МҲТ нинг хорижий мамлакатларда қўлланилиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

207 KB

Ko'chirib olish

МҲТ нинг хорижий мамлакатларда қ ўлланилиши Reja: 1. Ривожланган давлатларда миллий ҳисоблар тизимини жорий этиш тажрибаси 2 . БМТ МҲТ -93 ва ЕМҲТ-95 да якуний истеъмол тушунчаси. 3 .Алохида давлатларда МХТ ни кулланилиши.

1. Ривожланган давлатларда миллий ҳисоблар тизимини жорий этиш тажрибаси Иқтисодий адабиётларда «халқаро андоза» тушунчасига унчалик катта эътибор қаратилмаган. Лекин биз биламизки, МҲТ ҳам халқаро андозалардан бири саналади. Шунинг учун илмий ишда «халқаро андоза» тушунчаси устида тўхталишни зарурий ҳол деб ҳисоблаймиз. Давлат миллий статистикасининг услубияти, кўрсаткичлари ва уларнинг сифати, ишончлилигини баҳолаш, тарқатиш, ташкил қилиш ишлари ҳам молия, пул – кредит ҳамда иқтисодий статистикага оид халқаро андозаларга асосланганлигининг аҳамияти каттадир. Бу андозалар : - БМТ, ХВФ, Жаҳон банки, ОЭСР ва Европа Иттифоқининг Статистика +ўмитаси томонидан ҳамкорликда ишлаб чиқилган ва 1993 йилда БМТ нинг Статистика Комиссияси томонидан мақулланган миллий ҳисоблар тизими (МҲТ –93) - ХВФ нинг тўлов балансини тузиш бўйича қўлланмаси (5- нашри, 1993) ва унга 2000 йилда киритилган ўзгариш ва қўшимчалар. Маълумки, ушбу қўлланма 1996 йилдан бошлаб, ХВФ томонидан қайта кўриб чиқилмоқда. Бундан ташқари, статистиканинг бошқа жабҳаларига тегишли бўлган халқаро андозалар: халқаро иқтисодий тавсифномалар МСОК ( ISIC ), маҳсулот ва хизматларо, баҳо ва бандлик, ташқи савдо ва бошқалар бўйича. Бу тавсияномалар ва тавсифномалар БМТ нинг ихтисослаштирилган комиссиялари ва БМТ нинг статистика комиссияси томонидан тайёрлангандир. Жаҳон банки ва ХВФ ҳамкорлигида ташқи кредит (қарзлар) статистикаси бўйича қўлланма, ХВФ томонидан халқаро ликвидлик статистикаси бўйича иш қўлланмаси тайёрланмоқда. ХВФ бир неча йил олдин тайёрлаган молия маълумотларини халқаро ташкилотларга

тақдим қилиш ва тарқатишнинг махсус халқаро андоза ҳам ишлаб чиқилган эди. Халқаро капитал бозоридан фойдаланиш хуқуқига эга бўлиш мақсадида мамлакатларнинг иқтисодий ва молиявий кўрсаткичларини эълон қилишнинг баъзи бир қонун қоидаларга риоя қилиш учун ХВФ маълумотларини тарқатишнинг махсус стандартини ишлаб чиқди. Бу ва янгидан тайёрланаётган андоза – тарқатилаётган статистик маълумотларнинг сифатини баҳолаш, иқтисодий ва молиявий кўрсаткичларнинг ишончлилигини баҳолаш андозалари ҳам яратилмоқда. Статистикага оид халқаро андозаларни миллий статистикада қўлланма сифатида фойдаланиш ва уларни жорий этиш халқаро ташкилотларга (айниқса иқтисодий ташкилотларга) аъзо бўлган давлатлар учун аҳамиятлидир: - халқаро ташкилотларга аъзо мамлакатлар шу андозаларга асосланган ҳолда статистика маълумотларини тақдим этиш мажбуриятларини оладилар; - бу андозалардан фойдаланиш натижасида ресурслар иқтисод қилинади, статистикани услубий ва ташкил қилишнинг энг замонавий усуллари жорий этилади; - халқаро миқёсда таққосланадиган маълумотларга эга бўлиниши иқтисодий ҳамкорликни янада ривожлантириш ва хорижий инвестицияларни жалб қилиш имкониятларини яратади. Халқаро андозаларни жорий қилишдан юзага чиқадиган имкониятлар ва афзалликларни эътиборга олган ҳолда давлат молия статистикасини халқаро андозаларнинг тушунчалари, кўрсаткичлари тизими ва уларни ҳисоблаш услубияти, ташкил қилишнинг қонун - қоидалари асосида кўриш лозимдир. Бу ўринда иқтисодий (макро –мезо - микро) статистика, молия, пул – кредит статистикаси, тўлов баланси ва статистикасининг бошқа жабҳалари МҲТ –

$93 га мувофиқлаштирилади. Чунки, МҲТ – 93 муҳим макроиқтисодий ўзгаришларни ўрганиш билан бирга, жами иқтисодий статистикани уй\ унлаштириш ва ўзаро мувофиқлаштиришнинг самарали воситасидир. Миллий ҳисоблар тизимининг методологик принциплари, асосий счётлари ва кўрсаткичлари халқаро ташкилотлар (БМТ ва Европа иқтисодий хамжамияти) томонидан ишлаб чиқилган. Бу методологик принциплар, бир томондан жаҳоннинг бошқа давлатларида шу тизимни жорий этишга, иккинчи томондан эса олинган маълумотларни таққослаш ҳамда МҲТ нинг бошқа қулайлик томонларини кенг ёйишга хизмат қилади. Ана шу андоза БМТ томонидан 1950 йилда тайёрланган бўлиб, кўпгина мамлакатлар ўз миллий ҳисоблар тизимини шу андозаларга мослаштира бошлаганлар. 1968 йили БМТ нинг Статистика комиссияси томонидан МҲТ ни яна бир янги халқаро андозаси ишлаб чиқилди. 1968 йилда тадбиқ этилган МҲТ 25 йил токи 1993 йилнинг февралига қадар хизмат қилди. 70 -йиллардан бошлаб ривожланган мамлакатларда у ёки бу хажмда андозани жорий қила бошладилар. 1993 йил февраль ойида БМТ нинг Нью -Йоркдаги Статистика комиссиясининг навбатдаги сессиясида МҲТ нинг янги халқаро андозаси қабул қилиниб, бу халқаро андозада ҳам БМТ нинг эски 1968 йилдаги халқаро андозасининг асосий ютуқларидан фойдаланиш кўрсатиб ўтилган. Бунда энг асосий янгиликлардан бири макроиқтисодий статистиканинг кўрсаткичларидан кенг кўламда фойдаланишдир. Бу янгиликларга биринчи навбатда актив ва пассив кўрсаткичлар, тўлов баланслари , давлат бюджетидаги статистика кўрсаткичлари киради. БМТ ни янги миллий ҳисоблар тизими бўйича халқаро андозаси 1968 йилдаги халқаро андозаси ўрнига майдонга келган бўлиб, бунга 25 йил ичида ,яъни 1968$

йилдан 1993 йилгача МҲТ да қўлга киритилган ютуқ ва тажрибалар асос қилиб олинганлиги учун бу янги МҲТ -93 аввалги андозаларга нисбатан анча мукаммаллаштирилган ва такомиллашган эди. Шу ўринда , 1968 йилда қабул қилинган андоза ҳам халқаро ва миллий даражада макроиқтисодий статистикани ривожланишида муҳим роль ўйнаганлигини таъкидлаб ўтиш зарур. МҲТ -93 халқаро иқтисодий хамкорликда муҳим макроиқтисодий кўрсаткичларни халқаро таққослаштиришни юксалтириш мақсадида ташкил этилди. Ривожланган мамлакатлар иктисодчиларининг таъкидлашича, БМТ ни янги халқаро андозаси 10 йил хизмат қилишга мўлжаллаб тузилган. МҲТ - 93 700 га якин саҳифадан ҳамда 21 бобдан иборат бўлиб, бу бобларда миллий ҳисоблар тизимини у ёки бу аспектлари аниқ ифодалаб берилган. 1968 йилдаги миллий ҳисоблар тизими каби янги миллий ҳисоблар тизимида ҳам марказий кўрсаткич - ялпи ички маҳсулот бўлиб, у ёки бу даврда (йил, чорак) берилган мамлакат иқтисодий худудида яшовчи резидентларнинг ишлаб чиқарган якуний товар ва хизматларини бозор баҳосида характерлайди. Ялпи ички маҳсулотни бундай ҳисоблаш асосида иқтисодий ишлаб чиқариш соҳасини аниқлаш ётади. Янги миллий ҳисоблар тизимида иқтисодий ишлаб чиқариш ўз ичига шахсий истеъмол учун товар ва хизматларни ишлаб чиқарадиган амалиётдаги барча фаолиятни олади. 1968 йилда қабул қилинган БМТ ни МҲТ бўйича ҳалқаро андозаси билан 1993 йилда қабул қилинган ҳалқаро андозаси орасида жуда катта ўхшашлик ва фарқланишлар мавжуд экан. Буни қуйидаги ҳолатлар изоҳлаб беради: 1.МҲТ -93 да ишлаб чиқариш соҳаси ўз ичига нафақат " яширин иқтисодиёт" ни, шу билан бирга ҳуқуқий тақиқланган фаолиятни (гиёҳвандлик моддаларни ишлаб чиқариш ва сотиш) ҳам олади (1968 йилдаги ҳалқаро андозада бу ҳолат ҳисобга олинмаган).

