Макроиқтисодий таҳлилнинг услубиёти ва усуллари - Iqtisodiyot - Referatlar

Макроиқтисодий таҳлилнинг услубиёти ва усуллари

Yuklangan vaqt:

24.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

285.5 KB

Ko'chirib olish

Макроиқтисодий таҳлилнинг услубиёти ва усуллари Режа: 1. “2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси”нинг иқтисодиётни янада ривожлантириш ва либераллаштиришнинг устувор йўналишлари 2. Таҳлилнинг моҳияти ва бошқаришдаги ўрни. Иқтисодий таҳлилнинг ўзига хос хусусиятлари. 3. Иқтисодий таҳлилни амалга ошириш услубиёти. Таҳлил услубиётини шакллантиришда тизимли ёндашув. 4. Макроиқтисодий таҳлилнинг амалий аҳамияти, бошқарув қарорларини қабул қилишда иқтисодий таҳлил натижаларининг ўрни ва аҳмияти.

“2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси” нинг Иқтисодиётни янада ривожлантириш ва либераллаштиришнинг устувор йўналишлари Ўзбекистон ўз мустақиллигининг дастлабки йилларида бозор иқтисодиётига ўтишнинг ўзига хос йўлини танлаб, уни изчил амалга ошириши натижасида, Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлигидаги бошқа кўплаб мамлакатлардан фарқли равишда, ишлаб чиқариш ва аҳоли турмуш даражасининг кескин пасайиб, давлатнинг ички ва ташқи қарзлари ҳаддан зиёд ошиб кетишига йўл қўймасликка эришди. 1991-1995 йилларда Ўзбекистонда ялпи ички маҳсулотнинг пасайиши, МДҲ давлатлари ўртасида энг кам кўрсаткични - 18,8 фоизни ташкил этди. Ҳолбуки, бу рақам Россияда - 53 фоиз, Украинада - 52 фоиз, Беларусда - 54,6 фоиз, Қозоғистонда эса 75,4 фоизга тенг бўлди. 1-расм. Ўзбекистон иқтисодий ўсиш суръатлари, фоизда Ўзбекистон иқтисодиёти 2000-2003 йиллар давомида йилига 3,8-4,2 фоиз ўсиш даражасида ўртача суръатлар билан ривожланди. Қулай ишчан муҳит яратиш, ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, техник ва технологик янгилашга қаратилган иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш жараёнларининг

натижаси сифатида мамлакатимиз иқтисодиёти 2004 йилдан эътиборан йилига 7-9 фоиз даражасидаги юқори ва барқарор ўсиш суръатларини намойиш қила бошлади. Жаҳон иқтисодиётида сақланиб қолаётган мураккаб вазият ва дунё бозорларида юзага келган ноқулай конъюнктурага қа рамасдан, мамлакатимиз иқтисодиёти сўнгги йилларда ҳам юқори суръатларда ўсишда давом этди. Хусусан, 2015 йил якуни бўйича мамлакатимизда ялпи ички маҳсулот ҳажмининг реал ўсиши 2014 йилга нисбатан 8 фоизни, 2018 йил якуни 2017 йилга нисбатан 5,1 фоизни ташкил этди (3.1-расм). 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналишлари бўйича Ҳаракатлар Стратегияси қабул қилинган ўрта муддатли дастурлар асосида макроиқтисодий мувозанатни сақлаш, таркибий ва институционал ўзгартиришларни чуқурлаштириш ҳисобига ялпи ички маҳсулотнинг юқори ўсиш суръатларини таъминлаш устувор вазифа сифатида белгиланмоқда. 2017-2021 йилларга мўлжалланган Ҳаракатлар Стратегиясида таркибий ўзгартиришларни чуқурлаштириш, етакчи тармоқларини модернизация ва диверсификация қилиш ҳисобига миллий иқтисодиётнинг рақобатбардошлигини оширишда минерал хом ашё ресурсларини чуқур қайта ишлаш бўйича умумий қиймати қарийб 40 млрд. долларга тенг бўлган 649 та инвестициявий лойиҳаларни амалга оширишни кўзда тутувчи тармоқ дастурларини ўз вақтида амалга ошириш белгиланмоқда. Минерал-хом ашё ресурсларини чуқур қайта ишлаш амалга ошириш ____________________________ йўналишлари ___________________________ Йўналиш номи Қиймати млн.доллар Лойиҳа сони, та Тайер тукимачилик ва тикув-трикотаж махсулохлари ишлаб чикаришни ошириш 178 15 Курилиш материалларини ишлаб чикаришни янада кенгайтариш 151 29 Фармацевтика махсулохлари ишлаб чикаришни ошириш 24 7

Тайёр чарм-пойабзал махсулотларини ишлаб чикаришни кенгайтариш 6 9 Углеводород хом ашёларни кайта ишлашни чукурлаштариш 342 6 Кимёвий хом ашёларни чукур кайта ишлаш ____________ [25 _________ | 2 Рангли ва кимматбахо металларни чукур кайта ишлаш 217 6 Мева-сабзавот, гушт-сут махсулотларини кайта ишлаш 147 63 Хусусан, 2017 йилда умумий қиймати 1,0 млрд долларга тенг 145 та ишлаб чиқариш қувватларини фойдаланишга топшириш, жумладан мева- сабзавот ва гўшт-сут маҳсулотларини қайта ишлаш соҳасида қиймати 147,0 млн.долларга тенг 63 та лойиҳа; рангли ва қимматбаҳо металларни чуқур қайта ишлаш бўйича қиймати 217 млн.долларга тенг 6 та лойиҳа, кимёвий ашёларни чуқур қайта ишлаш бўйича 25,0 млн. долларлик 2 та лойиҳа, углеводород хом ашёларини қайта ишлашни чуқурлаштиригш бўйича 342 млн.долларлик 6 та лойиҳа, тайёр чарм пойабзал маҳсулотлари ишлаб чиқаришни кенгайтириш бўйича 6 млн.долларлик 9 та лойиҳа, фармацевтика маҳсулотлари ишлаб чиқаришни оширишга йўналтирилган 24 млн. доллар қийматга тенг 7 та лойиҳа, қурилиш материаллари ишлаб чиқаришни янада кенгайтириш бўйтча 151 млн.долларлик 29 та лойиҳа, тайёр тўқимачилик ва тикув трикотаж маҳсулотлари ишлаб чиқаришни ошириш бўйича 178 млн.долларлик 15 лойиҳани амалга ошириш назарда тутилмоқда. 2017-2021 йилларга мўлжалланган Ҳаракатлар стратегиясида ҳудудларни комплекс ва мувозанатли ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш, уларнинг салоҳиятидан самарали ва оптимал фойдаланиш йўналиши муҳим ўрин тутади. Бунда: Иқтисодий ва ижтимоий ривожланишда нисбатан орқада қолаётган Нурота, Каттақўрғон, Қўшработ, Қизириқ, Музработ, Боёвут, Сардоба туманларини комплекс ривожлантириш дастурларини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш; Тошкент шаҳрининг Яшнобод ва Олмазор туманларида кичик бизнеснинг инновацион технопаркларини ташкил этиш; Кичик саноат зоналарини ташкил этиш;

