Kreditning milliy iqtisodiyotni rivojlantirishdagi roli - Iqtisodiyot - Referatlar

Kreditning milliy iqtisodiyotni rivojlantirishdagi roli

Yuklangan vaqt:

04.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

123 KB

Ko'chirib olish

Kreditning milliy iqtisodiyotni rivojlantirishdagi roli Reja: 1. Kreditning iqtisodiyotning real sektori korxonalarining joriy va investitsion xarajatlarini moliyalashtirishdagi roli 2. Kreditning qurilish industriyasini rivojlantirishdagi roli 3. Kreditning eksport-import operatsiyalarini rivojlantirishdagi roli 4. Kreditning aholining turmush farovonligini rivojlantirishdagi roli

Kreditning iqtisodiyotning real sektori korxonalarining joriy va investitsion xarajatlarini moliyalashtirishdagi roli Korxonalarning investitsiya xarajatlarini moliyalashtirishda kreditning roli uni amaliyotga joriy etish usullarining xususiyatlari hamda erishilgan samarali yutuqlar bilan belgilanadi. Kreditlardan amaliyotda foydalanish bilan bir qatorda ular ustama haq bilan birgalikda egasiga to`liq qaytarilishi taqozo etiladi. Bu holat kredit operatsiyalari ishtirokchilarining qarz mablag`larini olishi va ulardan maqsadli foydalanish jarayonlarida javobgarlikni tobora oshiradi. Ma’lumki, banklarga jalb qilingan mablag`lar hajmi, ularning muddatida banklarga qaytarilishi iqtisodiyotdagi real sektor korxonalarining manfaatdorligi bilan belgilanadi. Kredit munosabatlarining o`ziga xos xususiyatlari ob’ektlarni byudjet mablag`lari orqali moliyalashtirish jarayonida ko`zga tashlanadi. Byudjet mablag`lari orqali moliyalashtirilgan summaning miqdori kamayganda shaxslar uchun moddiy manfaatdorlik yo`qoladi, ya’ni foydalanish uchun olingan mablag`lar byudjetga qaytarib berilmaydi yoki ulardan tekin berilishi sharti asosida foydalaniladi. Ta’kidlash joizki, moliyaviy resurslarning qaytaruvchanlik, muddatlilik va to`lovlilik shartlari kreditning rolini oshirishiga imkon yaratadi. Kreditdan korxonalarning investitsiya xarajatlarini moliyalashtirish maqsadida foydalanishi muhim ahamiyat kasb etadi va u rang-barang shaklga ega. Kreditning roli korxonalarning investitsiya xarajatlarini moliyalashtirish natijasida mahsulotlarni ishlab chiqarish, ayirboshlash va iste’mol qilish jarayonlarida, shuningdek pul aylanmasida namoyon bo`ladi va ularga o`zaro ta’sir ko`rsatadi. Bank krediti, iste’mol krediti, ipoteka krediti va sinditsiyalashtirilgan kredit kabi kreditning turlari orqali korxonaning investitsiya xarajatlarini moliyalashtirish jarayonlarida paydo bo`ladigan kredit munosabatlarini erishilgan yutuqlarda kuzatish mumkin. Bu holatda kredit rolining namoyon bo`lishini ko`rish mumkin. Kreditning ta’siri bo`yicha etakchi o`rinni kredit munosabatlarining muayyan bir turi egallaydi. Tovarlarni sotish jarayonida asosiy rolni tijorat krediti egallasa, qarzga berilgan mablag`larda bank krediti egallaydi.