$2.МҲТ – 93 да ялпи ички маҳсулот таркибини ҳисоблашда унча катта бўлмаган ўзгаришлар юз берган бўлиб, бу ўзгаришларнинг асосийси - ялпи жам\ариш кўрсаткичини аниқлашда кўринади. Янги МҲТ да ялпи жам\ариш 3 элементдан ташкил топади: асосий фондларни ялпи жамланиши, моддий айланма воситалар захираларининг ўсиши, қимматбаҳо буюмларни сотиб олиш.(1968 йилдаги ҳалқаро андозада қимматбаҳо буюмларни сотиб олиш моддаси қўшилмаган эди). 3.1968 йилдаги ҳалқаро андозада давлат бошқарув органларининг ҳарбий мақсадлар учун товар ва хизматлар сотиб олиш учун қилган барча ҳаражатлари оралиқ истеъмол сифатида ҳисобга олинар эди. МҲТ –93 да ҳарбий аэропортлар қуриш, верфлар (кема ясайдиган ва ремонт қилинадиган жой), йўллар, бинолар ва бошқалар учун қилинган ҳаражатлар асосий фондларни ялпи жамланиши сифатида инобатга олинади. МҲТ -93 да асосий эътибор алоҳида иқтисодий секторлар бўйича миллий бойлик кўрсаткичини, актив ва пассивларни таҳлил этишга қаратилган бўлиб, иқтисодиёт секторлари қуйидаги турларга гуруҳланади: товар ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш корхоналари, молия муассасалари, давлат муассасалари, уй хўжалигига хизмат кўрсатувчи нотижорат (ижтимоий) ташкилотлар, уй хўжалиги. Бу иқтисодий секторлар учун бир -бири билан чамбарчас бо\ланган счётлар тизими ишлаб чиқилган бўлиб, улар ҳар бир сектор ичидаги иқтисодий жараёнларни асосий босқичларини (маҳсулот ишлаб чиқариш, даромадларни тақсимлаш ва қайта тақсимлаш, якуний истеъмол ва жам\ариш, актив ва пассив) ҳамда бу секторлар орасидаги бо\ ланишларни ифодалайди. МҲТ - 93 қуйидаги счётлар тизимидан ташкил топади: - барча иқтисодий секторлар учун андоза счётлар;$ $-иқтисодий тармоқлар учун счётлар (ишлаб чиқариш, даромадларни ташкил топиш счёти); -алохида кўринишдаги иқтисодий операциялар учун счётлар, масалан, бошқа давлатлар билан жорий операциялар счёти, товар ва хизматлар счёти); -бутун иқтисодиётни тўлалигича таърифловчи счётлар; МҲТ –93 да энг муҳим кўрсаткичлар орасидаги бо\ланиш қуйидагича ифодаланади: А.Ялпи ички маҳсулот. Б.Мамлакат резидентларининг хорижий мамлакатлардан олган даромадлари( мулкдан олинган даромад, меҳнат хақи, ишлаб чиқаришга солиқлар). В.Хорижий давлатларга бериладиган бирламчи даромадлар. Г.Ялпи миллий даромад (À+Á - Â). Д.Мамлакат резидентларининг хорижий мамлакатлардан олган жорий трансфертлари қолди\и (ижтимоий ёрдам, қариндошлардан олинган сов\а- саломлар). Е. Ялпи миллий мавжуд даромад. Å қ Ã+Ä. БТМ МҲТ – 93 халқаро андозаси қабул қилингандан сўнг Европа давлатлари ўзларининг Европа миллий ҳисоблар тизимини ислоҳ қилишга киришдилар . 1995 йил апрел -май ойларида Европа Иттифоқининг барча давлатлари ўзининг миллий хисоблар бўйича Евростат томонидан тайёрланган янги баёнотини - Европа миллий ҳисоблар тизими - 95 ни ( SEC 95 - Systeme europeen de comptabilite ) қабул қилди. Бу баёнот БМТ ни МҲТ бўйича 1993 йилдаги охирги андозага мослаштирилган ва 1995 йилда эълон қилинди.$

Европа миллий ҳисоблар тизимида (ЕМҲТ) - Европа Иттифоқи аъзолари давлатни энг жиддий мажбуриятларини зиммасига олишган ва Европа хужжатларини маълум тартиб қоидаларига бўйсинадилар. ЕМҲТ- 95 нинг асосий хусусиятларини, Европа мамлакатларидан бири Франция мисолида кўриб чиқамиз. 70 йиллардан бошлаб, Франциянинг миллий хисоблари келишилган ҳолда кенгайтирилган миллий счётлар тизими тарзида ишлаб чиқилди, яъни ўз навбатида Европа МҲТ андозаси SEC -79 га асосланди.(-чизмага қаранг). БМТ ЕВРОПА ИТТИФОКИ ФРАНЦИЯ МҲТ-68 ЕМҲТ - 70, ЕМҲТ – 79 КМҲТ    МҲТ –93 ЕМҲТ –95 ЕМҲТ – 95 3- чизма. М иллий ҳисоблар тизими. - чизмадан кўринадики, ўз вақтида МҲТ ини қайта ишлаб чиқиш амалга оширилди ва такомиллаштирилди. 60 -йилларда БМТ МҲТ нинг янги андозасини ишлаб чиқиб, 1968 йилда эълон килди ва шу тарика БМТ МҲТ - 68 майдонга келди. БМТ -68 асосида, унинг хусусиятларини ўзида мослаштирган холда ЕМҲТ - 70 ишлаб чиқилди. ЕМҲТ - 70 бу 70 йилларнинг охирига қадар бир неча бор шаклини ўзгартирди ва ЕМҲТ - 79 номидаги янги андоза қабул қилинди. Ўз навбатида ЕМҲТ - 70 асосида Францияда кенгайтирилган миллий ҳисоблар тизими (КМҲТ) ишлаб чиқилди. 80-йилларнинг бошида МҲТ - 68 ни ислох килиш бошланди ва БМТ экспертлари ХВФ, Жахон Банки, Иқтисодий хамкорлик ва ривожланиш

