Mahsulot (ish, xizmatlar) tannarxini kalkulyatsiya qilish - Iqtisodiyot - Referatlar

Mahsulot (ish, xizmatlar) tannarxini kalkulyatsiya qilish

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

222.8017578125 KB

Ko'chirib olish

Mahsulot (ish, xizmatlar) tannarxini kalkulyatsiya qilish Reja: 1-. Xarajatlarni taqsimlash tartibi va usuli 2-. Tannarxni kalkulyatsiya qilishning buyurtmali usuli 1 3-. Tannarxni kalkulyatsiya qilishning jarayonli usuli 1 Ushbu paragraf katta ilmiy xodim-izlanuvchi F.A.Astanova tomonidan yozildi

Boshqaruv hisobining muhim vazifalaridan biri – bu xo’jalik yurituvchi subyektda ishlab chiqarilayotgan mahsulot (ish, xizmat) birligining ishlab chiqarish tannarxini aniqlash hisoblanadi. Aynan ishlab chiqarilayotgan (ko’rsatilayotgan xizmat yoki bajarilayotgan ish) mahsulot birligi tannarxi boshqaruv qarorlarini qabul qilishda asos bo’lib xizmat qiladi. Xususan, shu mahsulotning bahosini belgilash, baho bilan tannarxni solishtirib ko’rib, foyda miqdorini aniqlash, rentabellik darajasini hisoblash va h.k.z. Buning uchun boshqaruv hisobi quyidagi vazifalarni ham bajarishi lozim bo’ladi: - tegishli xarajat moddalari bo’yicha sodir etilayotgan xarajatlarni o’z vaqtida vato’g’ri aks ettirish; - mavjud resurslardan samarali foydalanish, ularning tegishli me’yor, me’yorko’rsatkichlari va smetalarga mos kelishi borasidagi axborotlar bazasini shakllantirish; - xarajatlarni kamaytirish, noishlab chiqarish xarajatlari va turli xil yo’qotishlarnikamaytirish borasida asosli takliflarni tayyorlash va sh.k. Moliyaviy hisobni yuritishda hisobot tuzish uchun sotilgan mahsulot tannarxining umumiy hajmi va omborda mavjud bo’lgan tayyor mahsulotning umumiy qoldiq qiymati haqidagi ma’lumotga ega bo’lish zarur. Boshqaruv hisobida mahsulot birligining ishlab chiqarish tannarxiga ko’proq urg’u beriladi. Xo’jalik yurituvchi subyektning muvaffaqiyati tannarxning shakllanishi bilan bog’liq ma’lumotlarga bir qancha sabablarga ko’ra bog’liq: - ishlab chiqarishga qilingan xarajatlar mahsulotning sotuv bahosini o’rnatish, foydani hisoblash va rentabellik ko’rsatkichlarini aniqlash uchun asos hisoblanadi; - mahsulot tannarxi borasidagi ma’lumot ishlab chiqarishni boshqarish va istiqbolni belgilashda asos bo’lib xizmat qiladi; - boshqaruvning juda ko’p miqdordagi joriy vazifalarini hal qilishda foydalaniladi. Ushbu bob doirasida mahsulot ishlab chiqarish bilan bog’liq xarajatlarni taqsimlash tizimining boshqaruv hisobini tashkil qilish va yuritish uchun juda samarali bo’lgan ikki asosiy turi mohiyati yoritiladi: 1. mahsulot tannarxini hisoblashning buyurtma usuli 2. mahsulot birligi tannarxini hisoblashning jarayonli usuli . Bu borada asosiy e’tibor hisobni tashkil qilish texnikasiga, buxgalteriya yozuvlariga va buxgalteriya-o’zaro aloqalariga ham qaratiladi. 1-. Xarajatlarni taqsimlash tartibi va usuli Xo’jalik yurituvchi subyektlarda boshqaruv hisobini tashkil qilish va yuritish juda ko’p jihatdan xarajatlar hisobi qanday olib borilishiga bog’liq bo’ladi. Xarajatlar hisobining to’g’ri va o’z vaqtida tashkil qilinishini xo’jalik yurituvchi subyektning moliyaviy-xo’jalik faoliyati bo’yicha to’g’ri hamda samarali boshqaruv qarorlari qabul qilinishiga asos bo’ladi. Sababi, mahsulot ishlab