Ma’lumki, kredit munosabatlari tizimida kredit operatsiyalarini amalga oshirish uchun jalb qilingan mablag`lar muhim ahamiyat kasb etadi. Ammo bu faoliyat kredit munosabatlari ichida bir xil emas. Masalan, tijorat kreditini amaliyotga joriy etishda kreditor tomonidan mablag`larni jalb qilishiga zaruriyat yo`q; qarz mablag`larini sotilgan tovarlar ko`rinishida kreditga berish uchun kreditor o`z mablag`laridan foydalanadi. Kreditor o`z mablag`lari qo`yilmasining o`rnini to`ldirish uchun bank kreditini (vekselni hisobga olish, vekselni garovga qo`ygan holdagi ssudalar) jalb qilishni o`zida istisno etmaydi. Tijorat kreditini mijozlarga berishda dastlab jalb qilingan mablag`larni mo`ljallashi shart emas va, aksincha, bank kreditlash jarayonida jalb qilingan mablg`alardan ko`proq foydalanishni istaydi. Banklarning bu faoliyati korxonalarning investitsiya xarajatlarini moliyalashtirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ammo qarz mablag`larini berishda ular uchun tovarlarni sotib olishiga imkoniyat tug`iladi. Bank kreditida moddiy resurslarning qayta taqsimlanishi korxonaning investitsiya xarajatlarini moliyalashtirishda kuzatiladi va uning natijasi moddiy resurslarni xo`jalikda qayta taqsimlashning ahamiyati bilan belgilanadi. Ahamiyatiga ko`ra, bu natijalar ko`proq tijorat kreditidan korxonaning investitsiya xarajatlarini moliyalashtirishda foydalanishga olib keladi, xususan, moddiy resurslarning qayta taqsimlanishi mol etkazib beruvchilardan xaridorlarga o`tkazilgan paytning o`zida kuzatiladi. Moddiy resurslarning qayta taqsimlanishi ko`chmas mulklarni garovga olgan holda davlat, iste’mol va ipoteka kabi kredit turlaridan foydalanish korxonaning investitsiya xarajatlarini moliyalashtirishga imkon beradi. Bularning barchasi moddiy resurslarni taqsimlash hamda korxonaning investitsiya xarajatlarini moliyalashtirish davrida kredit ishtirokining muhimligi to`g`risidagi axborotni beradi. Ammo bu holat kredit munosabatlarining paydo bo`lishiga sabab bo`ladi va resurslardan maqsadli foydalanishga erishiladi. Kreditning roli aynan korxonaning investitsiya xarajatlarini moliyalashtirish, mahsulotlarni ishlab chiqarish va ayirboshlash jarayonining uzluksizligiga ta’sir ko`rsatish paytida namoyon bo`ladi.

Korxonada joriy pul mablag`larining kirimi va sarflarning tizimli nomutanosibligi, tovar-moddiy qiymatliklarni xarid qilishda vaqtinchalik pul mablag`larining etarli darajada bo`lmaslik holatlari korxonaning investitsiya xarajatlarini moliyalashtirish, mahsulotlarni ishlab chiqarish va ayirboshlash jarayonlari uzluksizligining buzilishiga olib keladi. Pul mablag`lariga bo`lgan vaqtinchalik talabni ta’minlash qarz oluvchilardagi mablag`larning kirimi va chiqimi doimiy uzluksizlik bilan ta’minlangan bo`lishni taqozo etadi. Mablag`larning uzluksizligi va aylanish tezlanuvchanligi takror ishlab chiqarish jarayonlarini mustahkamlashga olib keladi. Bu natijalar kredit shakllaridan korxonaning investitsiya xarajatlarini moliyalashtirishda foydalanishni, jumladan tijorat krediti yordamida qarz oluvchi tomonidan korxonaning investitsiya xarajatlarini moliyalashtirish, moddiy resurslarni xarid qilish, mahsulotlarni ishlab chiqarish va ayirboshlash kabi jarayonlarni taqozo etadi. Bank krediti korxonalarning investitsiya xarajatlarini moliyalashtirish, mahsulotlarni ishlab chiqarish va ayirboshlash kabi jarayonlarga ta’sir ko`rsatishi mumkin yohud talab qilingan moddiy resurslarni xarid qilishga yoki ular bilan bog`liq to`lovlarni o`z vaqtida amalga oshirishga imkon berishi mumkin. Ssuda berish orqali qarz oluvchilarning talabini ta’minlashda o`zaro ishonch muhim vosita sifatida asosiy rol o`ynaydi. Ishonch ssuda qarzdorligini o`z vaqtida qoplashga imkon beradi. Ortiqcha zahiralarning mavjudligi kreditdan foydalanishni inkor etishi yoki doiraviy aylanish aylanuvchanligining sekinlashuviga zamin yaratishi mumkin. Kredit korxonalarning faoliyatini modernizatsiya qilish, rekonstruksiya qilish, ishlab chiqarish quvvatini oshirish, faoliyatni kengaytirish va yangi mahsulotlar ishlab chiqarishga zamin yaratadi. YAngi tashkil etilayotgan korxona va tashkilotlar uchun esa investitsion xarajatlarni moliyalashtirish, aksioner kapitalidan foydalanish maqsadga muvofiq bo`ladi, chunki yangi tashkil etilgan korxonalar uchun bank kreditidan foydanish yuqori risklar bilan bog`liq bo`lib, kredit olishda korxona uni qaytarish uchun etarli