$ташкилоти (ОЭСР), Европа хамкорлиги билан узвий алокадорликда БМТ МҲТ янги стандартини БМТ МҲТ - 93 ни ишлаб чикди. Бизнинг илмий кузатишларимиз бўйича БМТ МҲТ – 93 ҳалқаро андозасига нисбатан Европа МҲТ – 95 ҳалқаро андозаси анча такомиллаштирилган ва юқори аниқликка эга. Буни қуйидаги ҳолатларда кўришимиз мумкин: 1.БМТ МҲТ–93 халқаро андозасига нисбатан ЕМҲТ – 95 ҳалқаро андозасида молиявий актив ва пассивлар, молия счёти, солиққа тортиш , тўлов баланси, давлат бюджети каби масалалар анча тўлиқ берилган; 2.Янги киритилган ЕМҲТ - 95 да янги бир қатор тушунчалар аниқ кўрсатилган, жумладан инвестиция, мавжуд даромад, истеъмол харажатлари, янги баҳо сиёсати, субсидия ҳисоби, инфляция ҳисоби ва шу кабилар . 3. ЕМҲТ ҳалқаро андозасида тузилмавий хусусиятларни қайта кўриб чиқиш таклиф қилинган. Буларга: иқтисодиётда институционал секторларни таркибидаги ўзгаришлар, фаолият турларини таснифлашни уй\унлаштириш, шунингдек, счётларни тузишда базис йилидаги баҳолардан фойдаланиш ва пул окимларини кунлик ҳосил бўлиш ҳисоби киради. 4. ЕМҲТ –95 ҳалқаро андозасини принципиаллиги унинг босқичма - боскичлиги бўлиб , даромадларнинг ҳосил бўлишини 3 га бўлади: - бирламчи даромадларнинг хосил булиш счёти. - даромадларнинг иккиламчи тақсимланиш счёти. - натура холатда даромадларнинг қайта тақсимланиш счёти. Бундай булинишдан максад бирламчи даромадларни хосил булишини ва даромадларни қайта тақсимланиш жараёнига ажратилишини тўлиқ кўрсатиш. Янги киритилган ЕМҲТ –95 юкоридаги курсатилганларини хар бирига тухталамиз.$ $Институционал секторларнинг тузилмаси. Олдинги Франциянинг кенгайтирилган МҲТ ида институционал секторлар 7 га бўлинган: -номолиявий корхоналар ва квазикорпорация ( йирик миллий корхоналарга ажратилган); - кредит муассасалари ; - су\урта компаниялари; - умумдавлат бошқаруви ташкилотлари; - хусусий маъмурият ( хукумат); - уй хўжалиги ; - "ташки дунё". ЕМҲТ -95 янги тизими институционал секторлар тузилмасига бир канча узгаришларни олиб келди. Шундан, номолиявий корпорациялар ва квазикорпорация бундан кейин номолиявий корхоналар секторига (квазикорпорацияни хам хисобга олган холда) деб аталадиган булди; унинг таркибидаги йирик миллий корхоналар бошка ажратилмайдиган булди. Кредит муассасалари ва су\урта компаниялари молия корпорацияси секторига бирлаштирилди, уларнинг бир канча фаолияти кушилиш йуналишига эга булди. "Умумдавлат бошқарув ташкилотлари" сектори ва уй хўжалиги сектори ЕМҲТ - 95 да КМҲТ даги каби колдирилди. "Хусусий маъмурият" сектори " уй хўжалигига хизмат курсатувчи фойда олмайдиган нотижорат ташкилотлар" секторига узгартирилди. Франциянинг барча иқтисодий секторлари канчалик мухим булмасин, улар уй хўжалиги сектори билан бирлашиши фараз килинган эди, лекин улар айни вактда узининг мустакиллигини саклаб колди. " Ташки дунё" секторига бир қатор тузилмавий узгаришлар киритилди.$ Бир сўз билан айтганда, ЕМҲТ - 95 иқтисодиётда 6 та институцион секторга бўлинган: номолиявий корпорациялар, молия корпорациялари, умумдавлат бошқаруви, уй хўжалигига хизмат кўрсатувчи нотижорат корхоналар, уй хўжалиги ва "ташқи дунё". Эътиборлиси шундаки, иқтисодиётда институционал секторларнинг бундай таснифланиши Ўзбекистон Республикаси иктисодиётида хам фойдаланилмоқда.

Бир сўз билан айтганда, ЕМҲТ - 95 иқтисодиётда 6 та институцион секторга бўлинган: номолиявий корпорациялар, молия корпорациялари, умумдавлат бошқаруви, уй хўжалигига хизмат кўрсатувчи нотижорат корхоналар, уй хўжалиги ва "ташқи дунё". Эътиборлиси шундаки, иқтисодиётда институционал секторларнинг бундай таснифланиши Ўзбекистон Республикаси иктисодиётида хам фойдаланилмоқда.