chiqarish bilan bog’liq barcha moddiy xarakatlarni xarajatlar deb hisobga olishimizdan qat’iy nazar, xuddi ana shu xarajatlar tabiati tannarxga kiritilishi, hisobga olinishi bilan bir-biridan farq qiladi. Masalan, faraz qilaylik, kichik xo’jalik yurituvchi subyekt bir sexda bir vaqtning o’zida stollar, stullar va kreslolar ishlab chiqaradi. Bevosita stolni ishlab chiqarishga sarflanayotgan to’g’ri xarajatlarni (asosiy materiallar, yordamchi materiallar, ishchining ish haqi xarajatlari va sh.k.) hisobga olish ortiqcha qiyinchilik tug’dirmaydi, lekin, ana shu stolning bir donasiga to’g’ri keladigan tijorat, kommunal xizmat va ma’muriy- boshqaruv apparati xodimlari xarajatlarini hisobga olish uchun qo’shimcha hisob- kitoblar amalga oshirilishi talab qilinadi. Xo’jalik yurituvchi subyektda xarajatlar hisobini to’g’ri tashkil qilish uchun, eng avvalo ana shu xarajatlarni hisobga olishda muhim ahamiyatga ega bo’lgan bir qator tushunchalar mohiyati to’g’ri anglab olish lozim bo’ladi. Xususan: Xarajatlarni taqsimlash – bu ishlab chiqarish xarajatlarini aniq xarajatlar obyektiga olib borish jarayonidir. Masalan, bitta ishlab chiqarish joyida bitta mahsulot emas, balkim bir necha turdosh mahsulotlar ishlab chiqarilayapti, stollar, stullar, kreslolar. Shu joyda xarajatlarni aynan ana shu obyektlar bo’yicha to’g’ri hisoblash va taqsimlash juda muhim. Xarajatlar obyekti – bu tashkiliy tuzilma, shartnoma yoki boshqa hisob birligi hisoblanib, undan xarajatlar to’g’risida ma’lumot olinadi va u orqali jarayonlar, mahsulotlar, ishlar va kapital qo’yilmalar loyihalarining tannarxi (qiymatlari) o’lchanadi. Xarajatlarni taqsimlashning jarayoni uchun zarur bo’lgan yana bir tushuncha xarajatlar markazi tushunchasi hisoblanadi. Xarajatlar markazi – bu tashkiliy birlik yoki faoliyat doirasi bo’lib, aynan shu yerda mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog’liq barcha xarajatlar to’g’risidagi ma’lumotlarni to’plash maqsadga muvofiqdir. Ko’p hollarda bu nisbatan mustaqil bo’lmagan kichik darajadagi tarkibiy tuzilma bo’lib, u ishlab chiqarish uchastkasi, brigada, sex bo’lishi mumkin. Rivojlangan bozor iqtisodiga ega bo’lgan mamlakatlar amaliyotida, xo’jalik yurituvchi subyektlarda ishlab chiqarilayotgan mahsulot birligi tannarxini hisoblashning uchta usulidan foydalanishadi: mahsulot birligi tannarxini barcha xarajatlarni hisobga olib hisoblash usuli; faqat o’zgaruvchan xarajatlarni hisobga olib hisoblash usuli, shuningdek normativ xarajatlarni kiritgan holda tannarxni hisoblash usuli. Xarajatlarni guruhlashning barcha ko’rinishlari turli xildagi boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun qo’llaniladi.

Xarajatlarni hisobga olishning “to’liq xarajatlar” usuli xo’jalik yurituvchi subyektda ishlab chiqarilayotgan mahsulot birligining to’liq tannarxi qanchani tashkil qilganini ko’rsatadi. Bu shu xo’jalik yurituvchi subyektda moliyaviy hisobni yuritish, soliq munosabatlarini tashkil qilish va hisob-kitoblarini olib borish, shuningdek moliyaviy hisobotlarni tuzish imkoniyatini yaratadi. Xo’jalik yurituvchi subyektda boshqaruv hisobini tashkil qilish va yuritish uchun, albatta, ana shu xo’jalik yurituvchi subyektda ishlab chiqarilayotgan mahsulot birligining tannarxini “o’zgaruvchan xarajatlar” usuli orqali hisoblash ham joriy qilinishi lozim bo’ladi. Shu bilan birgalikda, bozor va undagi iste’molchilarning manfaatlari nuqtainazaridan kelib chiqib me’yoriy miqdordagi mahsulotlar ishlab chiqarilayotgan xo’jalik yurituvchi subyektlarda ishlab chiqarilayotgan mahsulot Xarajatlar taqsimoti jarayonida ushbu tushunchalarga e’tibor berilishi lozim Xarajatlarni taqsimlash Xarajatlar obyekti Xarajatlar markazi Bu – xo‘jalik yurituvchi subyektning faoliyatida vujudga kelgan xarajatlarni aniq obyektlar bo‘yicha guruhlash jarayoni Bu – o‘sha joyda qilingan xarajatlar hisobga olinishi lozim bo‘lgan tashkiliy bo‘lim yoki alohida hisobga olinadigan bo‘g‘in Bu – nisbatan o‘z mustaqilligiga ega bo‘lmagan, lekin oxirgi moliyaviy natijalarni, qilingan xarajatlar, chiqimlarni aniqlashda bularning ham ulushini aniq belgilash lozim bo‘lgan eng quyi ishlab chiqarish bo‘g‘inlar

birligining tannarxini hisoblashda ana shu ikki usuldan tashqari “normativ xarajatlar” usulidan ham foydalaniladi. Bu usulning afzalligi shundaki, xarid miqdori yoki sotish hajmi aniq bo’lgan vaqtda oldindan qilinadigan barcha xarajatlar miqdorini, belgilangan xarajatlar normasidan foydalangan holda, imkon qadar aniq belgilash mumkin. Xo’jalik yurituvchi subyektda boshqaruv hisobi tizimini tashkil qilish va yuritish maqsadida xarajatlarni ikkita asosiy obyekti guruhiga qarab taqsimlash lozim: tarkibiy tuzilmalar va mahsulot bo’yicha. Ushbu jarayon ikki bosqichda amalga oshiriladi: 1. xarajatlar markazi bo’yicha xarajatlarni yig’ish; 2. yig’ilgan xarajatlarni sexda qayta ishlanadigan aniq mahsulotga olib borish. Bir dona mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini aniqlash uchun xarajatlar kalkulatsiya qilinadi Tannarxni kalkulyatsiya qilishda xarajat turlari xususiyatlaridan kelib chiqib quyidagi uchta usuldan biri tanlanishi mumkin Tannarxni barcha Tannarxni kalkulyatsiya qilishning xarajatlar bo ’ yicha “to’liq xarajattlar” usuli (absorprtion hisoblab topish costing) Tannarxni faqat Tannarxni kalkulyatsiya qilishning o ’ zgaruvchan xarajat “direkt-kosting” usuli turi bo ’ yicha hisobga (direct costing) olish Tannarxni belgilangan Tannarxni kalkulyatsiya qilishning xarajatlar normasi “normativ xarajatlar” usuli miqdorida hisobga olish (standard costing)