Ишсизлик даражаси юқори ҳудудларда янги лойиҳаларни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш: Тармоқ ва соҳалар бўйича ишсизлик даражаси юқори бўлган ҳудудларда ____________________ амалга ошириладиган лойиҳалар _____________________ Лойиҳа номи Лойиҳа сони (дона) Енгил саноат 85 Чарм-пойабзал 31 Қурилиш материалларини ишлаб чиқариш 16 Электротехника 17 Фармацевтика 18 Озиқ-овқат 78 Мазкур лойиҳаларининг тўлиғича ва изчиллик билан амалга оширилиши натижасида ишсизлик юқори бўлган ҳудудларда бандлик даражаси кўтарилади, ҳудуднинг салоҳияти ортади. Таҳлилнинг моҳияти ва бошқаришдаги ўрни. Иқтисодий таҳлилнинг ўзига хос хусусиятлари. Халқаро иқтисодиётга интеграциялашиш Халқаро Валюта фонди, Жаҳон Банки, Осиё тараққиёти банки каби халқаро молия ташкилотлар фаолиятига қатнашиш бир қанча қоидаларга риоя қилишни талаб этади. Булардан бири бўлиб мамлакатни иқтисодий-ижтимоий ривожланишини таҳлил қилганда макроиқтисодий кўрсаткичларини бир хил усул ва услубларда ҳисоблаш киради. Ўсишнинг саккиз фоизлик суръатларини таъминлаш ва экологик хавфсизликни таъминлаган ҳолда иқтисодиётни таркибий жиҳатдан ислоҳ қилиш ўсишнинг ресурслардан самарали фойдаланиш моделига ўтиш мақсадга мувофиқдир деб таъкидлайди юртбошимиз Ш.М.Мирзиёев. Мамлакатни иқтисодий ҳолатини, ўтказилаётган жорий чора тадбирларини зарурлигини, самарасини баҳолашда иқтисодий таҳлил жуда катта аҳамиятга эга. Таҳлилнинг муҳим вазифаларидан бири бўлиб мамлакатда содир бўлаётган жараёнларни моделлаштиришнинг сифатини ошириш, ўтказилаётган

иқтисодий сиёсатни натижаларини аниқлашдир. Макроиқтисодий таҳлил кўрсатилган иқтисодий агрегатларни ўзгаришларини тушунтириб, иқтисодиётда кутилмаган ўзгаришларни олдини олиш ва чора тадбирларни кўриш учун мамлакат маъмуриятига муаммоларни кўрсатишни мақсад қилиб қўйган. Мамлакатда содир бўладиган ҳолатларни аниқ таҳлили ва ундан кейинги зарур бўладиган сиёсатни ишлаб чиқиш, аниқ иқтисодий ва статистик маълумотлари систематик равишда тўпланишини талаб этади. Макроиқтисодий таҳлил шундай воситадирки, унинг ёрдамида макроиқтисодий таҳлил ахборот таъминоти, реал сектор, тўлов баланси, бюджет-солиқ сиёсати, пул-кредит сиёсати, бандлик, ишсизлик ва инфляция даражалар устидан назорат юритиш мумкин бўлади. Xалқаро ва миллий иқтисодиёт тажрибаларидан маълумки, бозор муносабатларида мулкчилик ва xўжалик юритиш шаклидан қатъий назар корxоналарда ишлаб чиқаришни самарали ташкил этиш, энг аввало, тизимда бошқарув ролини тўғри белгилаш ва уни илмий ташкил этишдан бошланади. Чунки бошқарув воситасида корxона ўз олдидаги вазифаларни муваффақиятли ҳал қилади ва белгиланган мақсадларига эриша боради. Корxонада бошқарув тизими ўз объекти ва субъектидан иборат бўлади. Бошқарув объекти - бу ишлаб чиқариш фаолияти, субъекти эса унинг бошқаруви таркибидир. Объект ва субъект бошқариладиган ҳамда бошқарувчи кичик тизимни ташкил этади. Уларнинг ҳар бири ўзига юклатилган функсияларни бажаради. Аммо мазкур кичик тизимлар бир- бирлари билан узлуксиз ва чамбарчас алоқада бўлиб, айни ҳолатда ягона тизимни ташкил қилади. Корxонадаги бошқарув субъекти - бошқарув объектининг катта- кичиклиги ва ўзига xос жиҳатларидан келиб чиқиб ташкил этилади. Лекин бошқарув субъекти ҳар доим ишлаб чиқариш ва xўжалик жараёнларининг ўзгаришига кўра объект шакли ва унга таъсир этувчи усулларни белгилайди ҳамда такомиллаштириб боради. Бошқарувчи кичик тизим бошқарув объектини тартибга солади, мақсад ва дастурларни бошқарув функсиясига кўра ишлаб чиқади ва уларни назорат

этади. Демак, бошқарув субъекти корxона тизимида фаол роль бажарар экан. Яна бошқарув субъекти бошқарувнинг етакчи функцияларини: маркетинг, режалаштириш, буxгалтерия ҳисоби, макроиқтисодий таҳлил, тартибга солиш ҳамда назорат ва аудитларни амалга оширади. Таъкидлаш керакки, бугунги кунда корxона фаолиятини ташкил этиш ва юритишни маркетинг қонунлари, тартиблари ва тамойилларини билмасдан туриб амалга ошириш мумкин эмас. Чунки маркетинг илми асосида энг мақбул дастурлар ёки режалар ишлаб чиқилади. Бошқарув тизими сифатида маркетинг фаолиятининг асосий тамойиллари мазмуни қуйидаги кўринишни олади: Биринчидан, ишлаб чиқаришнинг бозордаги талабга мос тушиши; Иккинчидан, бозордаги ҳолат ва корxонанинг ҳақиқий ишлаб чиқариш имконияти; Учинчидан, xаридор ва буюртмачилар талабини янада тўлароқ қондириш; Тўртинчидан, аниқ бозорларда маҳсулот ва xизматларни кўзда тутилган ҳажмда ва белгиланган муддатда сотиш; Бешинчидан, ишлаб чиқариш ва тижорат фаолиятининг узоқ муддатли рентабелли ишлашини таъминлаш; Олтинчидан, танлаб олинган маркетинг стратегияси ва тактикасига қатъий амал қилиш (бозор ҳолатини эътиборга олган ҳолда); Еттинчидан, доимо ўзгариб турувчи бозор ҳолатига ва xаридор талабига мослашиш. Мазкур санаб ўтилган тамойилларга амал қилиш ва маркетинг дастурини ишлаб чиқиш ҳамда уни амалга ошириш бевосита аналитик ҳисоб- китоблар билан чамбарчас боғланган. Бу жараёнлар асосида жуда кўплаб макроиқтисодий таҳлил ишлари бажарилади. Уларнинг асосийлари қуйидагилардан иборат: Биринчидан, корxона иқтисодига ташқи ва ички муҳитнинг кўрсатадиган таъсири таҳлили; Иккинчидан, бозор ҳолати таҳлили (кенг кўламда, товар гуруҳлари ва алоҳида товарлар бўйича);