$2 . БМТ МҲТ -93 ва ЕМҲТ-95 да якуний истеъмол тушунчаси. МҲТ соҳасидаги мутахассислар уй хўжалиги якуний истеъмолини баҳолаш масалаларига 1-марта дуч келмаганлар. Европа Иттифоқининг барча мамлакатларида фан ва со\лиқни сақлаш харажатлари давлат ва жамоанинг харажатларининг катта қисмини ташкил этади. Айнан улар ижтимоийлашган истеъмол қисмни ташкил этади. Масалан, ижтимоийлашган истеъмол қисм кўп болали оилаларнинг жамоат транспортидан фойдаланганлик учун имтиёзлари, паст даромад олувчи уй хўжаликларининг уй - жой харажатларини қоплаш учун олган ёрдамлари ва бошқалардан иборат. Ўз - ўзидан кўринадики, бундай тизим халқаро иқтисодий таққослашларни қийинлаштиради, шунингдек турли давлатлар учун истеъмол салмо\и, давлат харажатларини тубдан ўзгартириб юборади. Бундан ташқари, улар даромад ва истеъмол орасидаги муносабатни аниқлашда қийинчиликлар келтириб чиқаради. Ўз - ўзидан кўринадики, уй хўжалигида даромад ва якуний истеъмолга қилинган харажатлар орасидаги муносабат ва социал таъминот тизими барча давлатларда бир хил эмас. Иқтисодий таҳлилда шундай фикрлар борки, истеъмолнинг бу қисмини ҳисобга олмаслик керак дейилган. Лекин бундай қарор истеъмол ва унинг динамикасига етарлича баҳо бермасликка олиб келади. Агар истеъмолнинг ижтимоийлашган қисми ўсса, якуний истеъмолда ижтимоий тўловлар ўсиши кузатилади. Бунга қарама - қарши ўлароқ БМТ МҲТ - 93 ва унинг давомчиси ЕМҲТ –95 якуний истеъмолни барча умумлашган истъемолини акс эттириб, бунда истеъмол харажатлари улар томонидан уй хўжалиги харажатлари фақат чегараланади, холос. Охиргисида уй хўжаликларининг со\лиқ - сақлашга, маорифга, уй -$ $жойга харажатларини имкони борича ўрнини тўлдиришга қаратилган. Бундай услубиятни қабул қилиниши умумдавлат бошқарув секторида харажатлар қисмини аниқлаш учун шу қадар зарур, чунки уй - жой хўжалиги хақиқий якуний истеъмоли бунга киради. БМТ МҲТ - 93 да фақат индивидуал истеъмол аниқланади яъни индивидуал шу мазмундаки, унинг олувчилар аниқ чегаралаб қўйилган. Бунга маориф ва со\ликни –сақлаш киради. Аксинча, умумдавлат бошқарувига харажатлар ва миллий хавфсизлик харажатлари уй хўжалигининг хақиқий якуний истеъмолига киритилмайди. КМҲТ нинг олдинги тизимида уй хўжалигининг мавжуд даромади истеъмолнинг ижтимоийлашган салмо\ига мувофиқ қийматда белгиланган эди. Масалан, дори –дармонларнинг ўрнини қоплаш - медикоментларнинг умумий қиймати истеъмолда ҳисобга олинади. ЕМҲТ -95 нинг янги баёнотида мавжуд даромадни якуний истеъмол қисмида бундай тўлдиришлар акс эттирилмайди. Аммо ЕМҲТ - 95 корректировкаланган мавжуд даромадни аниқлашда якуний истеъмол харажатлари билан хақиқий якуний истеъмол орасидаги фарқларни ошишига қараб баҳолайди (2 – чизма). Бу фарқлар уй хўжалигининг умумдавлат бошқарув секторидан оладиган натура шаклидаги социал трансфертларини ифодалаб беради. КМҲТ ЕМҲТ- 95 Истеъмол Фан, со\лиқни сақлаш,дори дармонларни ўрнини қоплаш, якуний истеъмолга харажатлар Ҳақиқий якуний истеъмол$ $Ялпи жам\ариш Ялпи жам\ариш Ялпи жам\ариш 4- чизма. Мавжуд даромадни аниқлаш қисми бўйича ЕМҲТ - 95 ва КМҲТ ни таққослаш. 4-чизмадан кўринадики, КМҲТ да мавжуд даромад истеъмол суммаси билан ялпи жам\ариш орасидаги фарқ сифатида аниқланади . Бунга нафақат якуний истеъмол, балки дори -дармонлар ва уларнинг ўрнини қоплаш учун қилинган харажатлар хам киради). ЕМҲТ-95 да нафақат мавжуд даромад (якуний истеъмол харажатлари + ялпи жам\ариш) ни ҳисоблаб қолмай, балки корректировкаланган мавжуд даромадни ( хақиқий якуний истеъмол + ялпи жам\ариш) ҳам аниқлаш имконияти борлигини таклиф этади. Миллий ҳисобларда инвестициялар асосий капитални ялпи жамланиши тушунчасини ифодалайди. МҲТ -68 ва Франция КМҲТ да асосий капитални ялпи жамланиши фақат " бир йилдан кам бўлмаган, ишлаб чиқариш жараёнида фойдаланишга мўлжалланган " маҳсулот (товар) лардан иборат. Бу тушунча бинолар, иншоотлар, қурилмалар, машина ва асбоб - ускуналар, транспорт воситалари, иқтисодий бирликларга эгалик килишни ёки хужалик хисобидаги ишлаб чиқаришни ҳисобга киритади. БМТ МҲТ -93 ва унга мувофиқ ЕМҲТ -95 да инвестиция тушунчаси кенгайтирилган ҳолда ўрганилиб, асосий капитални ялпи жамланиши, унумдорликни ошириш ёки хизмат қилиш муддатини ошириш мақсадида асосий капитални элементларини қайта қуроллантириш билан бо\ланган ҳолда харажатлардан чиқарилди. Шундай бўлсада, ҳар бир давлатнинг ўзига хос хусусиятлари ва махсус шароитлари бўлиб, ушбу мамлакатларда қўлланилаётган МҲТ шу шароитларга мослаштирилган бўлиши керак. Масалан: баъзи ривожланган мамлакатларда (А+Ш, Германия) МҲТ тавсия қилган уй хўжаликларининг$ $харажатларини шахсий истеъмол учун таснифлашдан фойдаланилмайди. Айниқса, бунда катта қийинчилик шахсий истеъмол харажатларини турларга ажратилмаганлигидир (узоқ муддатли, қисқа муддатли товар ва хизматларга). Амалиётда барча ривожланган мамлакатларда жам\ариш асосий фондларни ялпи жам\ариш ва моддий айланма воситалар заҳираларини ўсишига ажратилади. Бироқ, кўплаб ривожланган мамлакатларда жам\ариш ҳақидаги маълумотлар МҲТ таснифлашларига мувофиқ юқоридаги элементлар бўйича кўрсатилмайди. Айниқса, ривожланган мамлакатларда муҳим қийинчиликлар валюта категориясини МҲТ стандартлари бўйича кўрсатилмаслигидадир. Масалан, МҲТ да ўрнатилгани каби импорт тўловлари бошқа турдаги билвосита солиқларни бошқа тури кўринишида акс эттирилмайди. Бундан ташқари, МҲТ методологиясида кўрсатилганидек, ялпи ички маҳсулот иқтисодиёт тармоқлари бўйича ишлаб чиқариш баҳосида ҳам, омил баҳоларида ҳам ҳисобга олинмасдан, бозор баҳосида хисобга олинади. МҲТ нинг муҳим тавсияларидан бири иқтисодиётни уй хўжалиги секторига хизмат кўрсатувчи нотижорат ( ижтимоий) секторига ажратилишида намоён бўлади. Демак, бу сектор бўйича ялпи ва қўшилган қиймат ( соф маҳсулот), якуний истеъмол, даромад ва харажат кўрсаткичлари хисобланади. Лекин амалиёт кўрсатадики, ҳали кўп мамлакатларда бу сектор бўйича МҲТ тавсиясидан амалиётда фойдаланилмаяпти. 3 .Алохида давлатларда МХТ ни кулланилиши. Кузатишларимиз шуни кўрсатдики, ривожланган мамлакатларнинг баъзиларида (масалан, Канада, Япония, Голландия) бу сектор мустақил сектор сифатида тан олинмасдан, балки уй хўжалиги секторини таркибида$ $туради. Бундан ташкари, бу сектор хорижда давлат бюджети ҳисобига эмас, балки ўз мабла\лари ҳисобига шаклланади. Германияда қўлланилаётган МҲТ нинг умумий счётлар тузилмаси МҲТ халкаро андозасидан тубдан фарқ қилади. Бу фарқлар амалиётда иқтисодиётни секторлар бўйича таснифлашда намоён бўлади. Германияда маҳсулотларни ишлаб чиқариш, истеъмол қилиш ва жам\ариш, шунингдек даромад ва харажатлар хамда сармоя харажатларини молиялаштириш счётлари хизмат килади. Асосий кўрсаткичларига эса куйидагилар киради: а) ялпи ишлаб чиқариш; б) омил баҳоларидаги соф ички маҳсулот ;в) миллий даромад; г) реал даромад; д) жам\ариш; с) молиявий окимлар. Булар ўртасидаги фарқ яна нокорпоратив корхоналар даромадларини шархлашда намоён бўлади. Германияда майда нокорпоратив корхоналарнинг жам\ариш кўрсаткичи тадбиркорлик фаолиятини кенгайтириш учун мулжалланса, МҲТ тавсиялари бўйича истеъмол товарларини сотиб олиш учун мулжалланган бўлади. Канаданинг МҲТ и ўзининг тузилмаси бўйича БМТ нинг МҲТ ига жуда яқин туради . Шунингдек, ишлаб чиқариш счёти фақат бутун иқтисодиёт бўйича тузилади. Бу вазифани БМТ МҲТ ида товар ва хизматлар счёти бажаради. Канада МҲТ иқтисодиёт секторларининг таснифлаш БМТ МҲТ тавсияларига тўла мос келади. Фақат муҳим фарқланиш бор, у ҳам бўлса уй хўжалигига хизмат курсатувчи нотижорат ташкилотлар сектори мустақил сектор майдонга чиқмайди. А+Ш да бугунги кунда амалда бўлган МҲТ бошқа мамлакатларга нисбатан анча такомиллашган ва тулиқдир. БМТ МҲТ да миллий даромад кўрсаткичи (меҳнат ҳақи, ижтимоий су\уртага ажратмалар, иш ҳақи$ $кўринишидаги бошқа даромадлар, тадбиркорлик даромадлари, рента даромадлари, корпорация фойдаси, соф фоиз) бозор баҳосида хисобланади, АКШ МҲТ ида бу миллий даромад кўрсаткичи фактор қийматида (бозор баҳосидан эгри солиқ ва субсидиялар чегириб ташланади) ҳисобга олинади. Япония замонавий миллий хисоблари - бу баланс кўринишидаги ўзаро бо\ланган мураккаб статистик тизим бўлиб, миллий даромадни яратиш, тақсимлаш ва пировард фойдаланиш, тармоқлараро алокалар, молиявий окимлар, мамлакатнинг миллий бойлиги динамикаси ва тулов балансларини аник ифодалаб беради. Японияда бу МҲТ мамлакат иқтисодиётини таҳлилини, давлатни иқтисодий сиёсатини, дастур ва прогнозларини ишлаб чиқишда муҳим қурол ҳисобланади. Япониянинг миллий ҳисоблар тизимида асосий счётлар куйидагиларга ажратилади: 1. ишлаб чиқариш счёти ( тармоқлараро баланс). 2. даромад ва харажатлар счёти. 3. сармояларни шаклланиш счёти. 4. инвестицион молиялаштириш. 5. ташқи дунё счёти 6. актив ва пассив счётлар ( фонд счёти). 7. корректировкаланган ( қайта баҳоланган) счётлар. Японияда миллий ҳисоблар иқтисодий агентларни 3 та асосий гуруҳга ажратади ( тижорат корхоналари, хукумат ва уй хўжаликлари). Японияда макроиқтисодий маълумотлар бир -бири билан агрегацияланган кўрсаткичларда ( ЯММ, истеъмол харажатлари, ЯИМ, капитални шаклланиши ва бошқалар ) ифодаланади. Япония миллий даромадида шахсий жамгарма салмоги 20 % ни эгаллайди. Уй хўжалиги бюджетида даромадларни 25 % ини миллий жам\$