! Bu usullarning har biri turli xil boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun asos bo’ladi. Ana shunday mahsulot birligining tannarxini (MB T ) quyidagi formula orqali hisoblash mumkin: Ishlab chiqarish tannarxi MB T = Tayyor mahsulotlar soni Mahsulotlar tannarxini hisoblashda vujudga keladigan barcha ! muammolarni tannarxni kalkulyatsiya qilishning buyurtmali va jarayonli usullarini qo’llab echish mumkinBoshqaruv hisobida tannarxni asosiy bo ‘ lgan quyidagi obyektlar bo’yicha taqsimlash lozim: Xarajatlarni taqsimlash jarayoni ikki bosqichda amalga oshiriladi Alohida mahsulot turlari bo’yichaAlohida bo‘g‘inlar ( bo’limlar bo’yicha ) Xarajatlarni iloji boricha aniq, aynan mahsulot birligida to‘g‘ri kelgunigacha aniqlashXarajatlarni ana shu xarajatlar vujudga kelgan markazlar bo‘yicha yig‘ish

2-. Tannarxni kalkulyatsiya qilishning buyurtmali usuli 2 Xo’jalik yurituvchi subyektda ishlab chiqarilayotgan mahsulot (ish, xizmat) birligining tannarxini aniqlashda quyidagi to’rtta usulning biridan foydalaniladi: - oddiy usul; -buyurtmali usul; - jarayonli usul; - normativ usul. Ba’zi bir mamlakatlarda bu usullardan tashqari yana boshqa, xususan o’rtacha tannarx, koeffitsientlar usulidan ham foydalaniladi. Xo’jalik yurituvchi subyektda boshqaruv hisobini tashkil qilish va yuritish uchun eng samarali ishlatilishi mumkin bo’lgan usullar – bu tannarxni hisoblashning buyurtmali va jarayonli usullaridir. Xarajatlarni hisobga olishning va mahsulot tannarxini hisoblashning buyurtmali usuli – faqat bir mahsulot turini ishlab chiqaruvchi, shuningdek maxsus buyurtma asosida ishlovchi xo’jalik yurituvchi subyektlar tomonidan foydalaniladigan usuldir. Bu usulda barcha xarajatlar alohida bo’linmalar yoki hisobot davri uchun emas, har bir buyurtma bo’yicha yig’iladi. Xo’jalik yurituvchi subyektda asosiy ishlab chiqarish schyoti yuritiladi, bu boradagi analitik ma’lumot buyurtmalar kartochkasida olib boriladi. Aynan shu kartochkalarda ma’lum buyurtmani bajarish uchun barcha bo’linmalar bo’yicha xarajatlar yig’iladi. Oddiyroq qilib ifoda qilinadigan bo’lsa, kichik xo’jalik yurituvchi subyektlarda ishlab chiqarilayotgan mahsulot birligining (ish, xizmat) aynan mana shu buyurtmali usul orqali tannarxini xisoblash har tomonlama samarali, juda aniq va qulaydir. Chunki: - ortiqcha hisob kitoblarni talab qiladigan “asosiy ishlab chiqarish” qoldig’ibo’lmaydi; - odatda buyurtmalar qisqa va aniq muddatlarga qabul qilinadi; - buyurtma vaqti, miqdori, mahsulot bahosi aniq kelishib olingan bo’ladi. - to’g’ri xarajatlar mehnat va moddiy xarajatlar kabi aniq mahsulot yoki xizmatturiga to’g’ridan-to’g’ri olib borilishi mumkin; - umumishlab chiqarish xarajatlari mahsulot turiga qarab faqatgina maxsususlublar yordamida taqsimlanishi mumkin. Ya’ni, aynan ana shu buyurtma hajmiga to’g’ri keladigan qo’shimcha xarajatlarni (ma’muriy- boshqaruv apparati xarajatlari va barcha umumishlab chiqarish xarajatlari) hisoblash uchun tegishli hisob kitoblarni amalga oshirish mumkin. Ularni hisobdan chiqarishda har bir bo’linma yoki faoliyat yuritayotgan obyekt uchun odatda bir yilga o’rnatilgan umumishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlashning normativ koeffitsentlaridan foydalaniladi. 2 Ushbu paragraf katta ilmiy xodim-izlanuvchi F.A.Astanova tomonidan yozildi

Bu usulda barcha to ’ g ’ ri xarajatlar ishlab chiqarilgan yoki bajarilgan buyurtma birligiga olib boriladi . Lekin umumishlab ! chiqarish xarajatlari maxsus usullar bo ’ yicha aniqlanadi va tannarxga olib boriladi. Bu usullardan ko ’ p qo ’ llaniladigani – umumishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlashning normativ koeffitsientlar usulidir. Bu koeffitsent uch bosqichda hisoblanadi: 1. Umumishlab chiqarish xarajatlarining yillik byudjeti, ya’ni rejasini tuzish. Kutilayotgan umumishlab chiqarish xarajatlari hajmini hisoblash xarajatlar dinamikasi va rejadagi ishlab chiqarish hajmi asosida amalga oshiriladi. Bu jarayonni kelgusi hisobot davriga har bir ishlab chiqarish bo’linmasi uchun alohida bajarish lozim. Aynan mana shu bosqichda amalga Xarajatlarni hisobga olish va tannarxni kalkulyatsiya qilishning buyurtmali usuli - bu alohida buyurtmalar bo‘yicha, shuningdek, bir martalik mahsulot turi ishlab chiqarilayotgan paytda qo‘llaniladi Bu usulda xarajatlar hisobot davri oralig‘ida emas (bir oyda, kvartalda, yilda), balki bajarilayotgan buyurtma davri bo‘yicha aniqlanadi Xarajatlarni hisobga olish uchun faqat bitta, ya’ni “Asosiy ishlab chiqarish” schyotidan foydalaniladi Aynan shu buyurtmalar kartochkasida xarajatlar tegishli – mas’ul bo’limlar bo‘yicha yig’iladiQo‘shimcha analitik ma’lumotlarni yig’ib borish uchun buyurtmalar kartochkasidan foydalanish mumkin