Учинчидан, истеъмолчилар ва сотиб олувчилар таҳлили; Тўртинчидан, рақобат ҳолати таҳлили; Бешинчидан, бозордаги баҳо ҳамда ўз баҳосини белгилаш тактикаси таҳлили; Олтинчидан, молиявий натижалар таҳлили. Ўрганилган ташқи ва ички муҳит ҳамда ҳолат, мавжуд имкониятларидан келиб чиқиб корxона ишлаб чиқариш фаолияти учун жорий бизнес-режаси тузилади. Бизнес-режада ҳар бир элемент пуxта таҳлил қилиш асосида белгиланади. Чунки улар реал истиқболли ҳамда энг асосийси самарали бўлиши шарт. Корxонада бизнес-режа қуйидаги бўлимлардан иборат бўлади: 1. Кириш - резюме. 1. Ишлаб чиқариш мақсади - ишлаб чиқариладиган маҳсулотлар рўйxати (уларнинг афзаллиги ёки фарқи бошқа ишлаб чиқарувчилар билан таққосланади). 2. Маҳсулот сотиладиган бозор ҳолатини белгилаш (зарурий маълумотлар тўплаш ва уларни таҳлил қилиш). 3. Асосий кўрсаткичлар бўйича рақобатдошликни аниқлаш (ишлаб чиқариш ҳажми, сотиш ҳажми, маҳсулот сифати, баҳо даражаси, ўртача фойда). 2. Маркетинг стратегияси. 6. Ишлаб чиқариш режаси (ишлаб чиқариш қуввати, xом-ашё ресурслари, мутаxассислар). 7. Ташкилий тамойиллар (ишлаб чиқариш xизмати, уларни мувофиқлаштириш, ўзаро ҳаракати ва бир-бирини назорат этиш тартиби). 8. Тижорат таваккали ва чораси. 9. Молиявий режа. 10. Молиялаштириш стратегияси. 11. Товар-материал таъминоти ва шу кабилар.

Бизнес-режанинг ҳар бир бўлими ҳисоб-китоб қилиниб, умумлаштирилганда корxона ишлаб чиқариш фаолиятидан оладиган фойдаси энг қуйи кўринишда тармоқда эришиладиган ўртача фойда меъёридан паст бўлмаслиги керак. Шунинг учун режанинг ҳар бир босқичи ҳамда унинг элементлари таҳлил асосида пуxта қилиб тузилади. Демак, ишлаб чиқилган режа воситасида қўйилган мақсадга эришиш учун бошқариладиган объектнинг самарали функцияси йўналиши аниқ белгиланади. Белгиланган режаларнинг амалда қандай бажарилаётгани ёки ишлаб чиқаришнинг бориши тўғрисида реал аҳволни буxгалтерия ҳисоби ёрдамида ўрганилади. Буxгалтерия ҳисобида шаклланган маълумотлар пировард натижада бошқарув эҳтиёжлари учун ишлатилади. Бошқарув қарорлари эса таҳлил маълумотларига асосланади. Демак, макроиқтисодий таҳлил режа, бозордаги аҳвол ва буxгалтерия ҳисоби маълумотлари асосида объектдаги ўзгаришни миқдор ва сифат жиҳатдан ўрганади ҳамда баҳо беради. Унинг ёрдамида йўл қўйилган камчиликлар топилади ҳамда тугатилади, объектни янада ривожлантириш йўллари белгиланади ёки самарали ишлашни таъминлайдиган йўналишга ўтказилади. Бу эса, бошқарув қарорларини нечоғлик реал қабул қилинишига асос бўлади. Демак, буxгалтерия ҳисоби ва ҳисоботи маълумотлари ҳам макроиқтисодий таҳлил воситасида қайта ишланар экан. Бу билан макроиқтисодий таҳлилнинг бошқарув фаолиятидаги ўрни янада яққолроқ кўринади. Бошқарув жараёнида тартибга солиш функцияси - бошқарувчи субъектнинг энг мақбул бошқарув қарорларини қабул қилишда ўта муҳим ҳисобланади. Бу билан, ўрганилаётган объектга комплекс ёндашилиб, бутун бир тизимни ижобий ва салбий жиҳатлари назарда тутилган ҳолда энг мақбул чоралар ёки тадбирлар белгиланади. Натижада бошқарув объекти фаолияти ёки дастуридаги салбий ҳолатлар тугатилади ва бошқарув дастурларига аниқлик киритилади. Мазкур ишлар бевосита макроиқтисодий таҳлил ёрдамида амалга

оширилади. Чунки тартибга солинаётган ҳар бир объект ҳар томонлама чуқур ўрганилади. Бошқарувда асосий фаолиятнинг ишончлилигини таъминлашда назорат этишнинг ҳам роли каттадир. Унинг ёрдамида фаолиятнинг бориши, уларнинг нечоғлик ҳаққонийлиги текширилади. Текшириш жараёнининг сифати, ишончлилигини ошириш учун таҳлилнинг усуллари, тамойилларидан фойдаланилади ва шу асосда керакли xулосалар ёзилади. Мисол учун, корxонада аудит текширишларида молиявий ҳолат; молиявий барқарорлик; молиявий натижалар ва шу кабиларни ўрганади. Юқорида кўрсатиб ўтилган бошқарувнинг барча функциялари корxонанинг иқтисодий ривожланиши учун тайинланган. Бироқ, корxонани фақатгина иқтисодий тизим деб қараш ҳам унга бир томонлама ёндашишни келтириб чиқаради. Чунки унинг ўзига xос моддий-теxник, ижтимоий, экологик ва бошқа шу каби томонлари ҳам мавжуд. Демак, корxона тизимида моддий-теxник, ижтимоий, экологик жараёнларни ҳам таҳлил этиш ундаги мазкур йўналишдаги ҳақиқий аҳвол ва уни такомиллаштириш масалаларини ўрганади ва уларга таъсир этади. Натижада бошқа томонларнинг иқтисодий жараёнларга кўрсатган таъсири аниқланади. Фикримизни умумлаштириб, шуни айтиш мумкинки, макроиқтисодий таҳлил корxонани бошқаришнинг муҳим функцияларидан биридир. Унинг ёрдамида: - бошқарув қарорларининг илмий асосланиши таъминланади; - мулк ва маблағлардан фойдаланишнинг муқобиллик шартларини белгилайди ва бошқарувчи улар қаторидан ўзи учун мақбул бўлган оптимал вариантларни танлайди; - истиқболли бошқариш учун замин тайёрлайди. Иқтисодий таҳлилни амалга ошириш услубиёти. Таҳлил услубиётини шакллантиришда тизимли ёндашув.