ариш ташкил этади. Япония давлат органлари амалий фаолиятида фойдаланиладиган иқтисодий маълумотлар статистик тасниф тизимига асосланади яъни давлат стандарти асосида кўрилади. 1992 йилда Россия Давлат Статистикасини БМТ ни МҲТ бўйича концепцияси асосида « Халқаро амалиётда қабул қилинган ҳисоб ва статистика тизимига ўтказиш давлат дастури» ишлаб чиқилган эди. Шу давлат дастурини 1 -боскичи 1997 йилга келиб тугалланди. Биринчи боскичда Россия Статистикасига МҲТ тўлиқ тадбиқ этилмади. Масалан: молиявий счёт тузилмади, счётлар қайта баҳоланмади, тўлов баланси ва МҲТ нинг бошқа қисмлари тузилмади. Шунингдек, МҲТни барча иқтисодиёт секторлари бўйича ва минтакавий ҳудудлари бўйича счётлар ишлаб чиқилмади, бу ҳудудларда доимий баҳода қайта баҳолаш ўтказилмади. Янги босқичда Россия Статистикасида асосий вазифа МҲТ нинг умумлашган молия - кредит кўрсаткичлари ва тўлов баланси кўрсаткичларини ҳисоблаш услубияти каби шу сохадаги муҳим масалаларни ҳал этиш талаб этилди. Шунинг билан бирга алоҳида тармоқ секторларида МҲТ кўрсаткичларини ҳисоблаш услубларини такомиллаштириш ҳамда ҳозиргача хисобланмаётган янги статистик кўрсаткичларни аниқлаш услубиятини топиш ва бошқалар. 1- босқичда бажарилмай қолган ишларни ҳисобга олиб, 1997- 2003 йилларга мўлжалланган давлат дастурини 2- босқичи қабул қилинди. Россия Федерал дастурларини бажариш доирасида давлат статистика органлари 630 тани ишни бажардилар, шу ишларнинг 430 таси (68 %) маҳаллий давлат статистика органларининг ишлари билан бажарилди. Бундай йирик миқёсдаги бажарилган статистик ишларга қуйидагилар киради:

- миллий иқтисодиёт ва иқтисодиёт секторлари бўйича миллий счётлар тузилди; - жорий ва таққослама нархлар асосида йиллик ва чораклик ЯИМ хажми ҳисобланди; - минтақалар даражасида ялпи ички маҳсулот ҳисоблаб чиқилди; - жамлама молиявий баланслар ишлаб чиқилди. Бу мамлакат ижтимоий- иқтисодий ривожланиши ва федерал бюджет лойиҳасининг башоратини ишлаб чиқишни асослашга хизмат қилади; инвестицион фаолиятни натижаларини характерловчи асосий капитал баланслари ишлаб чиқилди; - мамлакат ва минтақалар бўйича меҳнат бозори ҳолатини кенгайтирилган ҳолда характерлаш учун бандлик муоммолари бўйича 250 минг киши текшириб кўрилди; - 49 минг уй хўжалиги бюджетларини текшириш асосида аҳолини турмуш даражаси кўрсаткичлари шакллантирилди; - кичик корхоналарни ёппасига текшириш ўтказиш асосида кичик тадбиркорликни ривожлантириш кўрсаткичлари шакллантирилди; - барча иқтисодиёт секторларида инфляцион жараёнларни характерловчи баҳо даражаси ва уни ўзгариши кузатилди; - уй- жой , коммунал хўжаликларни ислоҳ қилишни бориши статистик кузатилди; - бир хил асосга келтирилган ( унификациялашган ) статистик ҳисобот шакллари асосида барча иқтисодий тармоқлари ташкилотларининг фаолиятини умумиқтисодий кўрсаткичлари оператив шакллантирилди;

