Марксча иктисодий гояларнинг мохияти ва тарихий такдири - Iqtisodiyot - Referatlar

Марксча иктисодий гояларнинг мохияти ва тарихий такдири

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

72 KB

Ko'chirib olish

Марксча иқтисодий ғояларнинг моҳияти ва тарихий тақдири Режа: 1. Марксизм вужудга келишининг тарихий шарт-шароитлари. 2. К.Маркснинг "Капитал" асари. Ундаги асосий ғоялар. 3. К.Маркс ва Ф.Энгельс иқтисодий таълимотларининг В.И.Ленин томонидан ривожлантирилиши. 4. Маркс, Энгельс, Ленин иқтисодий ғояларининг тарихий тақдири.

1. Марксизм вужудга келишининг тарихий шарт-шароитлари. XIX асрнинг ўрталарида иқтисодий таълимотлар тарихида янги бир йўналиш-марксизм вужудга келди. К.Маркснинг номини, унинг иқтисодий таълимотларини инқилобий деб тушинадилар. Ҳақиқатдан ҳам бу фикрда жон бор. Чунки у Ф.Энгельс билан биргаликда пролетариатнинг капитализмга қарши кураши зарурлигини исботловчи назарияга асос солди. Буни тасодифий дейиш мумкин эмас, чунки шу фикрда капиталистик хўжалик ривожи, саноат тўнтарилишининг айрим (Англия ва Ғарбий Европа) мамлакатларида ниҳоясига етганлиги, саноатнинг иқтисодиётда етакчи ролни эгаллаши, ишчилар синфининг жамиятдаги мавқеини кескин ошганлиги, капиталистик жамиятнинг феодализмдан устунлиги номаён бўлиши билан бирга унинг бир қанча иллатлари ҳам мавжудлиги (ишсизлик, иш вақтининг узунлиги, маошнинг камлиги, иқтисодий инқирозлар, мулкий ва синфий табақаланишнинг тобора кучайиши ва бошқалар) принициал янги таълимотнинг пайдо бўлишига асос солди. Ўз даврида буржуа олимлари Сисмонди, Прудон, А.Смит, Д.Рикардо, ҳаёлий социалистлар ва бошқалар капиаталистик тизимнинг бир қанча негатив томонларини очиб берган эдилар. Ана шу иллатлар бу даврда янада кучайди, меҳнат ва капитал, пролетариат ва буржуазия ўртасидаги қарама- қаршилик тобора кучайишига олиб келди. 1831-34 йилларда Францияда Лион тўқувчилари, 30-40 йилларда Англиядаги Суддистлар ва чартистлар ҳаракати ишчилар синфининг мустақил синф сифатидаги чиқишлари эди. 1844 йилда Силезия тўқувчиларининг қўзғолони, Германиядаги инқилобий ҳаракат даракчиси бўлди. 1848 йилдаги буржуа инқилоби туфайли марксизмнинг вужудга келиш жараёни янада кучайди ва шу йили К.Маркс, Ф.Энгельс томонидан тайёрланган асосий хужжат " Коммунистик партия манифести " эълон қилинди. Иқтисодий талаблар аста - секин сиёсий тус ола бошлади. Вужудга келган сиёсий, ижтимоий ва иқтисодий шароит ва аввалги даврдаги