oshirilgan hisob-kitoblar kelgusida samarali boshqaruv qarorlari qabul qilish uchun asos bo’ladi. 2. Umumishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlash bazasini tanlash. Buning uchun ishlab chiqarish faoliyatini o’lchaydigan ma’lum ko’rsatkichdan foydalanilib, umumishlab chiqarish xarajatlari va tayyor mahsulot hajmi o’rtasidagi bog’liqlik aniqlanadi. Masalan, bajarilgan ishlarning kishi-soat ko’rsatkichidagi soni, ishlab chiqarish ishchilari uchun hisoblangan ish haqi summasi, mashina-soatlar soni. Tanlangan baza umumishlab chiqarish xarajatlarini mahsulot ishlab chiqarish hajmi bilan chambar-chas bog’lashi lozim. Yuqorida qayd qilingan uchta ko’rsatkichdan u yoki bu holatda samarali foydalanish, ya’ni ularni to’g’ri qo’llash juda muhimdir. 3. Kelgusi davr uchun kutilayotgan umumishlab chiqarish xarajatlari hajmini taqsimlashning tanlangan bazasi ko’rsatkichida (soatlar, pul birligida) ifodalangan kutilayotgan ishlab chiqarish hajmiga bo’linadi. Bu jarayonning natijasida umumishlab chiqarish xarajatlarining normativ koeffitsenti aniqlanadi. Shundan so’ng, umumishlab chiqarish xarajatlari bu koeffitsentni qo’llagan holda, ya’ni normativ koeffitsentni taqsimlash bazasi ko’rsatkichining amaldagi holatiga ko’paytirish orqali, har bir mahsulot turiga olib boriladi. Bu summa moddiy xarajatlarga va ishlab chiqarish ishchilari uchun hisoblangan ish haqi xarajatlariga qo’shiladi. Natijada shu tariqa hisoblashlar asosida ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxi aniqlanadi. Ana shu ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxini hisoblashda xarajatlarning faqatgina ikkita elementini to’g’ridan - to’g’ri (to’g’ri moddiy va to’g’ri mehnat xarajatlari) ishlab chiqarish tannarxiga olib borish mumkin, ya’ni ortiqcha hisobkitoblarni amalga oshirmasdan. Umumishlab chiqarish xarajatlari esa normativ koeffitsent asosida hisobdan chiqariladi. Aynan mana shu tartibda ishlab chiqarish xarajatlarini hisoblash buxgalteriya hisobining barcha schyotlari bo’yicha mahsulot harakatini ifoda etadi. Koeffitsientlarni hisoblash uch bosqichda amalga oshiriladi 1- bosqich Umumishlab chiqarish xarajatlari rejasining yillik byudjeti tuziladi Xarajatlarning umumiy summasi (miqdori) nazarda tutilayotgan ishlab chiqarish hajmiga qarab aniqlanadi

1-misol Xo’jalik yurituvchi subyekt umumishlab chiqarish xarajatlarini to’g’ri ish haqi xarajatlariga proporsional tarzda, soat birligida aniqlamoqchi. Rejalashtirilayotgan yilga umumishlab chiqarish xarajatlarining umumiy summasi – 300 ming so ’ m , to ’ g ’ ri mehnat ( ish haqi ) xarajatlari – 600 soat . Shu erda umumishlab chiqarish xarajatlarining normativ koeffitsienti (300000 : 600) = 500 (so’m/soat)ga teng bo’ladi. Faraz qilaylik, buyurtmalar kartochkasida qilingan xarajatlar to’g’risida quyidagi ma’lumotlar mavjud: 1 - Haqiqiy material xarajatlari, ming so’mda 150,0 2 - Haqiqiy hisoblanilgan ish haqi xarajati (510 soat) 255,0 3 - Hisobdan chiqarilishi lozim bo ’ lgan umumishlab chiqarish xarajatlari (500 so ’ m x 105 soat ) 52,5 ishlab chiqarish tannarxi, ming so’mda 457,5 Quyidagi buxgalteriya schyotlaridan foydalanib ushbu usul mohiyatini keyingi misolda yana bir marta ko’rish mumkin: schyotlarning raqami schyotlarning nomi2- bosqich Umumishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlash bazasi aniqlanadi Bunda quyidagi bazalardan foydalanish mumkin: - ishchilarning ish haqiga nisbatan; - sarflangan “kishi-soat” miqdoriga nisbatan; - “mashina-soat” miqdoriga nisbatan va sh.k. 3- bosqich Rejalashtirilayotgan davr uchun aniqlangan umumishlab chiqarish xarajatlari summasi rejalashtirilgan ishlab chiqarish hajmiga bo ‘ linadi Natijada so ‘ mda, soatda va boshqa ko ‘ rsatkichda aniqlash mumkin bo ‘ lgan umumishlab chiqarish xarajatlarining normativ koeffitsienti vujudga keladi

1010 “Xom ashyo va materiallar” 1040 “Extiyot qismlar” 2010 “Asosiy ishlab chiqarish” 2510 “Umumishlab chiqarish xarajatlarni hisobga oluvchi schyotlar” 2810 “Ombordagi tayyor mahsulotlar” 9010 “Tayyor mahsulotlarni sotishdan daromadlar” 5010 “Milliy valyutadagi pul mablag’lari” 5110 “Hisob-kitob schyoti” 4010 “Xaridor va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar” 6010 “Mol yetkazib beruvchilar va buyurtmachilarga to’lanadigan schyotlar” 6410 “ Byudjetga to ’ lovlar bo ’ yicha qarz ( turlari bo ’ yicha )” 6520 “Maqsadli davlat jamg’armalariga to’lovlar” 6710 “Mehnat haqqi bo’yicha xodim bilan hisoblashishlar” 2-misol Xo’jalik yurituvchi subyekt buyurtma bo’yicha ikki xil, ya’ni “A” hamda “B” mahsulotlarni tayyorlayapti T/r Xo’jalik operatsiyalarning mazmuni schyotlarning bog’lanishi summa (ming so’mda) Debet Kredit 1 2 3 4 5 1 Xo ’ jalik yurituvchi subyekt kreditga xom ashyo va materiallar - 1434 ming so ’ mga , va 76,5 ming so ’ mga extiyot qismlar xarid qildi 1010 1040 6010 6010 1434,0 76,5 2 Buyurtma bo’yicha ombordan sexga 1260 ming so’m xom ashyo va materiallar va 297 ming so’mda extiyot qismlar chiqarilgan. Shundan: “A” mahsulotga – 777 ming so’m “B” mahsulot uchun – 483 ming so’m (jami 1260 ming so’m) 2010 2510 1010 1040 1260,0 297,0