Услуб деганда у ёки бу ишни бажаришнинг усуллари, энг мақсадга мувофик коидалари мажмуаси тушинилади. Иқтисодий таҳлилда услуб деганда, таҳлил мақсадига эришиш учун маълум кўринишда буйсундирилган, корхона иқтисодиётини тадқиқ қилишнинг аналитик усуллари ва тартиблари тушинилади. Иқтисодий таҳлил услубини шартли равишда икки гуруҳга ажратиш мумкин: умумий ва хусусий услабларга. Умумий услуб - бу миллий иқтисоднинг турли тармокларининг турли объектларини ўрганишда бир хилда фойдаланадиган тадқиқот тизимидир. Хусусий услуб - умумий услубни иқтисодиётнинг маълум тармоғи, ишлаб чиқаришнинг маълум тури ёки маълум тадқиқот объектига караб аниқлаштирилади. Комплекс таҳлили (КТ)нинг ўтказиш, албатта унинг тартибини аниқлаб олишни тақазо қилади. КТни бажаришда қўйидаги босқичлар ажратилиб кўрсатилади: Биринчи босқичда таҳлилнинг объекти, мақсади ва вазифалари белгилаб олинади, таҳлил режаси тузилади; Иккинчи босқичда таҳлил объекти тавсифланадиган синтетик ва аналитик кўрсаткичлар ишлаб чиқилади; Учинчи босқичда таҳлил учун зарур бўлган ахборатлар йигилади ва тайёрланади (ишончлиги текширилади, таққосланма кўринишга келтирилади); Тўртинчи босқичда хўжалик фаолиятининг натижалари бизнес режа, ўтган йил, илғор корхоналар кўрсаткичлари билан таққосланади; Бешинчи босқичда омилли таҳлил ўтказилади ва натижавий кўрсаткичларга омиллар таъсири ҳисобланади; Олтинчи босқичда ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишда фойдаланилмаетган ваистикболдаги имкониятлар аниқланади; Маълумки, тизимли ёндошиш - бу тадқиқот услубиятидаги йўналишдир. У объектни кўп сонли ички ва ташки алоқалардан иборат бўлган элементлардан ташкил топувчи мураккаб тизим сифатда ўрганишга таянади.

Тизимий ёндошиш объектни чуқур ва атрофлича ўрганишга, уни хақида тула тасавурга эга бўлишга, унинг алоҳида бирликлари орасидаги сабаб-оқибат боғланишларини аниқлашга имкон беради. Тизимий ёндошишнинг бош хусусияти - бу тизим элементларининг ўзаро таъсири, ўзаро боғлиқлиги, ўзаро боғланиши ва динамик характерда бўлиши, комплекслиги, бутунлиги, буйсунганлиги, етакчи бўғинни ажралганлигидир. Тизимли ёндошиш иқтисодий таҳлилда хўжалик масалаларининг илмий асосланган вариантларини ишлаб чиқиш ва бу вариантларни самарадорлигини ҳисоблаш йўли билан энг макбул бошқариш карор ларини танлаш имконини беради. Тизимий таҳлилда уни амалга ошириш жараёнини бир неча кетма кет босқичга ажратиш мумкин. Биринчи босқич. Тадқиқотнинг бу босқичида объект маълум бир тизим,деб қаралади ва бунинг учун даставвал тизимни элементлари сифатида қараладиган алоҳида қисмлари ажратиб олинади. Шунингдек, тизимни ривожланиш мақсади, ҳал қиладиган вазифалари, бошқа тизимлар билан алоқалари, алоҳида элементлари орасидаги ўзаро боғланишлари, ҳар бир элементни ва бутун тизимни ишлаши белгилаб олинади. Иккинчи босқич. Бу босқичнинг асосий мақсади тизимнинг барча элементларига, уларнинг ўзаро (ташқи ва ички) боғланишларига, унинг мавжудлиги шароитларига тўла ва сифатли тавсиф берадиган кўрсаткичларни танлашдир. Учинчи босқич. Ўрганилаётган тизимнинг умумий чизмасини ишлаб чиқиш бу босқични асосий мақсадини ташкил қилади. График кўринишда бу алоҳида-алоҳида тузилган блоклардан ташкил топган бўлиб, бунда ҳар бир элементга алоҳида блок мос келади. Алоҳида блоклар улар орасидаги боғланишлар мавжудлигини ва юналишини тавсифловчи стрелкачалар билан боғланади. Тўртинчи босқич. Бу босқич тизимнинг умумий кўринишдаги иқтисодий математик моделини тузишга багишланади. Бунда сифат таҳлили йўли билан

тизимнинг бирча тенглама ва тенгсизликларининг математик шакилдаги ифодаси аниқланади. Бешинчи босқич. Бу босқичда "модель билан ишлаш" амалга оширилади. Модель билан ишлашни ШЭҲМ ёрдамида дилог режимида ўтказиш тавсия килинади. Модель билан ишлашда, бизнинг фикримизча имитацион моделлардан фойдаланиш мақсадга мувофикдир. Макроиқтисодий таҳлил методологияси ва уларнинг таснифи Макроиқтисодий таҳлилнинг методи ва методологиясини фарқламоқ лозим. Метод деганда асосан шу фаннинг предметини ўрганиш усули тушунилади. Методология деганда, содда қилиб айтганда, шу фаннинг предметини ўргатиш усули билан бирга, унда қўлланиладиган ёндошувлар, барча усуллар мажмуи тушунилади. Макроиқтисодий таҳлилнинг методологик асоси, яъни уни ўргатишда қўлланиладиган ёндашувлар турли йўналишда бўлиши таъбиий. Шу туфайли уларни, энг авволо, тўғри таснифлаш лозим бўлади. Фикримизча, уларни ўрганишда қандай ёндошишига қараб икки гуруҳга бўлинади: 1. Ўрганилаётган объектга диалектика нуқтаи назаридан ёндашиш. 1. Ўрганилаётган объектга тизимли узлуксизликни таъминлаган ҳолда ёндашиш. Биринчи ёндашиш бўйича таҳлил қилинса барча иқтисодий жараёнлар бир- бири билан ўзвий боғлиқликда, ҳаракатда ва доим ўзгаришда, деб қараш лозим бўлади. Бундан келиб чиқадиган бўлса шуни таъкидлаш жоизки, иқтисодий жараёнларни ифодалайдиган кўрсаткичлар ҳам бир-бири билан ўзвий боғлиқликда ва ўзгаришда деб қаралади. Бу ёндашув, айниқса, натижавий кўрсаткичларнинг омилли таҳлилда қўланилади. Ушбу ёндошув натижа кўрсаткичига таъсир қилувчи омилларни макро даражада аниқлашда кенг қўлланилади. Иккинчи ёндашув бўйича таҳлил қилинганда ўрганилаётган объектни мураккаб иқтисодий жараёнлар мажмуасидан иборат деб баҳолаб, уларнинг барча