бир қанча иқтисодий ғоялар асосида биринчи навбатда классик иқтисодий мактаб, утопик социализм таълимотлари туфайли марксизм шаклланди. Ҳозирги даврда марксизмга бўлган муносабат салбий ҳисобланади. Аммо бу таълимотнинг мухолифлари ҳам айниқса К.Маркснинг (1818-1883) иқтисодиёт назариясига қўшган буюк ҳиссасини тан оладилар. Маълумки, А.Смит капитализмни тартибга солиш ва тараққиётининг меъмори эди. К.Маркс эса бу таълимотнинг иллатлари ва бўлажак ўлими ташаббусчиси бўлган. А.Смитнинг фикрига кўра, инсоният овчилар ва балиқчиларнинг илк ва содда жамиятдан олий коммерция жамияти сари борадиган йўлни босиб ўтди. К.Маркс эса тарихга синфларнинг тўхтовсиз кураши, барча эзувчи ва эзилувчилар ўртасидаги рақобат сифатида қарайди. А.Смит ва кўпгина бошқа олимлар капиталистик тизим охир - оқибатда жамиятдаги барча кишиларнинг шахсий манфаатлари билан ижтимоий манфаатларнинг уйғунлиги юз беришини ва бу жараён абадийлигини башорат қилди. Маркс эса синфий кураш зиддият ва антогонизмни вужудга келтиради ва капиталистик тизимнинг умри қисқа, иш ҳақи ва фойда ўртасидаги қарама - қаршилик капитализмни ўзгартиради ва уни яксон этади деган фикрни билдиради. Маркс иқтисодчи сифатида бозорни капитал ва бойлик жамғаришнинг кучли воситаси деб билади. Маркс жамғариш жараёнини ўрганиб Пул - капитал - Пул 1 ўзидан кўпроқ келтириши, П 1 айланиши керак. Бунда, капиталист ўз пулига товар, ёлланма ишчи кучи сотиб олиши ва ишлаб чиқариш жараёнида уни эксплуатация қилиб П-П 1 айланишини исботлаб беради. Тадбиркор оладиган фойданинг манбаи ёлланма ишчилар томонидан яратилган қиймат деб исботлаб беради. 2. К.Маркснинг "Капитал" асари. Ундаги асосий ғоялар.

К.Маркс капитализм жамиятининг пайдо бўлишини, ривожланишини ва инқирозга дучор бўлишини ўзининг " Капитал " асарида асослаб берган. Бу асар 4 томдан иборатдир. Унинг биринчи томи 1867 йил биринчи марта немис тилида нашр этилган. Иккинчи ва учинчи томлари Маркс вафотидан кейин Энгельс томонидан 1885 ва 1894 йилларда нашрга тайёрланади. Унинг тўртинчи томи СССРда 1954-1961 йилларда босмадан чиққан. Капиталнинг биринчи томида асосан капиталистик ишлаб чиқаришни тахлил қилиш билан бошланади ва шунга бағишланган. Иккинчи томда эса капитализмнинг кризиси тахлил қилинади. Учинчи томда ишлаб чиқариш ва муомила жараёни биргаликда олиб қаралади. Тўртинчи том қўшимча қиймат назариясининг вужудга келиш тарихига бағишланган. К.Маркснинг қўшимча қиймат назарияси фойданинг манбаи сифатида капитализмни тахлил этишда жуда муҳимдир. Қўшимча қиймат аҳолида 2 йўл билан вужудга келади. 1. Иш соатини чўзиш (мутлоқ) кунига қиймат. 2. Зарурий иш вақтини қисқартириш (нисбий) ёки мехнат унумдорлигини ошириш. Маркснинг фикрича, иш куни икки қисмдан иборат бўлиб биринчи зарурий иш вақтида ишчи ва ишлаб чиқаришга кетган сарф-ҳаражатлар тўла қопланади ва қолган вақтда (қўшимча иш вақтида) қўшимча қиймат ҳосил бўлади, яъни ҳақ тўланмаган иш вақти капиталист томонидан ўзлаштирилади. "Капитал" асарида капитализмнинг турғун эмаслиги оҳир-оқибатда тизимни қулатишга олиб келади деган хулоса чиқаради. Бу асарда икки муҳим фикр билдирилган. 1. Корхоналар хажми инқирозлар туфайли доим ошиб боради. Бу эса иқтисодиётнинг монополлашувига ва қулашига сабаб бўлади. Инқирозлар туфайли банкрот бўлган корхоналар мулки бошқа фирмалар томонидан