3 Ishchilarga va sexning master xodimlariga ish haqi hisoblanadi 2010 2510 6520 6400 6710 97,2 200,0 1942,8 2250,0 4 Ishchilarga va sexning master xodimlariga ish haqi berilgan 6710 5010 1942,8 5 Hisoblanilgan ish haqidan ishchilarniki “to’g’ri ish haqi xarajatlariga”, sexning master xodimlariniki "umumishlab chiqarish xarajatlariga" olib borilishi lozim. Shundan: “A” mahsulot uchun – 1305 ming so’m “B” mahsulot uchun - 420 ming so’m 1725,0 525,0 2250,0 6 Faraz qilaylik , shu davrda umumishlab chiqarish xarajatlari amalga oshirilgan , ( ming so ’ m ): a) elektroenergiya xarajatlari - 429 b) sug’urta xarajatlari – 109,5 v) mol-mulk solig’i – 96,8 jami : 635,3 ming so’m 2510 6010 6990 6500 6400 635,3 7 Shu xarajatlarning hammasi to’langan (schyotlarga asosan) 6010 6990 6400 6500 5110 635,3 8 Umumishlab chiqarish xarajatlari to’g’ri mehnat xarajatlarining 85 foizini tashkil qiladi deb normativ koeffitsient qabul qilingan. Shunga muvofiq (1725.0 x 85%)=1466,3 ming so’m Shundan: “A” (1305 x 85%)= 1109,3 ming so’m “B” (420 x 15%) = 357,0 ming so’m 2010 2510 1466,3 9 Tayyor mahsulot omborga kirim qilinadi. Shu vaqtda buyurtmaning kartochkasi yopiladi. “A” mahsulotning bahosi (tannarxi) 3191,3 ming so’m tashkil qildi 2810 2010 3191,3

10 Xo’jalik yurituvchi subyekt buyurtmachilarga 10 dona “A” mahsulotni jo’natgan. Ularning tannarxi 2659,4 ming so’mni, sotish bahosi – 4050,0 ming so’mni tashkil qilgan 4010 9110 9010 2810 4050,0 2659,4 11 Hisobot davrining oxirida “2510” va “2511” schyotlar taqqoslanadi. Misolda: “2510” schyotda = 1457,3 ming so’m “2511” schyotda = 1466,3 ming so’m (normativ koeffitsient) farqi = 9 ming so’m Ana shu farq summasini hisobga olish lozim 2510 2510 9110 2511 9,0 1457,3 12. Ammo ana shu 9 ming so’m xo’jalik yurituvchi subyekt uchun katta ahamiyatga ega bo’lsa, u holda 9 ming so’m tegishli schyotlar bo’yicha taqsimlanishi lozim. 2510 2510 2510 2510 2010 2810 9110 2511 2,55 1,08 5,37 1457,3 U holda 11 punktdagi buxgalteriya yozuvi quyidagicha aks ettiriladi (keyingi jadvalga qarang): JAMI 1466,3 11-punktning hisob-kitobi quyidagi jadval ko’rinishida amalga oshiriladi: T.r Schyotlarning raqami va nomi Schyotlardagi qoldiq Summasi, ming so’mdasummasi, ming so’mda ulushi, foizda “2010” – “Asosiy ishlab chiqarish” 1260,0 28,30 2,55 “2810” - “Ombordagi tayyor mahsulotlar” 531,9 11,95 1,08 “9010” - “Sotilgan mahsulotlarning tannarxi” 2659,4 59,75 5,37 JAMI 4451,3 100,0 9,0 Yuqorida keltirilgan misolda ham ko’rish mumkinki, ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxini buyurtmali usul orqali hisoblash juda oddiy va qulay hisoblanadi. Ishlab chiqarishni tashkil qilish va tugallanmagan ishlab chiqarish bo’lmaganligi uchun ham ortiqcha hisob-kitoblar qilinmaydi, shunga muvofiq tannarx miqdorini tez aniqlash va uni to’g’ri hisoblanish imkoniyati juda katta. Chunki , buyurtma bajarilgandan so ’ ng qilingan barcha xarajatlar yig ’ iladi , tannarx aniqlanadi . Bu usul shuningdek buxgalteriya hisobini tashkil qilish , ya ’ ni xo ’ jalik

operatsiyalarini buxgalteriya hisobining schyotlarida aks ettirishga ham qulaylik tug ’ diradi . Quyidagi chizmada yuqorida ko ’ rib chiqilgan misoldagi jarayonlarning buxgalteriya schyotlarida aks ettirilishi , hamda ana shu sintetik schyotlar orasidagi o ’ zaro bog ’ lanishlar chizmasi ko ’ rsatilgan . Misol ma ’ lumotlaridan ko ’ rinib turibdiki , buyurtma uchun jami 3191,3 ming so ’ m miqdorida xarajat qilingan , buyurtma 12 ta mahsulot birligidan iborat , shunga muvofiq bir dona mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi 265940 so ’ mga teng . Shu o ’ rinda misolning yakuniy bosqichidagi amalga oshirilgan to ’ g ’ rilanish , ya ’ ni korrektirovka jarayoniga ham e ’ tibor qaratish lozim . U umumishlab chiqarish xarajatlarining to ’ g ’ rilanishi hisobiga umumiy ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi 9 ming so ’ m , shunga muvofiq korrektirovka hisobiga bir dona mahsulotning haqiqiy ishlab chiqarish tannnarxi 265040 so ’ mni tashkil qiladi .

