига танқид қилишдан гуруҳли низолар авж олади. Бу низочилар раҳбарнинг ишдан кетишини ҳам асосий масала қилиб қўйиши мумкин. Бу каби низоларнинг тури ҳам, келиб чиқиши ҳам жуда кўп ҳисобланади (13-жадвал). Низоларни ечишга ёндошув . Раҳбарнинг саводлилиги, маданиятлилиги ва босиқлилиги, ўз жамоасига меҳр қўйиши, корхона фаолиятини самарали бошқаришидаги энг муҳим вазифаси низо ва низоларни ўз вақтида, “кенгаймасдан”, “аланга” олмасдан ҳал қилиши ҳисобланади. Бу ҳолатларда корхона раҳбари низода қатнашувчиларининг бирор тарафига қўшилмаслиги, низо қатнашувчиларини босиқлик билан тинглаши ва уларга низодан келиб чиқадиган оқибатлар иккала тарафга ҳам бирор-бир наф келтирмаслигини исботлаши керак.

Бундай низоли вазиятда раҳбар албатта «стратегик кенгаш» тузиши ва ҳар бир низоланувчининг муаммо ва талабларини диққат билан ўрганиб чиқиши талаб қилинади. Шундан кейин жамоанинг умумий йиғилиши чақирилади. Бу умумий йиғилиш қуйидаги мезонлар асосида ўтказилиши низоларни ҳал қилишда кутилган натижаларни беради: • раҳбар нейтрал ўринни эгалллаши, бирор тарафга қўшилмаслиги, бирор тарафни қувватламаслиги;

• раҳбар биринчи бўлиб ўз фикрини билдирмаслиги, сўзга чиқмаслиги; • раҳбар биринчи сўзларни жамоада обрў қозонган фаолларга (янги келган ишчиларга, ёш мутахассисларга) бериши; • имкон даражада жамоанинг барча аъзоларига сўз бериши; • раҳбар энг охирида сўзга чиқиши ва билдирилган хулосалар бўйича низоларга нуқта қўя билиши. Низо ва низоларнинг самарали ечилиши натижасида низода қатнашувчилар ўзларининг қарама-қарши ҳаракатларини тўхтадилар. Жамоада келишув пайдо бўлганлигида ташкилотнинг фаолияти яна олдинги, бир маромда фаолиятини давом эттиради.

Адабиётлар: 1.Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т.: Ўзбекистон,1992. 2.Ахунова Г.Н. Йўлдошев Н.Қ. Иқтисодиёт ва менежмент. Дарслик. Т.: ТДИУ, 2008. -175 б. 3.Абдураҳмонов Қ.Ҳ., бошқ. Персонални бошқариш. Т.: O ’ qituvchi , 2010й. 4.Веснин, В.Р. Основы менеджмента: Учебник.М.: Проспект, 2017. -320 c. 5.Глухов, В. В. Менеджмент: для экономических специальностей Санкт- Петербург: Питер Пресс, 2017. -600 с. 6.Зайнутдинов Ш.Н. Менеджмент. Т.: Издат.-по-лиг. творч-й дом им. Чулпана, 2011г. 7.Йўлдошев Н.Қ. Менежмент. Ўқув қўлланма. Т.: ТДИУ, 2006. -150 б. 8.Йўлдошев Н. Қ. , Набоков В.И. “Менежмент назарияси”. Дарслик. Т.: ТДИУ, 2013. -433 б. 9.Қосимов F .М., Менежмент, “Ўзбекистон”, 2002,-312 б. 10.Мескон, М.Х. Основы менеджмента.МХ Мескон, М. Альберт, Ф.

O'xshashlar

Меҳмонхоналарнинг ходимларини бошқариш

Меҳнат ресурслари сафарбарлигини бошқариш

Меҳнат жамоаларини режалаштириш ва бошқариш

Меҳнат жамоасида социал - психологик иқлимни бошқариш

Рахбар меҳнат жамоасининг асосий бошқарувчисидир