сотиб олинади. Натижада фирмаларнинг йириклашув тенденцияси пайдо бўлади ва бу капитализмнинг ажралмас қисмидир. 2. Омманинг пролетарлашуви натижасида синфий курашнинг кескинлашуви вужудга келади. Инқирозлар туфайли кичик бизнес ва мустақил ҳунармандлар оммавий равишда кўчага ҳайдаладилар. Шундай қилиб жамият таркибида оз сонли капиталист - магнатлар ҳамда кўп сонли, мулкидан маҳрум бўлган норози "пролетарлашган" оммадан иборат икки синф пайдо бўлади. "Охир-оқибатда бу жараён узлуксиз давом этиши мумкин бўлмай қолади. Капитал монополияси ўзи яратган ишлаб чиқариш усулининг кушандасига айланади" деб ёзган эди Маркс. У капитализм жамияти бошқа янги жамиятга инқилобий йўл билан ўз ўрнини бўшатиб беради деб башорат қилган эди. Бу ҳодиса ривожланган мамлакатларда бир вақтда, бирданига рўй бериши керак эди. Аммо тарих ғилдираги у айтанидек айланмади ва унинг таълимотлари қаттиқ танқидга учради. Ҳозирда Маркснинг танқидчилари тўла ишонч билан капитализм вайрон бўлмади, ишчилар синфи қашшоқлашмади демоқдалар. Шуни айтиш керакки Маркс таълимотлари ўз даври учун аҳамиятли бўлган. Чунки капитализм шаклланаётган ва ривожланаётган даврда ишчиларнинг аҳволи кескин ёмонлашди, эксплуатация кучайди, инқилобий вазият вужудга келди ва қисман амалда рўй берди. К.Маркс ва Ф.Энгельснинг асосий хизмати шуки, улар ижтимоий иқтисодий формациялар тўғрисидаги таълимотни, уни ташкил этувчи ташкилий элементларини, капитализмнинг ривожланиш қонунларини, унинг ҳаракатланувчи кучлари, ички қарама - қаршилиги, бу формацияларнинг ўткинчи характерини ифодалаб берди. Такрор ишлаб чиқариш ва иқтисодий инқирозлар, ишлаб чиқариш баҳоси, меҳнатнинг икки ёқлама характери, қўшимча қиймат тўғрисидаги таълимотларни ишлаб чиқдилар. Қиймат

эволюциясининг ноёб таҳлилини, абсалют рентанинг мохиятини очиб бердилар ва капиталистик эксплуатацияга умумий характеристика беришди. Социалистик жамият қуриш борасида марксизмнинг асосий ғоялари догматик равишда бузиб қўлланилди. Асосий эътибор синфлар ўртасидаги антогонизмга қарши қаратилди. Капитализмнинг фақат эксплуататорлик жамияти эканлигига ортиқча урғу берилди. Капитализм эса шароит тақазоси туфайли адоптацияга мойиллигини намойиш этди. Маркс ва Энгельснинг иқтисодий қарашлари улар ҳаётлигидаёқ қаттиқ танқидга учраган эди. Кейинги вақтларда социалистик ва коммунистик жамият тўғрисидаги ғоялар ҳам ўз аҳамиятини йўқотиб бормоқда. 3. К.Маркс ва Ф.Энгельс иқтисодий таълимотларининг В.И.Ленин томонидан ривожлантирилиши. В.И.Ленин (Ульянов) (1870-1924) Маркс ва Энгельс таълимотларини давом эттириб, унинг ривожланишига катта ҳисса қўшди. Унинг иқтисодиёт соҳасидаги ғояларини уч даврга бўлиш мумкин. 1. Марксистик капитализм сиёсий иқтисоди тўғрисидаги ғоялари; 2. Империализм тўғрисидаги ғоялари; 3. Социализм сиёсий иқтисоди асосларини ишлаб чиқиши. Лениннинг "Россияда капитализмнинг тараққиёти" (1899 й) деб номланган дастлабки асари 1893 йилда босилиб чиқиб унда Россияда капитализмнинг ривожланиш масалалари очиб берилган. Шунингдек, бу асарда бозор муносабатлари, бу муносабатларнинг тобора чуқурлашуви билан бир қаторда унинг худудий кенгайиши қараб чиқилган. Унинг иккинчи асари "Империализм - капитализмнинг юқори босқичи" (1916) бўлиб, унда капитализмнинг тақдир масалалари баён этилгандир.