Xarajatlar hisobining buyurtmali usulida schyotlar o’rtasidagi o’zaro bog’lanishlar chizmasi Saldo 915.0 1) Xarid 1434 2) Xarid 76.5 Ishlab chiqarishga berilgan materiallar: asosiy – 1260 (2 yordamchi - (2 297 Saldo 868 , 5Materiallar Saldo 915.0 2) 1260, 0 3) 0 1725, 3 1457,8) 0 9,11) Ishlab chiqarilgan (9 mahsulot 3191,3 Saldo 1560Asosiy ishlab chiqarish Saldo - 9) ishlab chiqarilgan mahsulot 3191,3 Sotildi 2659,38 (10 Saldo 539,9 Tayyor mahsulot 4) i/h berildi 2250,0 1725,0 (3 Bilvosita i/h (3 525,0 Yordamchi mater. 0 297,2) Bilvosita i/h 525, 03) Boshqalar 36) 635, Aylanma 1457,3Umumishlab chiqarish xarajatlari Sotildi10) 2659,39 11) Yopilishi – 1457,3 11) To ‘ g ‘ irlanish – 9,0Sotilgan mahsulot tannarxi Schetning (8 yopilishi 1457,3Ish haqi xarajatlari

3-. Tannarxni kalkulyatsiya qilishning jarayonli usuli Xarajatlarni hisobga olish va tannarxni hisoblashning jarayonli usulini doimiy ravishda ko’p miqdordagi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi yoki uzluksiz ishlab chiqarish jarayoniga ega bo’lgan xo’jalik yurituvchi subyektlar qo’llashlari mumkin. Bu holatda buyurtmali usulda bo’lgani kabi butun buyurtma davri uchun emas, balki ma’lum muddat davomida (chorakda, yarim yilda va sh.k.) ishlab chiqarilgan mahsulot bilan bog’liq xarajatlarni hisobga olishni yuritish maqsadga muvofiqdir. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot birligining tannarxi ma’lum bir vaqt mobaynida aniq bo’linma tomonidan qilingan ishlab chiqarish xarajatlarining umumiy summasini aynan shu vaqt mobaynida ishlab chiqarilgan mahsulot soniga bo’lish orqali topiladi. Bu usulda ishlab chiqarish xarajatlari buyurtmani bajarish uchun ketgan vaqt emas, balki alohida bo’linmalar miqyosida hisobot davri oralig’iga hisoblanadi. Buning uchun har bir bo’linma uchun alohida “asosiy ishlab chiqarish” schyoti ochiladi. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot birligining tannarxini jarayonli usul orqali hisobga olishda, doimiy ishlab chiqarishda mavjud bo’lgan asosiy ishlab chiqarish hisobot davrining boshi va oxiri uchun shartli tugallangan mahsulot ko’rinishini oladi. Shartli mahsulot birligi yoki shartli ishlab chiqarish hajmi tushunchasi ma’lum muddat davomida tayyorlangan mahsulot sonini o’lchash uchun ishlatiladi. U to’liq tugallanmagan mahsulotlarni shartli tayyor mahsulot sifatida hisobga olishga imkon beradi. Bu ko’rsatkich quyidagiga teng bo’ladi, ya’ni: 1. hisobot davri mobaynida ishlab chiqarila boshlangan hamda to ’ liq tugallangan ko ’ rinish olgan mahsulotlarning umumiy soni ; 2. ana shu hisobot davri boshi va oxiriga mavjud bo ’ lgan tugallanmagan ishlab chiqarish uchun qilingan xarajatlarni ifoda etadi . Mahsulot tannarxini hisoblashning jarayonli usulida to ’ g ’ ri moddiy xarajatlar mahsulotni ishlab chiqarish xarajatiga ishlab chiqarish jarayoni boshlanishi bilan kiritilishini nazarda tutadi . Qayta ishlash xarajatlari yoki qo ’ shilgan xarajatlar nomini olgan to ’ g ’ ri mehnat xarajatlari va umumishlab chiqarish xarajatlari esa ishlab chiqarish sikli davomida teng miqdorda taqsimlanadi va ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxiga kiritilib boriladi . Shuning uchun materiallar bo’yicha shartli mahsulot birligi soni qo’shilgan xarajatlar bo’yicha shartli mahsulot birligidan farq qiladi. Tannarxni kalkulatsiya qilishning jarayonli usuli Uzluksiz, bir necha bosqichdan iborat jarayonlar bo’yicha keng ko’lamdagi mahsulot ishlab chiqaradigan xo’jalik yurituvchi subyektlarda qo’llaniladi

Mahsulot tannarxini jarayonli usul bo’yicha hisoblashda o’rtacha xarajatlar usuli yoki FIFO usuli qo’llanilishi mumkin. Mahsulot tannarxini hisoblashning o’rtacha xarajatlar usuli belgilangan muddat boshi uchun tugallanmagan ishlab chiqarishdagi mahsulotni hisobot davri davomida boshlangan va tugatilgan sifatida ko’rib chiqadi. Bunda “asosiy ishlab chiqarish” hisobkitob schyotida yig’ilgan barcha (yil boshiga qolgan qoldiqlarni hisobga olgan holdagi) xarajatlar hisobot davrida ishlab chiqarilgan shartli tayyor mahsulot birligiga bo’linadi. FIFO usulida hisobot davrining boshida birinchi navbatda tugallanmagan ishlab chiqarish mahsulotlari tugallangan ko’rinish oladi, shundan keyin yangi mahsulot ishlab chiqariladi. FIFO usuli mohiyatini tushunish birmuncha qiyin bo’lsa ham, real holatdan kelib chiqib o’rtacha xarajatlar usuliga nisbatan aniqroq natijalarni berishi bilan o’ziga xosdir. Bu usulda Material xarajatlari Qo’shilgan xarajatlar deb ataladi va hisobga olinadi Umumishlab chiqarish xarajatlari To‘g‘ri ish haqiTo‘g‘ri material ( moddiy xarajatlar ) +