darajada moliyaviy resurslar yoki boshqa aktivlar bilan ta’minlanmagan bo`lishi mumkin, bunday shartlarni yangi korxona yoki tashkilotlar tomonidan bajarilmasligi ularni aksionerlik kapitalidan foydalanishga majbur etadi. To`lov qobiliiyati va likvidlilik darajasi bilan bog`liq bo`lgan vaziyatlarda yangi korxonalar qiyin vaziyatga tushib qolishi mumkin. Xarajatlar ijobiy baholanganda yoki texnik asoslanganda ham banklar yuqori foizli stavkasida kreditlar berishi mumkin. Aksionerlik kapitali bunday muammolarni keltirib chiqarmaydi, ammo kapitalni to`plash ancha murakkab vazifadir, bundan bank kreditlari mustasno. Investitsion xarajatlarni kreditlash shartida foiz stavkasining o`zgarishi bilan iqtisodiy ko`rsatkichlarlarining o`zgarishi o`rtasidagi munosabatlar ko`zga tashlanib qoladi. Ma’lumki, foiz stavkasi o`zgarmas va o`zgaruvchan ko`rinishda bo`lishi mumkin. SHu sababli korxona investitsiya xarajatlarini moliyalashtirish maqsadida uzoq muddatli kredit olmoqchi bo`lsa, u holda korxona o`zgarmas foizli stavkasidagi kreditlardan foydalanadi. Ijobiy asoslangan xarajatlar uchun qarz mablag`larini olish bir muncha osonroq. Investitsiya xarajatlarni moliyalashtirishda dastlab qarz mablag`larining hajmini aniqlab olish maqsadga muvofiq bo`ladi, chunki u olinadigan kreditlarni kafolatlashi mumkin. Ssuda kapitalini asbob-uskunalarni xarid qilish, ishlab chiqarishni kengaytirish, modernizatsiya va rekonstruksiya qilish kabi maqsadlar uchun yo`naltirish mumkin. Ssuda kapitalining tarkibi aylanma mablag`larni to`ldirish, tijorat krediti, bank krediti yoki boshqa shakldagi kreditlar qisqa va uzoq muddatli ko`rinishda bo`lishi mumkin. Investitsiyalarni moliyalashtirishning manbalarida kredit rolining oshishi chet el kreditlarini jalb qilish orqali ko`payitirish hisobidan yuzaga kelishi mumkin. CHet el kreditlari salmog`ining yuqori darajadaligi ular bo`yicha davlat kafolatlarining mavjudligi yoki tijorat banklari kreditlarining foiz stavkalari nobarqaror ekanligi bilan izohlanadi. Hukumat kafolatlari orqali olinayotgan chet el kreditlari hissasining ko`payishi ehtiyotkorlik bilan valyuta kreditlarining qaytarilmaslik risklarini hisobga olishni taqozo etadi. Bu esa, o`z navbatida, investitsiya loyihalarini tahlil qilish,