$2001 йилда миллий ҳисоблар бўйича ишлар алоҳида иқтисодиёт секторларнинг ривожланишига, ЯИМ кўрсаткичлари динамикасини тавсифлашни такомиллаштиришга қаратилгандир. Иқтисодиёт секторларини ахборот базасини такомиллаштириш мақсадида иқтисодий секторлар бўйича таснифлагичларни қайта ишлаш ишлари давом этмоқда. Бу ишлар асосида МҲТ –93 томонидан ишлаб чиқилган институцион бирликларни таснифлашни методологик принциплари ётади. Бу таснифлашни жорий этилиши иқтисодиёт секторларига ажратишда счётларни ишлаб чиқиш учун қўлланиладиган ахборот базасини жиддий яхшилаш мақсадида хизмат қилади. Миллий ҳисоблар кўрсаткичлари асосида минтақанинг ижтимоий- иқтисодий ривожланишини кўрсаткичлар тизимларини комплекс тайёрлашни вужудга келтириш учун маҳаллий статистика органларининг фаолияти кенгайтирилди. Макроиқтисодий ривожланиш кўрсаткичлари бўйича тематик тўпламлар тайёрланмоқда. МҲТ алохида мамлакатларда бир –биридан сезиларли фарқ қилади. Лекин, иқтисодий айланиш манзарасини, ундаги муҳимроқ томонларни кўриш учун мослаштиришнинг у ёки бу тарздаги умумий йўналишлари мавжуд айнан шу мақсадга МҲТ нинг тузилмавий схемаси жавоб беради. Кузатишларимиздан келиб чиқиб, МҲТ тў\рисида гапирганда иқтисодиётни таърифлаш ва унинг таҳлилини аниқлаш усули сифатида "иқтисодий жадвал" тушунчасига тўхталиш зарур. Миллий ҳисобларда алохида миллий ҳисобларни акс эттирувчиларни иқтисодий жадвалларни умумий баланслаштирувчи жадваллар деб аташ қабул қилинган. Бундай жадваллардан кўринадики, қайси хўжалик бирликлари иқтисодий айланишни вужудга келтиради, ишлаб чиқариш жараёни, даромадларни тақсимлаш ва қайта тақсимлаш, якуний истеъмол орасида$ $қандай алокалар вужудга келади, унинг даромади қандай шаклланади ва нималарга сарфланади, берилган иқтисодий тизимнинг барча тузилмавий элементларида иқтисодий тенгликни қандай ифодаланиши акс эттирилади, шу тариқа саволларга жавоб берилади. Иқтисодий жадвал корреспонденцияланган счётлар тизимлари шаклида тузилади: 1-счёт 2-счёт 3-счёт Фойдалани ш Ресурс Фойдаланиш Ресурс Фойдаланиш Ресурс х х х х х х 1-счёт бўйича ресурслар 2 - счётга келиб тушади, 3 счётда фойдаланилади. 2 - счёт бўйича ресурслар 3-счётга ўтказиш йўли билан шаклланади. Агар ҳар бир счётнинг ўнг қисми ( ресурслар) жадваллар қатори куринишида, чап қисми ( фойдаланиш) эса устун кўринишида тасвирланадиган бўлса, бундай иқтисодий жадвал квадрат матрицалар кўриниши шаклида қабул қилинади. 1-счёт 2-счёт 3-счёт 1- счёт х 2- счёт х 3- счёт х 15- жадвал Франциянинг йи\ма иқтисодий жадвали Ресурслардан фойдаланиш Ресурсларни шаклланиши$ $Ички хўжалик бирликлари Ички хўжалик бирликлари Ном олия -вий корх онал ар Уй хўж алиг и Дав- лат муа ссас алар и Моли я-вий инсти тутла р Та ш- қи дун ё Ном оли я- вий кор хон алар Уй хўж а- лиг и Дав- лат муа ссас алар и Мол ияви й инст и- тутл ар Таш -қи дун ё 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Товар ва хизматлар билан операциялар 1 х 1,1 х 1,2 х 1,3 х 1,5 х 1,6 х 1,10 Тақсимлаш операциялари 2 х 2,1 х 2,2 х 2,3 х 2,4 х 2,5 х 2,6 х 2,7 х 2,8 х 2,9 х 2,10 Ички хўжалик бирликларинин г молиявий қолди\и 3 х 3,2 х 3,3 х 3,6 Умумий молиявий қолдиқ 4 х 4,5 х 4,6 Ушбу жадвалда х белгиси қандайдир ёзувни ифодалайди, индекслар эса қуйидагиларни тасвирлашни (1-катор номери, 2 - устун номери) қулайлаштириш учун мўлжалланган. Жадвалдан кўринадики, барча товар ва хизматлар номолиявий корхоналарда (х 1,6 ) ишлаб чиқилади ёки киритилади (х 1,10 ).$ $Бу ресурслар хўжалик бирликлари гуруҳига мос. Товар ва хизматларнинг умумий массаси ишлаб чиқариш истеъмоли (х 1,1 ) ва жам\ аришга (х 1,2 ), якуний истеъмолга (х 1,3 ) ва экспортга (х 1,5 ) га сарфланади. Бу харажатлар хўжалик бирликлари гуруҳига мос. Бу гуруҳларнинг барчаси орасида даромадларнинг тақсимланиши ва қайта тақсимланиши билан бо\ ланган қандайдир алоқалар вужудга келади ( 2 -катор бўйича барча ёзувлар). Натижада ҳар бир гуруҳда қандайдир ресурслар келиб тушиши ва харажатлар тақсимоти баланс хосил бўлади. Улар орасидаги фарк қолдиқ моддада (сальдода ) ҳисобланади. Битта гуруҳдаги ижобий қолдиқ модда бошқа гуруҳдаги салбий қолдиқ моддага компенсация қилинади (х 3,2 + х 3,3 қ х 3,6 ). Бошқа томондан, бу компенсацияланиш қандайдир етишмовчиликни келтириб чикаради, ички гуруҳлар бўйича умумий қолдиқ модда хорижий мамлакатлар билан иқтисодий муносабатда қарзлар ўсиши ёки камайишини ифодалайди. (х 4,5 қх 4,6 ). Юқорида белгиланганидек, кўрсатилган схема анча соддалаштирилган. Хақиқатда улардан амалий фойдаланишда горизантал бўйича хўжалик бирликларининг ҳар бир гуруҳи учун тўла счётлар тузилади, вертикал бўйича эса барча операциялар тўлиқ номенклатура бўйича ажратилади. Матрицалар шаклида иқтисодий жадваллар мисолини Англия миллий ҳисобларини матрица блокида кўриб чиқамиз. 16 -жадвал. Англия миллий хисоблари блок матрицаси. Моддий неъмат ва хизматларни ишлаб Дарома д ва Капи -тал Таш- қи Жам и$ $чиқариш ва истеъмоли жорий счёти ҳаражат -лар счёт-си ҳисо б- лама -си дунё ҳисо б- лама си даро- мад- лар 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Моддий Товарлар 1 В 1,2 В 1,3 В 1,4 В 1,7 В 1,8 В 1 неъматлар ни Тармоқла р 2 В 2,1 В 2 Ишлаб чиқариш ва ис Зарурий истемол 3 В 3, 6 В 3 Теъмолин инг жорий счёти Давлат истеъмол и 4 В 4, 6 В 4 Даромад ва ҳаражатла р Солиқлар ва субсидия лар 5 В 5,2 В 5,3 В 5 счёти Ижтимои й сектор 6 В 6,2 В 6,4 В 6,5 В 6 Капитал счёти Жам\ ариш шакллари 7 В 7,2 В 7,6 В 7 Ташқи дунё счёти Ташқи алоқа 8 В 8,1 В 8, 6 В 8,7 В 8 Жами ҳаражатла р 9 В 1 1 В 2 1 В 3 1 В 4 1 В 5 1 В 6 1 В 7 1 В 8 1$ $Юқоридаги жадвалдаги каби бу матрица иқтисодий айланишни тўлиқлигича характерлайди ва унинг барча асосий окимларини баланслашишини кўрсатади. +аторлар бўйича блоклар - даромадларни, устунлар бўйича блоклар - харажатларни кўрсатади. Унинг иқтисодий мазмуни қуйидагича :ишлаб чиқариш натижасида товарлар (В 2,1 ) келади ва киритилади (В 8,1 ), ишлаб чиқаришда фойдаланилади (В 1,2 ), истеъмол (В 1,3 ), давлат истеъмоли (В 1,4 ), жам\ариш (В 1,7 ) ва экспорт (В 1,8 ). Тармоқлар ишлаб чиқариш ва сотиш билан бо\лиқ ҳолда (В 2,1 ) ресурслар оладилар, уларни товарларни ишлаб чиқариш истеъмоли учун сарфлайдилар (В 1,2 ), солиқ тулови (В 5,2 ), аҳоли даромадлари ва иш ҳақига тўловлар (В 6,2 ), жам\ариш (В 7,2 ). Истеъмол харажатлари нафақат товар ва хизматларни харажатларидан (В 1,3 ), шунингдек солиқлардан (В 5,3 ) хосил бўлади. Бу харажатларнинг молиялаштириш манбаалари булиб, аҳоли ва бошқа ижтимоий секторларнинг мабла\лари хисобланади (В 3,6 ). Хукуматнинг ўзининг функциясининг бажариши (бошқарув, мудофаа, со\лиқни сақлаш, маориф) товарларга килинган харажатлар (В 1,4 ) ва аҳолининг меҳнат ҳақи тўловларига (В 6,4 ) богланган. Бу харажатларни молиялаштириш манбаалари давлат секторини (В 4,6 ) зиммасида туради. Барча солиқлар (В 5,2 ва В 5,3 ) давлатга тўланади (В 6,5 ) ва булар давлат даромадларининг ягона манбаи эмас. Бу даромадлар нафақат давлатни ўзининг функциясини бажариши учун сарфланади, шунингдек, жам\ариш учун (В 7,6 ) ёки чет - эл олдидаги ўз мажбуриятларини бажаришга (В 8,6 ) берилади. Жам\ариш тармоқ жам\ариши ҳисобига (В 7,2 ) ва бошқа ижтимоий секторлар, масалан аҳоли ва давлат В( 7,6 ) ҳисобига молиялаштирилади. Харажатларга мувофиқ, товарлар ишлаб чиқариш белгиланади (В 1,7 ) ёки ташки инвестициядан (В 8,7 ) фойдаланилади. Бу ўзатмаларнинг хаммаси нафақат товарлар ҳаракатини (В 8,1 ва В 1,8 ) хисобга олиб, балки капитални ҳам (В 8,6 ва В 8,7 ) ҳисобга олиб, ташки дунё билан$

кандайдир айланишни мувофиқлаштиради. Бундай ҳолатда айланиш (оборот) (В 1 1 қВ 1 ; В 2 1 қВ 2 ; ... В 8 1 қВ 8 ) да баланслашади. Мамлакат иқтисодиётини бошқариш ва макроиқтисодий таҳлил учун кулланиладиган энг мукаммал миллий ҳисоблар тизими - бу айнан Франция миллий ҳисоблар тизимидир. Франция МҲТ ида иқтисодиётни характерлаш учун зарур булган барча асосий элементлар гавдаланади. Хўжалик бирликлари ички иқтисодиётни доиравий айланишида алоҳида босқичларини таҳлил қилиш бўйича турли операциялар ва счётлар категорияларига ажратилади. Ўз навбатида Франция МҲТ ида даромадлар ҳаракати ишлаб чиқариш жараёни ва моддий неъматлар ҳаракатини акс эттиради. Бундан ташкари, унинг иқтисодий фаолияти натижасида хўжалик бирликларига келиб тушадиган молиявий талаблар ва мажбуриятлар ҳам киради. Бу тизим мамлакат иқтисодий ҳолатини асословчи турли даражадаги бир қанча счётлар тўпламини ўз ичига олади. Франция МҲТи тузилмасини умумий кўринишини қуйидаги жадвалда кўриш мумкин: 17-жадвал Франция МҲТида миллий счётларнинг гуруҳланиши ва унинг асослаш даражаси.