Shuning uchun FIFO usuli mohiyatini atroflicha ko’rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxini hisoblashning jarayonli usulidan foydalangan holda tayyor mahsulot tannarxini hisoblash uchta tahliliy jadvallar tuzilishiga asoslanadi: 1. shartli ishlab chiqarish hajmini hisoblash jadvali; 2. ishlab chiqarilayotgan mahsulot birligi tannarxi tahlili; 3. yakuniy tannarxni hisoblash. O‘rtacha hisob usuli FIFO (FIFO) usuli Bu usul bo ‘ yicha mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilishda ikki usuldan foydalaniladi: Bu usulda barcha xarajatlar, shu jumladan, hisobot davri boshidagi qoldiq summasi ham qo‘shilib, shu davrda ishlab chiqilgan shartli tayyor mahsulot soniga bo’linadi Bu usulda hisobot davri boshidagi tugallanmagan ishlab chiqarish qoldig‘i tugatiladi, so‘ngra yangi mahsulot ishlab chiqarish amalga oshiriladi “ FIFO” usuli murakkabroq, lekin “o‘rtacha hisob usuliga” qaraganda katta aniqlikka ega Aniq sharoit va holatlarni hisobga olish imkoniyati katta Ko’pincha qo‘llaniladigan usul

Ana shu tahliliy jadvallardagi ma’lumotlardan foydalanib, tayyor mahsulotga olib boriladigan xarajatlar miqdori va tugallanmagan ishlab chiqarish qoldig’i sifatida qoldiriladigan qismini aniqlash mumkin. Quyidagi misol yordamida hisoblashning jarayonli usuli mohiyati va jadvallar tahlilini ko’rib chiqamiz. Plastmassa o’yinchoqlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan xo’jalik yurituvchi subyekt ikkita jarayon orqali mahsulotni tayyor holatga keltiradi: shaklga keltirish (A sexida) va qayta ishlash (V sexida). A sexida ishlab chiqarish jarayonining boshlanishi bilan asosiy materiallar ishlatiladi. Qo’shilgan xarajatlar har ikki sexda ham ishlab chiqarish jarayonida teng taqsimlanadi. A sexida shaklga keltirilgan tugallangan yarim fabrikatlar V sexiga o’tkaziladi. V sexida qayta ishlangan o’yinchoqlar omborga topshiriladi. Ishlab chiqarish bilan bog’liq qo’shimcha ma’lumotlar quyidagi jadvalda berilgan: Hisobot davri boshida tugallanmagan ishlab chiqarish 15 ming dona Materiallar, ming so’m 600,0 Qo’shilgan xarajatlar (40% ga tugatilgan), ming so’m 166,5 766,5 Hisobot oyi davomida ishlab chiqarilgan, ming dona 72,0 Hisobot oyida qayta ishlash boshlangan 60,0 Belgilangan muddat yakunida asosiy ishlab chiqarish (50% ga tugatilgan), ming so’m 3,0 Hisobot oyida asosiy materiallar berilgan, ming so’m 3300,0Tayyor mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilishning jarayonli usuli 3 ta tahliliy (analitik) jadval orqali amalga oshiriladi 1 - jadval Shartli ishlab hajmining tahlili Umumiy (yakuniy) tannarx tahliliIshlab chiqilgan mahsulot birligi tannarxining tahlili2 - jadval 3 - jadval

Hisobot oyi uchun qo’shilgan xarajatlar To’g’ri mehnat xarajatlari, ming so’m 900,0 Umumishlab chiqarish xarajatlari, ming so’m 1800,0 2700,0 Quyidagi : 1. A sexida ishlab chiqarilgan mahsulot birligining tannarxini hisoblash; 2. A sexidan V sexiga berilgan yarim fabrikatlarning tannarxini va A sexidagi tugallanmagan ishlab chiqarish qoldig’ining miqdorini hisoblash; 3. V sexiga berilgan yarim fabrikatlar uchun buxgalteriya yozuvlarini yozish talab qilinadi. Shartli mahsulot birligini hisoblash uch bosqichda amalga oshiriladi: 1. Qo’shilgan xarajatlar bo’yicha hisobot davri boshiga tugallanmagan ishlab chiqarish zahirasidagi shartli mahsulotlar = mahsulot birligi soni * (100% yakunlanganlari foizi) = (15 ming birlik * (100 - 40)%). Hisobot davri boshida shartli birlikdagi tugallanmagan mahsulot moddiy xarajatlar bo’yicha hisobga olinmaydi, ya’ni ular nolga teng, chunki ularga qilingan moddiy xarajatlar o’tgan davrda amalga oshirilgan. 2. Ushbu muddat davomida boshlanib, tugallangan mahsulotlar = hisobot davri davomida ishlab chiqarishga kiritilgan mahsulotlardan hisobot davri yakuniga tugallanmagan ishlab chiqarish mahsulotlari qoldig’ini ayirish orqali (60 ming birlik - 3 ming birlik) 3. Moddiy xarajatlar bo’yicha belgilangan muddat yakuniga tugallanmagan ishlab chiqarish zahirasidagi shartli birliklar = mahsulot birliklari soni * 100% (3 ming birlik * 100%), qo’shilgan xarajatlar bo’yicha esa = mahsulot birliklari soni * yakunlanganlari foizi (3 ming birlik * 50%). YOKI a) = x ( 100 - ) b) = 60 - 3 = 57 ming dona Qo ’ shilgan harajatlar (tugallanmagan ishlab chiqarish bo’yicha) Yakunlanganlar foiziMahsulot birligi Hisobot davrida boshlangan va tugatilgan mahsulot birligi