Империализм даврида капиталистик мамлакатларнинг иқтисодий ва сиёсий нотекис ривожланиш қонуни кашф этилди. Лениннинг империализм тўғрисидаги назариёти унинг асосий иқтисодий белгилари билан чегараланмасдан империализмнинг тарихий ўрнини хам аниқлаб берди ва пировардида империализм капитализмнинг алоҳида босқичи деган хулосага келди. У инқилобни бир мамлкатда юз беришини башорат қилди ва буни амалда исботлади. У империализмга хос икки қарма - қарши йўналишнинг мавжудлигини аниқлади. 1. Ишлаб чиқариш кучларининг турғунлик, чириш тенденцияси. 2. Илмий - техника прогрессига интилиш тенденцияси. Бу биринчидан, монополиялар, янги техникани қўлламасдан товарларга юқори монопол бахо қўйиш йўли билан катта фойда олиши имкониятига эга. Иккинчидан, янги техниканининг жорий қилиш асосида рақобат курашини кучайтириш. Демак, монополия ва рақобат бир-бирига қарама- қарши йўналиш бўлиб империализмнинг емирилишига олиб келади. Бундан империализм, ўлаётган капитализмни ва социалистик революцияни яратади деган хулоса келиб чиқади. Бу Россия мисолида тасдиқланди, лекин 1920 ва 1929-1933 йиллардаги иқтисодий инқирозлар туфайли капиталистик қонуниятлардаги иқтисодий сиёсат кескин ўзгарди, ижтимоий ҳимоялаш усуллари тобора кучайди. Кейинги йилларда (1970-1980 й) капиталистик мамлакатларнинг тараққиётида кескин ижобий ўзгаришлар амалга ошди, аксинча "социалистик" деб аталган мамлакатларда инқирозлар рўй бера бошлади. 1990 йилда "социализм" деган лагер тарқаб кетди. Фақатгина Хитой Ҳалқ Республикаси, Вьетнам Социалистик Республикаси, Корея Ҳалқ Демократик Республикаси ва Куба Республикаси шу системада қолди. Тарих тўлалигича Маркс ва Ленин айтганидек ривожланмади. Лениннинг кўпгина асарларида

пролетариат диктатураси сиёсий ҳокимиятни қўлга олгач катта иқтисодий вазифаларни ҳам амалга ошириши керак дейилади. Индустриялаштириш, жамоалаштириш, маданий инқилоб шу жумладан эди. Энг муҳим ўзгаришлар деб қуйидагилар белгиланган эди: Маҳсулот ишлаб чиқариш ва тақсимоти устидан умумҳалқ назорати ўрнатиш, банк ва суғурта ишини миллийлаштириш ва ишчи назоратини ўрнатиш ишлаб чиқаришни тартибга солиш ва хоказолар. Қишлоқ хўжалигида ерларни национализация қилиш зарурлиги шулар қаторига киради. Лениннинг "Совет хокимиятининг навбатдаги вазифалари", "Коммунизмда болаларга сўллик касали" (1918 й) китобларида социалистик иқтисодиёт асосларини яратиш вазифалари белгилаб берилди. Уларда маҳсулотларни ишлаб чиқариш ва тақсимлаш устидан умумҳалқ ҳисоб- китоби ва назоратини ўрнатиш, меҳнат унумдорлигини ошириш, социализм манфаати учун чет эл капиталига йўл бериш ва ундан фойдаланиш, буржуа мутахассисларини ишга жалб этиш, кредит-пул, молиявий мукофот, мехнатга ишбай ҳақ тўлаш тамойилларини кенг қўллаш, шаҳар ва қишлоқ ўртасида товар айрибошлашни кенг йўлга қўйиш. Аммо назария билан амалиёт бир ҳил бўлиб чиқмади, бунга тарих йўл бермади. I жахон уруши, инқилоб туфайли халқ хўжалиги вайрон бўлди. 1918-20 йилларда тарихда "ҳарбий коммунизм"деб аталган сиёсат қўлланилди. Кейинчалик НЭПга ўтилди. Бу сиёсатни Ленин "Озиқ-овқат солиғи тўғрисида" (1921 й) рисоласи ва мақоласида ёритиб берди. Янги сиёсатнинг энг муҳим томони бу хўжалик ҳисобига ўтиш, товар-пул муносабатларини ривожлантириш, савдода хусусий капитализмга йўл бериш, чет эл капиталига йўл бериш каби ишларни амалга ошиши керак эди. Лекин буни социализмдан чекиниш деб баҳоладилар. "Озиқ-овқат разверткаси"нинг солиқ билан алмаштирилиши деҳқонлар психологиясида инқилобий ўзгаришларга олиб келди.