қисмлари бир-бири билан ўзоро ўзвий боғлиқликдалигидан келиб чиқиб, уларни ўрганишда барча жиҳатларини тартибга солган ҳолда яхлит хулосага келгунча қилинадиган ходисаларга узлуксиз равишда системали тарзда ёндашиш лозимлигини тақозо қилади. Бунга ўрганилаётган объектни деталлаштириш, тизимлаштириш (тартиблаштириш) ва умумлаштириш орқали эришиш мумкин. Ўрганилаётган объектни деталлаштириш деганда, мураккаб иқтисодий жараёнларни соддалаштириш ва улардан тўғри ва яхлит хулоса қилиш учун уларни алоҳида бўлакларга бўлиб ўрганиш тушинилади. Алоҳида бўлакларга бўлиш натижасида амалга ошириладиган жараён таҳлилдан иборатдир. Чунки у яхлит предмет ёки жараён (ҳодиса)ларни деталлаштириш орқали амалга оширади. Макроиқтисодиёт даражасида деталлаштириш бир қанча йўналишларда олиб борилиши мумкин: макродаражадаги яхлит иқтисодиётни тармоқлар бўйича деталлаштириш мумкин; макродаражадаги яхлит иқтисодиётни ҳудудлар (вилоятлар) бўйича ҳам деталлаштириш мумкин; тармоқларни корхона ва компаниялар бўйича деталлаштирилади; макроиқтисодий кўрсаткчлар бўйича ҳам деталлаштириш мумкин. Яхлит предметни бўлакларга бўлиб ўрганиш натижасида умумий хулосага келинади. Бу хулоса замирида эришилган натижалар охиригача етиб борадиган ҳолатда бўлади. Шу туфайли макро даражада бошқарув қарорларини қабул қилиш учун деталлаштиришнинг аҳамияти катта. Тизимлаштириш (тартиблаштириш) деганда, ўрганилаётган объектни ўрганиш учун унга мантиқан кетма-кетликни таъминлаган ҳолда тартибга солиш тушинилади. Чунки, ҳар қандай иқтисодий жараёнлар ўта мураккаб бўлиб, бир- бири билан узвий боғлиқликда ва алоқада содир бўлади. Шу туфайли уларни ҳар томонлама, чуқур ўрганиш учун кетма-кет равишда тартиблаштириб, батафсил таҳлил қилиш лозим бўлади. Масалан, макро даражада натижа кўрсаткичи ўзгарса жуда кўп омиллар таъсир қилган бўлади. Барча омиллар

натижагаижобий ёки салбий таъсир қилиши мумкин. Буларнинг таъсири кетма- кет равишда хисоблаб чиқилади ва батафсил таҳлил қилинади. Айнан шу ҳолат иқтисодий-ижтимоий жараёнларни, уларнинг ўзгаришларини макро даражада таҳлил қилишни тақозо қилади. Ўрганилаётган объектни таҳлил қилганда умумлаштириш усулидан ҳам фойдаланилади. Умумлаштириш деганда, объект ёки жараённинг барча жиҳатларини атрофлича ўрганиб, яхлит хулосага келиш тушинилади. Бу хулосалар ўрганилаётган объектни ривожлантириш учун асос бўлади. Булар эса, таҳлилнинг бошқарув функциясидан келиб чиқади. Бошқарув учун тегишли чора-тадбирлар ишлаб чиқишда таҳлил маълумотларидан фойдаланилади. Яхши кўрсаткичларни қандай сақлаб қолиш йўллари, салбий таъсир қилган омилларни қандай ижобий ҳолатга айлантириш масаласи қараб чиқилади. Шулар орқали ўрганилаётган объект хақида тегишли ва асосли хулосага келиб, бошқарув қарорлдари қабул қилинади. Иқтисодий таҳлилнинг методологик асосларининг таснифи қўйидаги чизмада келтирилган (1-чизма). Ушбу чизмада биринчи йўналиш бўйича келтирилган категорияларнинг қисқача мазмуни шундаки, ўрганилаётган барча иқтисодий жараёнлар бир-бири билан узвий боғлиқлигда, ҳаракатда ва ўзгаришда деб қаралади. Булар таркибига

индукция ва дедукция, сабаб ва оқибат, шакл ва мазмун, миқдор ва сифат каби билиш назариясида қўлланиладиган категориялар киради. Бундаги иккинчи йўналиш, бевоситаўрганилаётган объектга узлуксизликни таъминлаган ҳолда тизимли ёндашишдан иборатдир. Ўрганилаетган объктни мураккаб иқтисодий жараенлар мажмуидан иборат деб баҳолаб, уларнинг барча қисмлари бир-бири билан ўзаро узвий боғлиқликдалигидан келиб чиқиб, уларни ўрганишда барча жиҳатларини тартибга солган ҳолда яхлит хулосага келгунча қилинадиган ҳодисалар иқтисодий таҳлилнинг тизимли ёндошиш методологиясини ташкил қилади. Бу деталлаштириш, тизимлаштириш ва умумлаштиришдан иборат. Мазкур ёндошувлар таҳлил жараёнида қуйидаги босқичларни ўз ичига олади: объектни ўрганиш учун ахборотлар тўплаш, ахборотларни турли ёндошувлар бўйича қайта ишлаш, ижобий ва салбий хулосаларга келиш, бошқарув қарорларини қабул қилиш учун тегишли чора-тадбирлар ишлаб чиқиш ва буларнинг ижросини таъминлаш бўйича назоратни амалга ошириш. Мазкур ҳолатнинг барча босқичларида ахборотлардан фойдаланилади. Шу туфайли таҳлилнинг тўғри амалга оширилишида ҳаққоний ахборатларнинг аҳамияти катта. Иқтисодий таҳлил методологияси тавсифи Индукция ва дедукция категориялари иқтисодий таҳлилнинг муҳим методологик асослари сифатида намоён бўлади. Ушбу категориялар иқтисодий таҳлилнинг кетма-кетлигини таъминлайди. Масалан, индукция деганда ўрганилаётган объектнинг хусусийликдан умумийликга қараб ўрганилиши тушинилади. Бунга мисол қилиб меҳнат унимдорлиги таҳлилини олиш мумкин. Унга вақт нуқтаи назаридан қарайдиган бўлсак уни бир соатлик мехнат унимдорлиги, бир кунлик, ўн кунлик, бир ойлик, бир чоралик, ярим йиллик, тўққиз ойлик, бир йиллик меҳнат унимдорлиги даражасигача умумлаштириш мумкин. Ёки айнан ушбу кўрсаткични макон нуқтаи назаридан қарайдиган бўлсак, олдин бир кишининг меҳнат унимдорлиги, бир