v) = 3 x 75 ming dona = 22,5 100 Ushbu jadval shartli mahsulot birligini FIFO usulida hisoblashni ifodalaydi. 1- jadval Shartli ishlab chiqarish hajmining hisobi Ko’rsatkichlar nomi Hisobga olinadigan birliklar, ming so’m Shartli birliklar moddiy xarajatlar qo’shilgan xarajatlar Belgilangan muddat boshida tugallanmagan ishlab chiqarish 15 - 9 Muddat davomida boshlangan va tugallangan 57 57 57 Belgilangan muddat yakuniga tugallanmagan ishlab chiqarish 3 3 1,5 Jami 75 60 67,5 Mahsulot birligi tannarxi tahlilini ifoda etuvchi jadval (2-jadval) asosida mahsulot birligi uchun shartli xarajatlarni moddiy xarajatlar va qo’shilgan xarajatlar bo’yicha alohida-alohida hisoblash mumkin. Shartli mahsulot birligiga qilingan xarajatlarni aniqlash uchun ushbu muddat davomida qilingan moddiy xarajatlar hamda qo’shilgan xarajatlarni shu xarajatlar bo’yicha shartli mahsulot birligi soniga bo’linadi. “Asosiy ishlab chiqarish” schyotidagi hisobot davri boshi qoldig’iga kiritilgan xarajatlar hisobkitobda e’tiborga olinmaydi, chunki ular o’tgan muddatga tegishlidir. 2- jadval Mahsulot birligi tannarxi tahlili Xarajatlar turi Xarajatlar Shartli birliklar, ming dona Shartli birliklarga qilingan xarajatlarboshlang’ich zahiralar, ming so’mda joriy muddatdagi, ming so’mda jami xarajatlar, ming so’mda Material harajatlari bo ’ yicha hisobot davri oxirida qolgan tugallanmagan ishlab chiqarish

Moddiy xarajatlar 600,0 3300,0 3900,0 60,0 0.55 so’m* Qo’shilgan xarajatlar 166,5 2700,0 2866,5 67,5 0.40 so’m** Jami 766,5 6000,0 6766,5 0.95 so’m*** * - 22.000 : 40.000 = 0.55 ** - 18.000 : 45.000 = 0.40 *** - 0.55 + 0.40 = 0.95 Yakuniy tannarxni ifodalovchi jadval jami ishlab chiqarish xarajatlarini barcha ishlab chiqarilgan mahsulotlarga taqsimlash uchun ishlatiladi. Xarajatlarning bir qismi A sexida ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiga kiritiladi, xarajatlarning qolgan qismi esa hisobot davri yakuniga ushbu sex uchun “asosiy ishlab chiqarish” schyotida qoldiq sifatida qoldiriladi. Mahsulot tannarxini jarayon usulida hisoblashning yakuniy bosqichi A sexdagi yarim fabrikatlar tannarxini V sexidagi Asosiy ishlab chiqarish schyotiga hisobdan chiqarish orqali amalga oshadi. Buxgalteriya provodkasi quyidagicha bo ’ ladi : V sexidagi “ Asosiy ishlab chiqarish ” 6541,5 ming so ’ m A sexidagi “ Asosiy ishlab chiqarish ” 6541,5 ming so’m Buxgalteriya yozuvi: Debet Kredit Summasi 2010 “V” 2010 “A” 6541,5 ming so’m 3- jadval Mahsulot birligi tannarxining tahlili Ko’rsatkichlar Tayyor mahsulot Tugallanmagan ishlab chiqarish Boshlang’ich zahiralar Boshlang’ich qoldiq, ming so’m 766,5 tugallash uchun xarajatlar (9 ming birlik * 0,40 so’m) 360,0 ishlab chiqarilishi hisobot davrida boshlangan va tugatilganlari (57 ming birlik * 0, 95 so’m) 5415,0 Yakuniy zahiralar moddiy xarajatlar (2000 * 0,55 so’m) 165 qo’shilgan xarajatlar (1000 * 0,40 so’m) 60

Jami 6541,5 225 Tekshirish: tayyor mahsulot 6541,5 tugallanmagan ishlab chiqarish 225,0 6766,5 Shu jadvalning quyi qismidagi tekshirishning keltirilish ma’nosi shundaki, agar tekshirish natijasida tafovut, ya’ni chetlanishlar aniqlansa, ishlab chiqarilayotgan bir dona miqdoridagi tayyor mahsulot tannarxi o’sha miqdorga to’g’rilanadi – korrektirovka qilinadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. «O‘zbekiston Respublikasida tadbirkorlik to‘g‘risida»gi Qonun. – T., 15.02. 1991. 2. O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonuni – Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi, 2000 йил , 5-6 – son. 3. Bobojonov O., Junaniyozov K. “Boshqaruv hisobi” darslik – T., TDIU, 2005 y., 368 bet. 4. Гудушаури Г.В., Литвак Б.Г. Управление современным предприятием. – М.: ЭКМОС, 1998. 5. Друкер П. Стратегическое управление предприятием. – М.: Дело, 2000. 6. Забелин П.В., Моисеева Н.К. Основы стратегического управления. – М.: Информационно-внедренческий центр «Маркетинг», 1998. 7. Кратко И.Г. Международное предпринимательство: Учебное пособие. – М.: ИНФРА-М, 2001, 272 б.

O'xshashlar

Boshqaruv hisobini tashkil etishning amaliy jihatlari

Boshqaruv hisobining nazariy asoslari

Mahsulot (ish va xizmat) larni sotish hisobi

Mahsulot ishlab chiqarish va sotishning auditi

Auditorlik tekshiruvidagi ma’lumot xisobi