$Счётлар гуруҳлари Хўжалик бирликлари категориялари Операция категориялари Счётлар категориялари Йи\ма иқтисодий жадвал ва соддалашга н счётлар Номолиявий корхона Уй хўжалиги Давлат муассасалари молия институтлари Ташқи дунё Маҳсулот ва хизматлар билан операциялари Тақсимлаш операциялари Даромадларни тақсимлаш Капитал Кенгайтири л-ган счётлар Алоҳида корхоналар ва компанияларга ажратилган номолиявий корхоналар. Давлат муассасалари 6 гуруҳга ажратилади. Молиявий институтлар 2 гуруҳга ажратилади Ташқи дунё 3 гуруҳга ажратилади Маҳсулот ва хизматлар операциялари номенклатура бўйича 16 йўлдан кўрсатилади. Тақсимлаш операциялари юқорида кўрсатилган номенклатурада берилади. Молиявий операциялар номенклатура бўйича 10 йўлдан иборат. Ишлаб чиқариш, даромадлардан фойдаланиш, даромадларни тақсимлаш. Капитал. Молиявий актив ва пассивлар. Номолиявий корхоналар 27 секторга ажратилади, Маҳсулот ва хизматларни операцияларини Барча ҳисобламлар тўпламидан бошқа хар бир хўжалик$

+ўшимча счётлар ҳар бир сектор хуқуқий белгилари бўйича 3 гуруҳга (давлат корхоналари, компаниялар, хусусий корхоналар). Уй хўжалиги 6та социал-профессионал категорияларга ажралган холда берилади. келгусида асослаш (65 йўл) ва молиявий операциялар (54 йўл) гуруҳи учун қўшимча жадвалда тўзилади: а)молиявий операциялар б)тармоқлараро баланс. Ялпи ишлаб чиқариш соддалашган счётларда тўлиқлигича курсатилади, лекин ҳар бир секторнинг ўзини хусусиятидан келиб чиқиб, ресурслар доиравий айланишда алоҳида босқичларга ажратилади. Бунда ҳар бир босқич орасида мустаҳкам алоқалар сақланиб қолади ва бу вақтда вужудга келган барча янги ва янги оқимлар таҳлилда қатнашади. Бундай ҳолатда ишлаб чиқариш ва молиявий оқимлар кўрсатилмайди. Кенгайтирилган счётларда ишлаб чиқариш сохаларида ишлаб чиқариш ва молиявий фаолият натижаларини таҳлил қилиш мақсадида қўшимча ишлаб чиқариш ва молия счётлари киритилади. Бунда ишлаб чиқариш счётида барча ишлаб чиқариш соҳаси 16 та тармоққа ажратилади. Даромадларни тақсимлаш ҳам барча корхоналар бўйича биргаликда акс эттирилмасдан, балки 2 та йирик гуруҳ бўйича (корхоналар ва индивидуал корхоналар) бўйича курсатилади. Бундай гуруҳ счётларида яна бир аспект : операциялар характери нуқтаи -назардан корхоналар фаолияти текширилади. ишлаб чиқариш сохасининг 16 та тармогидан хар бири бўйича товар ва хизматларни