Умуман, НЭП ғоялари аслида бозор муносабатларидан кенг фойдаланиш бўлиб, фақат бизнинг мамлакатимиз учунгина эмас, балки ҳалқаро аҳамиятга эгадир. Унинг тамойиллари кўп жойларда қўлланилиб, яхши натижалар берди. Айрим капиталистик мактаблар ютуғининг сабаби шундаки, улар Совет давлатидаги илғор усулларни ўрганиб ўз шароитида қўлламоқдалар. Масалан, аҳолиси 20 млн. киши бўлган Тайвань "НЭП" ғалаба қилган мамлакатдир. Бу давлат экспорт қилиш бўйича жаҳонда 12- ўринда туради. 4. Маркс, Энгельс, Ленин иқтисодий ғояларининг тарихий тақдири. Маркс, Энгельс, Лениннинг ғоялари давр синовидан қандай ўтди ва уларнинг тақдири нима билан тугади деган савол туғилиши табиий. Умуман, ўз даврида Совет давлати ва дунёнинг 1,5 млрд аҳолисини ўз ичига олган социалистик лагер деб аталувчи мамлакатлардаги ижтимоий тузумнинг мазмуни нимадан иборат эди? Ҳозир бу йўлни давом эттираётган давлатларнинг истиқболи қандай каби саволлар туғилади. Империализм, социалистик инқилоб арафасида эканлиги дастлаб Россияда, кейинроқ қисқа вақт бўлса ҳам Германия (Бавария), Венгрия, Монголия ва II жаҳон урушидан кейин баъзи давлатларда исботланди. Лекин бу инқилоб юксак ривожланган ишчилар синфи кўпчиликни ташкил этаётган жойларда эмас, нисбатан ўрта ёки кам ривожланган давлатларда рўй берди.

Марксча таълимот асосчиларининг умумҳалқ мулки тўғрисидаги, иқтисодиётни қатъий режа асосида ривожлантириш, яъни бозор иқтисодиётини бекор қилиш тўғрисидаги ғоялари ўзини оқламади. Ленин ва ленинчиларнинг октябрь тўнтарилишининг давом этиши, жаҳон революциясига айланиши тўғрисидаги ғоялари рўйёбга чиқмади. Оқибатда Совет давлати амалда ягона социалистик мамлакат бўлиб қолди. Бу мамлакатда умумҳалқ мулки, яъни давлат мулки асосий бўлиб, қисман колхоз-кооператив жамоа мулки сақланди, хусусий мулкчилик барҳам топди, бозор иқтисодиёти ўрнига марказдан режалаштирилган иқтисодиёт кириб келди. Булар натижасида илгари қолоқ бўлган мамлакат қисқа вақт ичида илғор давлатга айланди. Ана шу каби ютуқлар бўлмаганида, балки II жаҳон урушида ғолиб чиқолмасди. Лекин 70 йиллар охирлари, айниқса 80-90 йилларда Совет Иттифоқи инқирозга учради. Капитализм унинг юқори босқичи бўлган импераилизмга нисбатан фарқ қилиб, унинг кўплаб имкониятлари борлиги аниқланди. Айниқса, буржуазия катта тажрибага эга бўлиб (250 йиллик тажриба) ўз бошидан жуда кўп жараёнларни ўтказган, у феодал муносабатларига қарши чиқиб, қонли курашда хокимиятни қўлга олган. Шу йўл билан у асосий ишлаб чиқариш воситаларнинг эгасига айланган ва дастлаб эксплуатациянинг жирканч усулларини қўллаган. Хусусан, (14-16 соатлик иш куни) болалар, аёллар меҳнатидан фойдаланилган, иш ҳақини ўта паст тўлаб, социал шароити ғоятда оғир бўлган жараёнларда тажриба тўплаган, бир қанча социал инқилоблар ва иқтисодий инқирозларни бошидан кечирган ва курашларда чиниққан, катта тажрибага эга бўлган бу синф ўзини бундан буён ҳимоя қилиш учун, яшаши учун йўл қисқарди ва иложини топди. Дастлабки даврларда мустамлака мамлакатлар унинг жонига оро бўлди, улар ҳисобига метрополия мамлакатларнинг иқтисодий ва сиёсий аҳволи яхшиланди. Мустамакачилик системаси тугаган ҳозирги пайтда ҳам илгари колония бўлган давлатлар ўз қарзларинигина эмас, катта фоизларини тўлашга ҳам