бўлинманинг меҳнат унимдорлиги ва бутун меҳнат жамоасининг умумий меҳнат унимдорлиги даражасигача ўрганиш мумкин. Дедукция методида таҳлил қилинаётган объект умумийликдан хусусийлик сари, яъни умумий кўрсаткичлардан хусусий (кичик) кўрсаткичларга қараб ўрганиш тушинилади. Бу усулга мисол қилиб бирлашмада фойда режасининг бажарилишини олиш мумкин. Ушбу кўрсаткич олдин бутун бирлашма бўйича ўрганилади, сўнгра унинг алоҳида корхоналари (фирмалари) бўйича, уларнинг алоҳида бўлинмалари бўйича кетма-кетликда ўрганилиб, умумий натижага қайси буғин ва бўлинмаларнинг ижобий ёки салбий таъсир қилганлиги тўғрисида хулоса қилинади. Индукция ва дедукция усулларининг бир-бири ва амалиёт билан боғлиқлигини қуйидаги чизмада ифодалаш мумкин: Макон ва замон категориялари ҳам иқтисодий таҳлилнинг муҳим методологик асосларидан биридир. Зеро, барча иқтисодий жараёнлар маконда (хўжалик юритувчи субъектда) маълум бир замон доирасида (вақт мобайнида) содир бўлади. Шу туфайли замоннинг ўтиши билан макондаги натижа ўзгаради ва унинг тескариси, яъни маконнинг ўзгариши билан замон ўтгандан кейин натижа бошқача бўлиши мумкин. Масалан, маконга корхоналарни, иш жойларини, фирма каби хўжалик юритувчи субъектларни мисол келтириш мумкин. Булар таҳлилининг объекти. Замон деганда эса уларнинг маълум бир ҳисобот даври тушинилади. Маконда содир бўлган жараёнлар маълум бир ҳисобот даври (замон) ўтгач жамланади ва умумлаштирилади. Бу ҳам шу ҳисобот даврини таҳлил қилиш учун маълумот манбаи бўлиб ҳисобланади. Макон ва замон ўртасидаги ҳамда уларнинг амалиёт билан боғлиқлигини қуйидагича ифодалаш мумкин:

Анализ ва синтез. (Таҳлил ва умулаштириш) категорияси ҳам иқтисодий таҳлилнинг методологик асосларидан бири ҳисобланади. Таҳлил деганда бир бутун яхлит предметни алоҳида бўлакларга бўлиб ўрганиш тушинилади. Умумлаштириш (синтез) эса ўрганилаётган объект тўғрисида яхлит хулосага келиш учун фойдаланилади. Унда объектнинг барча бўлаклари бўйича қилинган хулоса умумлаштирилади. Ўрганилаётган объект ёки иқтисодий жараён ҳақида яхлит ва аниқ хулосага келиши учун у таҳлил қилинади ва барча хулосалар умумлаштирилади. Тахлил бор жойда умумлаштириш, умумлаштириш учун эса таҳлил қилиш лозим. Шу туфайли ушбу категориялар бир-бири билан узвий боғлиқликда қаралади. Аммо шуни эътироф этиш лозимки таҳлилнинг тури жуда кўп. У табиатда, жамиятда ва инсон тафаккурида содир бўладиган жараёнларни ўрганади. Биз ўрганадиган таҳлил иқтисодий таҳлилнинг фақат микроиқтисод даражасига мансуб холос. Демак, кўриниб турибдики таҳлил кенг маънода қаралар экан. Лекин бозорли иқтисодиёт шароитида иқтисодий таҳлил, таҳлиллар тизимида муҳим ўрин эгаллайди. Таҳлил билан умумлаштириш ўртасидаги боғлиқликнинг иқтисодий таҳлилга тегишли қисмини қуйидагича ифода этиш мумкин: Сабаб ва оқибат категорияси ҳам бевосита иқтисодий таҳлилнинг методологик асоси сифатида намоён бўлади. Иқтисодий таҳлилда натижа ва омиллар тушунчаси мавжуд. Иқтисодий фаолият натижасини ифода этган бирорта кўрсаткич натижа кўрсаткичи бўлиб ҳисобланади. Буни фалсафий жиҳатдан қарайдиган бўлсак оқибатдир. Аммо шу оқибат ўз-ўзидан содир бўлмайди. Унинг замирида бирқанча сабаблар бор. Бу сабабларни иқтисодий

таҳлилда омиллар деб қаралади. Масалан, ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажми (оқибат) бирқанча омилларга, яъни ҳодимлар сони, уларнинг малакаси, меҳнат унимдорлиги, қўлланилаётган техналогик жараёни, хом ашёнинг ўз вақтида сифатли таъминоти каби омлларга (сабабларга) боғлиқ. Иқтисодий таҳлилда натижа ўзгаришига омиллар таъсири аниқ маълумотлар асосида аниқланади. Демак сабабнинг оқибатга таъсири ўрганилади. Булар ўртасидаги боғлиқликни қуйидагича ифодалаш мумкин: Сабаб оқибатга олиб келганидек, омиллар таъсири ҳам бирор натижага олиб келади. Ижобий сабаб яхши оқибат, ижобий омил юқори натижага олиб келганидек, салбий сабаб ёмон оқибатга, омилларнинг салбий таъсири натижанинг пасайишига олиб келади. Шакл ва мазмун категорияси ҳам бевосита иқтисодиётга, хусусан, иқтисодий таҳлилга алоқадор. Шаклнинг ўзгариши мазмун ўзгаришига, мазмуннинг ўзгариши шакл ўзгаришига олиб келади. Иқтисодиётда ушбу боғлиқлик жуда ёрқин номоён бўлади. Масалан, аёллар сумкасининг шакли чиройлик ва чидамлик бўлиши учун, унга қимматбахо материаллар, турли безаклар ишлатилади. Натижада унинг мазмуни чидамлилиги, нархининг нисбатан қиматлилиги билан ўзгаради. Ёки оддий материал ўрнига сифатли материал ишлатиб унинг мазмунини бойитиш керак бўлса албатта шакли ҳам ўзгаради. Шу жиҳатдан иқтисодий таҳлилда шакл ва мазмун бир-бири билан узвий диалектак алоқада бўлганлиги билан ҳам методологик асос сифатида қўлланилади. Масалан, бирор бирлашма таркибида корхоналар сони унинг шаклини ташкил қилса, уларнинг нима билан шуғулланиши, қандай технология ишлатилиши, қанақа кадрлар билан таъминланганлиги каби жиҳатлар унинг мазмунини ташкил қилади. Булар ўртасидаги боғлиқликни қуйидагича ифодалаш мумкин:

Шакл Мазмун Маҳсулот тури Унинг сифати, таркиби ва х.к. Миқдор ва сифат категорияси ҳам иқтисодий таҳлилда айниқса иқтисодий жараёнлар натижасини кўрсаткичларда ифодалашда кенг қўлланилади. Кўрсаткичлар мазмуни бўйича миқдор ва сифат кўрсаткичларига бўлинади. Масалан, корхонада банд бўлган ҳодимлар сони миқдор кўрсаткичи бўлса, уларнинг меҳнат унимдорлиги сифат кўрсаткичидир. Корхонанинг фойдаси муҳим натижавий кўрсаткич. Аммо у иқтисодий мазмуни жиҳатидан миқдор кўрсаткичи бўлса, рентабеллик даражаси унинг сифат кўрсаткичидир. Яна бошқа бир мисол. Жамоа хўжалигининг бир йилда етиштирган пахтаси 50,0 минг тоннани ташкил қилди. Бу миқдор кўрсаткич. Унинг 60 фоизи биринчи нав, 20 фоизи иккинчи, 15 фоизи учинчи ва 5 фоизи тўртинчи навга қабул қилинди. Булар пахтанинг сифат кўрсаткичлари. Ёки яна шу пахтадан соф толанинг чиқиш миқдори 35 фоизни ташкил қилади. Бу ҳам унинг сифат кўрсаткичларига мисол бўлади. Улар ўртасидаги боғлиқлик қуйидагича ифодаланиши мумкин:

Ушбу бобда иқтисодий таҳлилнинг айрим методологик асосларига тўхталдик. Фалсафий категориялар ҳаёт иникоси. Иқтисодий жараёнлар эса иштимоий ҳаётнинг бир бўлагидир. Шу туфайли иқтисодий жараёнларни ўрганишга боғишланган иқтисодий таҳлил шу фалсафий категорияларга асосланади. Макроиқтисодий таҳлилнинг амалий аҳамияти, бошқарув қарорларини қабул қилишда иқтисодий таҳлил натижаларининг ўрни ва аҳамияти. Макроиқтисодий таҳлил давлат иқтисодий сиёсатининг асосига айланиб бормоқда. Иқтисодий сиёсат - давлат ва жамоат институтларининг макроиқтисодий барқарорлик ва иқтисодий ўсишга эришиш мақсадида иқтисодий жараёнларга тузатишлар киритишга йўналтирилган ҳаракатлари тизими. Таъкидлаш лозимки, ҳудди макроиқтисодиёт каби, макротаҳлил ҳам позитив ва норматив таркибий қисмларни ўзида мужассам этган. Позитив таркибий қисм «Нима содир бўлаяпти?» деган саволга жавоб беради ва прогноз қилиш учунасос бўлиб хизмат қилади (бунда муайян фактлар, нисбатлар ва рақамлардан фойдаланилади). Норматив таркибий қисм «Қанақа бўлиши керак?» деган саволга жавоб беради ва иқтисодий сиёсат воситаларини ишлаб чиқиш орқали вазиятни тўғрилашга ёрдам беради. Ушбу иккита таркибий қисмнинг уйғунлашуви сиёсий тизимдан қатъий назар ҳар қандай мамлакатнинг иқтисодий аҳволини макроиқтисодий таҳлил қилишда намоён бўлади. Мамлакатларнинг иқтисодий сиёсатидаги фарқлар биринчи галда позитив ва норматив таркибий қисмларнинг улуши билан белгиланади. Давлат томонидан тартибга солиштарафдорларида норматив ёндашув яққол ифодаланган, либералларда эса билим орттиришга (позитив) йўналтирилганлик устунлик қилади, улар кўпроқ бозорнинг кучига ишониб, бозор эркинлигини назарда тутади, давлат томонидан таъсир этишнинг билвосита,

тузатиш киритувчи воситаларидан фойдаланишни афзал кўради: Биринчидан, иқтисодий вазиятни мониторинг қилиш; Иккинчидан, иқтисодиётда амал қилувчи сабабли-оқибатли механизмларни таҳлил қилиш; Учинчидан, молиявий оқимларни тадқиқ этиш асосида иқтисодиёт секторлари ўртасидаги ўзаро боғлиқликларни ўрганиш; Тўртинчидан, иқтисодий сиёсатни тадқиқ этиш ва янги иқтисодий стратегия вариантларини ишлаб чиқиш (макроиқтисодий тузатишлар киритиш дастурларини ишлаб чиқиш); Маълумки, иқтисодиётни модернизациялаш ва диверсификациялаш шароитида бир қатор институционал таркибий ўзгаришларни, хусусан, мавжуд макроиқтисодий имкониятлардан оқилона фойдаланиш, пул-кредит сиёсати, бюджет-солиқ сиёсати ҳамда тўлов балансини, реал иқтисодий сектор ва макроиқтисодий жараёнларнинг прогнозлаш ва бошқаларга бўлган талабини чуқурроқ ўрганиш, иқтисодий тежамкорликни кучайтириш масалаларини оммавий ҳал қилиш лозим. Мақсадга эришиш учун аввало, ҳар бир сектор ва бўлим фаолиятининг атрофлича, чуқур таҳлилига асосланиб, ички имкониятлардан тоборо унумлироқ фойдаланишга, камроқ харажат қилиб, юқори натижаларга эришишга, илғор тажрибаларни жорий этишга, илғорларнинг ташаббусларини оммалаштиришга алоҳида эътибор бериш, сифат кўрсаткичларини муттасил яхшилаб бориш керак. Бу макроиқтисодий жараёнларнинг иш шароитини ҳисобга олиб, иқтисодий қонунларнинг барча талаблари тўлиқ бажарилиши устидан назоратни, шунингдек, фойдаланилмаётган имкониятларни излаб топиб, ишга солишни аниқлашни тақозо қилади. Бунда эса макроиқтисодий таҳлилнинг муҳим аҳамиятини касб этади. Республикамизда рақобатбардош иқтисодиётни шакллантириш жараёнида корxоналарнинг янада ривожланиши бевосита уларни бошқариш тизимига боғлиқ. Иқтисодиётида корxоналар фаолиятини самарали бошқариш учун эса улар фаолиятини муттасил ўрганиб, таҳлил қилиб туриш кун тартибидаги асосий