$ишлаб чиқариш счёти тузилиб, бу счётнинг ресурс қисмида маҳсулотлар қиймати, фойдаланиш қисмида оралик истеъмол, якуний истеъмол, жам\ ариш ва экспорт хажми туради. Бундай ресурс ва фойдаланиш каби 2 га бўлиниш - нафақат фойдаланиш турлари ва манбаалари бўйича, балки хўжалик бирликлари гуруҳи бўйича ифодаланади. Соддалашган счётларга нисбатан тўлиқ номенклатура бўйича тақсимлаш операциялари кўрсатилади. Молиявий операцияларни умумлашган жадвалида номенклатура бўйича 10 йулда молиявий актив ва пассивларни ўзгариши таҳлили берилади. Нихоят, қўшимча счётларда ишлаб чиқариш -технологик аспект тулик тармоқлараро балансни тузиш йўли билан таҳлил қилинади (65 тармоқ бўйича). Даромадлар ҳаракати ва молиявий фаолият ҳам аниқ шаклда текширилади. Барча ишлаб чиқариш соҳалари учун биргаликда даромадлардан фойдаланиш, тақсимлаш, капитал ва молиявий операциялар акс эттирилади. Бундай ишлаб чиқариш - технологик аспектларни асосли текшириш бир томондан тўплам учун турли хил статистик бирликларни қўлланилиши талаб қилинади. Кенгайтирилган счётлар таҳлилида "соф " тармоқлар (шартли фақат бир хил маҳсулот ишлаб чиқариш) номенклатураси киритилади. Кенгайтирилган счётларда бу 16 та тармоқ, қўшимча 65 та тармоқчадан иборат. Ишлаб чиқариш соҳалари даромадлар ҳаракати ва молиявий фаолиятини таҳлил қилиш учун реал тармоқлар тулик номенклатурада кулланилади. Корхоналар гуруҳлари асосий маҳсулот белгилари бўйича умумлаштирилади. Франциянинг миллий ҳисоблар тизимида таҳлил қилишнинг бу икки йўли айнан қўшимча счётларда яккол кўринади. Бундай гуруҳ счётларида ишлаб чиқариш сохаларида молиявий операциялар таҳлили яна бир аспектда ўтказилади. Бунда 10 та турдаги актив ва пассивлар битта гуруҳга - муассасада бирлашади. Шундай қилиб,$ $молиявий операциялар номенклатураси 54 йўлгача кенгаяди. Юқоридаги миллий ҳисобларни тармоқларга бўлиниши фақат ишлаб чиқариш соҳасига тааллуқли. 70 - йилларнинг охирида БМТ ни Статистика Бюроси амалиётда алохида мамлакатларда МҲТ ни қўлланилиши бўйича катта таҳлилий ишларни олиб бордилар. Бундай таҳлил хар йили миллий статистика чоп этадиган миллий маҳсулот тў\рисидаги маълумотларига , мамлакатни миллий счётлар статистикаси бўйича берган саволномаларга жавобларига ҳамда БМТнинг миллий счётлар бўйича статистик йилномаларига асосланади. Ўтказилган таҳлил шуни кўрсатадики, хали кўп мамлакатлар БМТ ни МҲТ ни қўллаш бўйича тавсияларига тўла жавоб бермайди ва шунинг учун БМТ Статистика Бюроси сўровномаларига такдим этиладиган маълумотлар тулик холатда эмас. Масалан, ривожланган мамлакатларнинг баъзилари сармоя харажатларини молиялаштириш счётини кўриб чиқади, лекин бу мамлакатларда хам ушбу счётни тўзиш кийинчиликларга олиб келмоқда. Барча текширилган мамлакатларда ЯИМ ни якуний истеъмол категорияси бўйича тузилишини аниқлаш йўлга қўйилмаган. Баъзи мамлакатларда ЯИМ ни якуний истеъмол, ялпи жам\аришни асосли таснифлаш бўйича БМТ тавсияси кулланилмай келинган. Масалан: Давлат бошқарув органларининг якуний истеъмоли БМТ таснифи бўйича ривожланган мамлакатларда 30 % ва ривожланаётган мамлакатларда 60 % дан юқори бўлмаслиги керак. Гарчи, кўплаб текширилган мамлакатларда даромад ва харажатларни умумий счёти ишлаб чиқилади. Лекин куплаб мамлакатларда алохида иқтисодиёт секторлари учун даромад ва харажатлар счёти ишлаб чиқилмаган. Энг катта қийинчилик ривожланган мамлакатларда бу счётларни тузиш муоммосидир.$ $Баъзи ривожланган мамлакатларда (АКШ, Франция) ЯИМ ни таққослама нархларда ҳисоблаш ( иқтисодиет тармоқлари бўйича ҳам) МҲТ тавсиялари ва таснифларига мос келади. Купгина ривожланган ва ривожланаетган мамлакатларда алохида иктисодиет тармоқларида ялпи фойда ва меҳнат ҳақини ташкил топиш қиймати МҲТ тавсияларига тўла мос келади. Баъзи ривожланган мамлакатлар амалиётида уй хўжалиги харажатларини шахсий истеъмолга таснифлаш муносабати МҲТ тавсияларига асосланади, бунда асосий қийинчилик шахсий истеъмол харажат турлари бўйича ( узоқ муддатли фойдаланиладиган товарлар, қисқа муддатли фойдаланиладиган товарлар, хизматлар) таснифлашда кузатилмоқда. Кўплаб ривожланган мамлакатлар амалиётида жам\ариш асосий фондларни ялпи жам\ариш ва моддий айланма воситалар захираларини ўсишига бўлинади. Бироқ, кўплаб ривожланган мамлакатларда жам\ариш бўйича келтирилган тасниф андозавий МҲТ тавсияларига мос келмайди. Ривожланган мамлакатларда энг муҳим қийинчилик МҲТ доирасида бир қанча валюта категорияларини аниқлаш муоммосидир. Масалан: кўплаб мамлакатларда импорт тўловлари бошқа турдаги эгри солиқлардан алоҳида бўлиб, МҲТ талабларига жавоб бермайди. Шунинг билан бирга иқтисодиёт тармоқлари бўйича ЯИМ ни ишлаб чиқарувчилар баҳосида ҳисоблаш таснифи қўлланилмайди. Бироқ, бу мамлакатларда иқтисодиёт тармоқлари бўйича фактор ( омил) баҳоларида ЯИМ ни гуруҳлаш бўйича жадваллар тузилади ( омил баҳо қ бозор баҳо- билвосита солиқлар - субсидия). Бизнинг фикримизча, халкаро андозаларга асосланган МҲТ нинг энг муҳим тавсияларидан бири бу иқтисодиёт секторлари бўйича уй хўжалигига хизмат кўрсатувчи нотижорат ( ижтимоий ) ташкилотлар секторини таснифлашдир. Ушбу секторни алохида хусусияти шундаки, жумладан : бу сектор учун ялпи ва соф маҳсулот кўрсаткичлари, якуний$ $истеъмол кўрсаткичлари , даромад ва харажатлар кўрсаткичлари хисобланади. Лекин амалиётда кўплаб ривожланган мамлакатларда бу МҲТ -93 талабларига жавоб бермайди. Шундай қилиб, республикамизда миллий ҳисоблар тизимини жорий қилаётган вақтда ривожланган мамлакатларнинг ил\ор тажрибаларидан самарали фойдаланиш ва уларни мақсадли йўналтириш зарур. Бизнинг миллий ҳисоблар тизими буйича чет -эл тажрибасини чуқур тахлил этишимиз, республикамизда махаллий шароитларга уйгунлаштирилган МХТ жорий қилишда уларнинг тажрибасидан самарали фойдаланиш зарурлигини курсатди. Миллий ҳисоблар тизимининг методологик принциплари, асосий счетлари ва кўрсаткичлари ривожланган мамлакатларда (Франция , АКШ, Германия, Япония, Голландия ва бошкаларда) кенг кулланилиб келинмокда. Узбекистон Статистикасига МХТ ни жорий килишда улар томонидан бу сохада кулга киритилган ютук ва тажрибалардан самарали фойдаланиш зарур. Гарчи бугунги кунда Давлат Статистика +ўмитаси томонидан тузилаётган хисобламаларда хам уларнинг тажрибалари кул келиши табиийдир. Чет -эл МҲТ ининг энг самарали ва ил\ор, республикамизда қўллаш мумкин булган шаклини бахолаш ва танлаш мухим ахамият касб этади. Бунинг учун биз диссертацияда ўрганиб чиққан ва таклиф этган Франциянинг кенгайтирилган миллий ҳисоблар тизимидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз. +исқача хулоса. МҲТ ни қўллаш бўйича хорижий мамлакатларни тажрибасини ўрганиш асносида шундай фикрга келдикки, БМТ МҲТ – 93, ЕМҲТ –95 халқаро андозалар умумий асосга эга бўлган умумий методологик андозалар бўлиб$ $хизмат қилар экан ,холос. Ҳар бир мамлакат ўз миллий ва анаънавий хусусиятларидан келиб чиқиб, МҲТ ни у ёки бу шаклда жорий қилар экан. Ўзбекистон ҳам келгусида МҲТ ни ишлаб чиқаётганда аграр йўналишга эга республика бўлганлиги учун (қишлоқ хўжалиги секторининг ЯИМ даги улуши 2004 йилда 26,8 %) қишлоқ хўжалиги секторига тааллуқли иқтисодий счётларни ишлаб чиқиш зарур. Бир сўз билан айтганда , биринчи навбатда қишлоқ хўжалиги тармо\ини МҲТ -93 га зарур. БМТ МҲТ –93 халқаро андозасига мос келадиган ва яқин турадиган тизим- бу Канаданинг миллий ҳисоблар тизимидир. Канаданинг умумий жамлама счёти – бу ишлаб чиқариш счёти бўлиб, ҳалқаро андозалардаги товар ва хизматларни ишлаб чиқариш счёти ўрнига тузилади. Канада МҲТ уй хўжалиги секторига хизмат кўрсатувчи нотижорат ташкилотлар (сиёсий партиялар, диний ташкилотлар, турли хил жамиятлар) секторини алоҳида институцион сектор бўлиб, ажратилмайди. Канадани халқаро тажрибасидан келиб чиқиб, республикамизда МҲТ ни жорий қилаётганда уй хўжаликларига хизмат кўрсатувчи нотижорат ташкилотлар сектор сифатида таснифланмаслиги керак. Буни қуйидагича изоҳлаймиз: Биринчидан: бу секторнинг ЯИМ даги салмо\и жуда кам бўлиб, 0,7 % ни ташкил этади. Иккинчидан: бу секторни ташкил қилувчи ташкилотлар республикамизда давлат бюджети орқали молиялаштирилади. Ваҳоланки, БМТ МҲТ – 93, ЕМҲТ – 95 да таърифланишича уй хўжалигига хизмат кўрсатувчи нотижорат ташкилотлар сектори ўзини ўзи молиявий мабла\ билан таъминлай оладиган мустақил сектор ҳисобланади. 3. МДҲ давлатлари статистика бўлимларида МҲТ ни жорий қилиш бўйича кўплаб илмий изланишлар олиб борилиб, амалий тажрибалар тўпланган. Айниқса, Россия, Белорус ва Украинада маҳаллий МҲТ ни ишлаб чиқиш$ $бўйича олдинги ўринларда бўлиб, уларда кўп ишлар қилинди ва қилинмоқда. Лекин аксарият ҳолларда улар ХХБ ни ўрнини тўлиқ инкор этган ҳолда МҲТ ни жорий қилишга ҳаракат қилишмоқда. Бизнинг фикримизча, бозорга ўтиш шароитида вақтинчалик иккала тизимдан ҳам параллел фойдаланиш зарур. Буни қуйидагича изоҳлаймиз: а) ушбу тизим МДҲ да 70 йилдан ортиқ амал қилиб келди. Хўжалик юритиш, жамлама иқтисодий моделларни тузиш, иқтисодий тармоқларга бўлиб ўрганиш ХХБ тизими асосида амалга оширилди. Иқтисодий кўрсаткичлар ва турли ҳисобот шакллари шунга мослаб қурилган эди. Шунинг учун бу тизимни дарҳол тугатиш шарт деган фикр мантиқий эмас деб ҳисоблаймиз. б) бугун бухгалтерияни ислоҳ қиляпмиз, янги бухгалтерия миллий стандартларини ишлаб чиқяпмиз, лекин бу ҳали МҲТ методологиясига мутлоқо тў\ри келмайди. Айниқса, ишлаб чиқариш харажатларини ҳисобга олиш. Ушбу харажатларни ҳисоблаш МҲТ да бошқа, бухгалтерияда бошқача. Охирги йииларда ишлаб чиқилган бухгалтерия ҳисобининг миллий стандартлари бухгалтерия ҳисобидан фойдаланиш бўйича МҲТ принципларига тўла мос келмайди яъни бутун ҳолатда (ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш) иқтисодий элементлар бўйича харажатлар хисоби йўқлигидир. Харажатлар таркиби тў\рисидаги низомда харажатларни тўла моддалари оралиқ истеъмол , якуний истеъмол, трансфертлар ва қўшилган қийматнинг бошқа элементларига аниқ ажратилиши етарли даражада эмас. Бу эса бутун иқисодиёт бўйича ЯИМ кўрсаткичини ишончли ҳисоблашга салбий таъсир кўрсатади. Бухгалтерия ҳисоби МҲТ ни талабларини тўла қондириши керак. в) ҳали МҲТ ни ўзларида бир бутун тизим сифатида шакллантириб олган, унинг мазмун ва моҳиятини тушинтириб берадиган етук мутаҳассислар жуда озчиликни ташкил этади ва х.к. лар.$ Шуларга асосланиб, ҳам ХХБ тизимидан ҳам МҲТ тизимидан ҳозирга вақтинча фойдаланиш зарур.

Шуларга асосланиб, ҳам ХХБ тизимидан ҳам МҲТ тизимидан ҳозирга вақтинча фойдаланиш зарур.

O'xshashlar

Хорижий мамлакатларда бизнесни ташкил этиш тажрибаси

Хорижий мамлакатларда метрология ва халқаро метрология ташкилотлари

Хорижий мамлакатларда нобюджeт фондларнинг шаклланиши ва фойдаланиш йуллари

Мҳт ва бухгалтерия ҳисоби

Миллий ҳисоблар тизими фанининг моҳияти ва ривожланиш тарихи