қодир эмаслар. (Масалан, жанубий Америка давлатларининг АҚШга жуда катта қарзи мавжуд). Бундан ташқари барча капиталистик давлатларнинг равнақи бир хил эмас, балки турличадир. II жаҳон урушидан кейин мустамлакадан озод бўлган мамлакатларнинг социализмдан боришга интилиши, сиёсий, иқтисодий инқирозлар капиталистик давлатлар олдига янгидан янги муаммоларни қўйди. Катта тажрибага эга бўлган буржуазия синфи илмий техника прогрессидан унумли фойдаланиб, ишлаб чиқаришни ривожлантирди, оладиган фойдаларини оширди, ҳалқнинг, ишчилар синфининг моддий турмуш даражасини оширишга ва социал тенгликни юмшатишга эришди. Шу даврда марксизм ғояси асосида бўлган социалистик мамлакатларда, айниқса СССРда ривожланиш тобора сусайиб борди, социал танглик кучайди. Бу мамлакатларда воқеаларни сунъий тенглаштиришга уринилди. 1928 йилдан бошлаб янги иқтисодий сиёсат вазифалари инкор этилди, ваҳоланки бу жиддий ва узоққа мўлжалланган сиёсат эди. Капиталистик муносабатларга чек қўйишга шошилди, маъмурий - буйруқбозлик усули жорий қилинди, айниқса қишлоқ хўжалигида мажбурий жамоалаштириш каби йирик хатоларга йўл қўйилди, деҳқонлар ва ишбилармонларнинг фаолиятига сунъий тўсиқлар яратилди. Иккинчи беш йиллик охирида социализм қуриб битказилганлиги эълон қилинди ва АҚШга етиб олиш ва ундан ўзиб кетиш вазифалари белгиланди. Иккинчи жаҳон уруши оқибатлари ва ундан кейинги воқеалар, совуқ уруш, қуролланиш пойгаси (40-50 фоиз харажат), бошқа давлатларга беғараз ёрдам, илмий-техник тараққиётга эътиборнинг камлиги, иқтисодиётдаги қўпол хатолар ёмон оқибатларни келтириб чиқарди. Айниқса, оғир саноатнинг устун ривожланиш қонунига катта зиён келтирилди. 1953 йил Сталин вафотидан сўнг Маленков томонидан ҳалқ истеъмоли товарларини

кўпроқ ишлаб чиқиш ғояси зарали деб топилди. Айниқса, Н.С.Хрушчевнинг сиёсати натижасида халқ хўжалиги оғир аҳволга келиб қолди. Илғор капиталистик давлатларда шу даврда қайта қуриш анча илгари бошланди. Масалан, АҚШда 1929-1933 йиллардаги буюк инқироз даврида 17 млн. ишсиз бўлган пайтда социализация режалари тузилди, инсонларнинг манфаатларини таъминланмай, ҳимояламай туриб ютуқларга эришиш мумкин эмаслигини билган ҳолда иқтисодий сиёсатни юритиш таълимотига асосан ишлар олиб борилди. Иккинчи жаҳон урушидан кейин Германияда А.Эрхард томонидан ижтимоий йўналтирилган иқтисодиётга йўл очилди. Швеция ва бир қанча мамлакатларда давлат томонидан социал ҳимоя кучли қилиб қўйилди. Оқибат натижада марксча таълимот асосида қурилган давалатлар бу ғоядан узоқлашиши, ривожланган капиталистик давлатларнинг бу ғоялардан усталик билан фойдаланиши натижасида узликсиз ўзларининг иқтисодий сиёсатларини янги таълимотлар билан бойитиб борганлиги сабабли Маркс таълимоти тарих синовларидан тўла ўтмади.

O'xshashlar

Сугуртанинг иктисодий мохияти ва шакллари

Классик иктисодий мактабда альтернатив гояларнинг пайдо булиши

Молиянинг иктисодий мохияти ва унинг объектив зарурлиги

Пулнинг мохияти ва функциялари

Суғуртанинг иқтисодий мохияти ва ахамияти