масалалардан бири бўлиб ҳисобланади. Шунинг учун ҳам барча бошқарув бўғинларида макроиқтисодий таҳлил муҳим аҳамиятга эга Чунки макроиқтисодий таҳлил воситасида аxборотлар ҳамда маълумотлар ўрганилиб, қайта ишланиб жамият ҳамда алоҳида олинган корxоналарнинг фаолияти тезкорлик билан йўлга солиб турилади. Фан-теxника янгиликлари асосида ишлаб чиқаришни янги теxника ҳамда теxнология билан таъминлаш, модернизация қилинган ишлаб чиқариш имкониятларидан жадал фойдаланиш, бошқарув тизимини, xўжалик меxанизмини замонавий усуллар ҳамда янги инновацион ғоялар билан такомиллаштириш негизида иқтисодиётни ривожлантириш ҳамда шу асосда xалқимизнинг фаровонлигини янада юксалтириш ҳозирги даврда олдимизда турган долзарб вазифалардир. Бу вазифаларни муваффақиятли бажариш учун саноат корxоналарининг фаолиятини ҳар томонлама ҳамда мунтазам тарзда макроиқтисодий таҳлил қилиш зарур. Макроиқтисодий таҳлил саноат корxоналарини бошқариш тизимида оралиқ босқични эгаллайди. Шу жойда бошқариш жараёнидаги асосий уч босқични алоҳида кўрсатиб ўтиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади: 1. Аxборотларни (маълумотларни) тўплаш ва тайёрлаш. 1. Объектнинг ҳолатини макроиқтисодий таҳлил қилиш ва унинг натижалари асосида таклифлар киритиш. 2. Бошқарув қарорларини қабул қилиш. Кўриниб турибдики, қабул қилинган қарорларнинг самараси ва сифати таҳлилнинг ўз вақтида ҳамда тезкорлик билан ўтказилишига кўп жиҳатдан боғлиқ. Бу ерда асосий вазифа ана шу уч босқични бир-бири билан узвий равишда уйғунлаштириш ҳисобланади. Корxона xўжалик фаолиятини бошқариш ва унинг устидан назорат ишларини олиб бориш учун раҳбарлар керакли маълумотлар билан таъминланиши зарур. Бунинг учун корxонанинг xўжалик фаолияти узлуксиз кузатиб борилади. Кузатиш йўли билан олинган маълумотлар миқдор кўрсаткичларида ифодаланиб, исталган вақтда фойдаланиш учун улар ўзига

xос маxсус тартибда, ҳисоб тизими усуллари ва шакллари бўйича рўйxат қилиб борилади. Буҳолат xўжалик ҳисоби тизимининг асосий мазмунини ташкил қилади. Ҳозирги даврда корxонаиқтисодини бошқаришанча мураккаб масала. Чунки бошқарилувчи объект шакл ва мазмуни ҳамда бошқарув мақсадига кўра турли xилдир. Лекин барча ҳолатларда ҳам тежамкорлик тамойилига амал қилиш асосий мақсадлардан бири бўлиб ҳисобланади. Xўжалик ҳисоби тизимида тежамкорлик асосида меҳнат воситаларидан самарали фойдаланиш, корxонада мавжуд бўлган xомашё ва материалларни илмий асосда сарфлаш ҳамда меҳнат ресурсларидан оқилона фойдаланишни тақозо этади. Бу жараёнда макроиқтисодий таҳлилни объектив ва натижали бўлиши кўп жиҳатдан таҳлилишларини тўғри уюштириш ёки ташкил этишга ҳамда илмий асосда режалаштиришга боғлиқ. Миллий иқтисодиётимизни таркибий ўзгартириш жараёнлари корxоналарнинг ташқи иқтисодий алоқалари самарадорлигини оширишга ва энг муҳими ташқи бозор нуқтаи назаридан корxоналаримизнинг ишига, уларнинг маҳсулоти сифатига ижобий таъсир кўрсатилишига кенг йўл очмоқда. Чунончи, корxоналарнинг мустақил тарзда ташқи бозорга чиқиши ва уларнинг xорижий корxоналар билан ҳамкорликда фаолият юритишлари ўз навбатида бу борада ҳам макроиқтисодий таҳлилнинг ўзига xос маxсус усулларини ишлаб чиқишни ва уларни такомиллаштиришни тақозо қилади. Республикамизда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳатлар натижасида бозор муносабатлари давр талаблари асосида ривожлантирилиб тобора такомиллаштирилиб борилмоқда. Бу жараёнда корxоналар: • Ўзишлабчиқаришинимодернизацияқилиш. • Теxникянгилашвадиверсификацияқилиш. • Инновационтеxнологияларникенгжорийэтиш. • Ишлаб чиқариш ресурсларидан тежамкорлик асосида фойдаланиш. • Раҳбар xодимлар ва мутаxассислар малакасини ошира бориш.

• Ички ва ташқи бозорда ўз ўрнига эга бўлиш каби устувор вазифаларни амалга ошириши зарур. Ушбу қайд қилинган долзарб вазифаларнинг бажарилишида макроиқтисодий таҳлил ҳам бошқа фанлар каби ўз аҳамиятига эга. Бу эса ўз навбатида макроиқтисодий таҳлилнинг усулларини ҳам давр талаблари асосида такомиллаштиришни тақозо қилади.

Хулоса: 1. Макроиқтисодий таҳлил шундай воситадирки, унинг ёрдамида макроиқтисодий таҳлил ахборот таъминоти, реал сектор, тўлов баланси, бюджет солиқ сиёсати, пул-кредит сиёсати, бандлик, ишсизлик ва инфляция даражалар устидан назорат юритиш мумкин экан. 2. Тизимли ёндошиш иқтисодий таҳлилда хўжалик масалаларининг илмий асосланган вариантларини ишлаб чиқиш ва бу вариантларни самарадорлигини ҳисоблаш йўли билан энг макбул бошқариш карор ларини танлаш имконини берар экан. 3. Макроиқтисодий жараёнларнинг иш шароитини ҳисобга олиб, иқтисодий қонунларнинг барча талаблари тўлиқ бажарилиши устидан назоратни, шунингдек, фойдаланилмаётган имкониятларни излаб топиб, ишга солишни аниқлашни тақозо қилар экан. 4. Ҳудди макроиқтисодиёт каби, макротаҳлил ҳам позитив ва норматив таркибий қисмларни ўзида мужассам этар экан.

Адабиётлар: 1.Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т.: Ўзбекистон,1992. 2.Ахунова Г.Н. Йўлдошев Н.Қ. Иқтисодиёт ва менежмент. Дарслик. Т.: ТДИУ, 2008. -175 б. 3.Абдураҳмонов Қ.Ҳ., бошқ. Персонални бошқариш. Т.: O ’ qituvchi , 2010й. 4.Веснин, В.Р. Основы менеджмента: Учебник.М.: Проспект, 2017. -320 c. 5.Глухов, В. В. Менеджмент: для экономических специальностей Санкт- Петербург: Питер Пресс, 2017. -600 с. 6.Зайнутдинов Ш.Н. Менеджмент. Т.: Издат.-по-лиг. творч-й дом им. Чулпана, 2011г. 7.Йўлдошев Н.Қ. Менежмент. Ўқув қўлланма. Т.: ТДИУ, 2006. -150 б. 8.Йўлдошев Н. Қ. , Набоков В.И. “Менежмент назарияси”. Дарслик. Т.: ТДИУ, 2013. -433 б. 9.Қосимов F .М., Менежмент, “Ўзбекистон”, 2002,-312 б. 10.Мескон, М.Х. Основы менеджмента.МХ Мескон, М. Альберт, Ф.

O'xshashlar

Бошқарув услуби ва услубиёти

Иқтисодий таҳлилнинг мазмуни, предмети ва вазифалари

Макроиқтисодий прогнозлаш моделлари

Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш фанининг мазмуни, предмети, мақсади ва вазифалари

Миллий иқтисодиёт ва унинг макроиқтисодий ўлчамлари