ularni ekspertizadan o`tkazish, investitsiya qarorlarini qabul qilish, xalqaro moliya institutlari va chet ellik investorlarning qarz mablag`laridan foydalanishda banklar mas’uliyatini oshirish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Moliyalashtirish manbalari ularni belgilangan muddatlarda qaytarishlik, ta’minlanganlik va to`lovlilik shartlari asosida maqsadli yo`naltiriladi. Kreditlar foydalanish muddatiga ko`ra qisqa muddatli (1 yilgacha) va uzoq muddatli (1 yildan yuqori)ga bo`linadi. Korxonaning asosiy fondlarini shakllantirish maqsadida olinadigan uzoq muddatli kreditlar odatda investitsiyalar deb yuritiladi. Uzoq muddatli kreditlarning ob’ektiv zarurligi korxonaning ishlab chiqarishni kengaytirishga bo`lgan ehtiyojlaridan kelib chiqadi. Kapital qo`yilmalarni moliyalashtirishga nisbatan kredit usulining afzallik tomonlari pul mablag`larining belgilangan muddatda qaytarilishi bilan bevosita bog`liq. Kapital qo`yilmalarning o`z vaqtida qoplanishi, kreditning o`z vaqtida qaytarilishi bo`yicha nazorat mablag`lardan foydalanishning samaradorligini oshiradi. Hozirgi kunda tijorat banklari uzoq muddatli kreditlash jarayonini ichki kredit siyosatidan kelib chiqqan holda mustaqil belgilab amalga oshirmoqda. Uzoq muddatli kreditlar - bu ishlab chiqarish va ijtimoiy rivojlantirish maqsadlari uchun mo`ljallangan ob’ektlar, qurilishni tashkil etish, rekonstruksiya qilish, texnik qayta jihozlash bilan bog`liq bo`lgan harajatlar uchun kapital qo`yilmalarni moliyalashtirish, yangi texnika, texnologiya va uskunalarni harid qilish, ko`p yillik o`simliklarni shakllantirish kabi investitsiyalar uchun mo`ljallangan kreditlar bo`lib hisoblanadi. Uzoq muddatli kreditning qoplash muddati bir yildan ortiq muddatga beriladigan ssudadir. Uzoq muddatli kreditlar bilan yuridik va jismoniy shaxslar, xususiy tadbirkorlar, shuningdek, qonun hujjatlarida belgilangan tartibda ro`yxatga olingan yuridik shaxs maqomiga ega bo`lmagan dehqon xo`jaliklari ham foydalanishlari mumkin. Ob’ektlarni qurish, rekonstruksiya qilish va texnik qayta jihozlash uchun qo`yilgan quyidagi talablar taqozo etiladi: • ular amaldagi tartibga muvofiq ekspertiza qilingan va tasdiqlangan, loyiha- smeta hujjatlari asosida tasdiqlagan bo`lishi;

• qurilish, mulkchilik shaklidan qat’iy nazar Davlat arxitektura qurilish qo`mitasining nazorati yoki mahalliy inspeksiyaning yozma ruxsatnomasi bo`lishi; • texnologik uskunalar va xom ashyolar bo`yicha shartnomalar bilan ta’minlangan bo`lishi; • davlat ekologiya ekspertizasining xulosasi bo`lishi; • shartnoma bahosi qaydnomasining bo`lishi; • qurilish ob’ekti uchun ajratilgan hududiy shartnomaning bo`lishi; • inflyasiya jarayonlarini hisobga olgan holda pudrat ishlari bo`yicha kontraktlarning bo`lishi. Bank kredit resurslari yoki qarz mablag`laridan samarali foydalanish uchun qarz oluvchilar bilan iqtisodiy munosabatlarni tartibga soladi hamda kredit samaradorligini oshirish bilan bog`liq bo`lgan barcha masalalarni o`zi mustaqil hal etadi. Uzoq muddatli kreditlar ta’minoti quyidagilar hisoblanadi: hukumat kafolati; mol-mulk garovi; bank, kredit muassasalari va sug`urta tashkilotlarining kafolati; uchinchi shaxs kafilligi; qonun hujjatlariga muvofiq faoliyat yurituvchi sug`urta kompaniyalari tomonidan berilgan sug`urta polisi. Qarz oluvchi bankka quyidagi hujjatlarni taqdim etishi shart: belgilangan tartibda tasdiqlangan loyihaning texnik iqtisodiy asosnomasi va loyiha smeta hujjatlari; qurilish qiymati bo`yicha yig`ma moliyaviy smeta hisob-kitoblari; qurilishning belgilangan tartibda tasdiqlangan manzilli dasturi; qurilish davriga mo`ljallangan pudrat shartnomalari; texnik uskunalarni etkazib berish uchun kontrak loyihalari; Davarxitektqurilish qo`mitasi nazorat ekspertizasi bilan loyiha xujjatlariga doir davlat ekologik ekspertizasi xulosalari; yuridik shaxslarning moliyaviy hisoboti; zaruriyat tug`ilganda bank investitsiya loyihasi bo`yicha boshqa hujjatlarni talab qilishi mumkin. Kreditlanayotgan loyihaning kompleks ekspertizasi qarz oluvchi tomonidan takdim etilgan quyidagi ma’lumotlar tahliliga asoslanadi:

• loyihada foydalaniladigan asbob-uskunalar, yangi texnologiyalar va texniklarning tavsiflarni o`rganish; • ishlab chiqarilayotgan mahsulotga bo`lgan talab va taklifni o`rganish, raqobatchilar va loyiha mahsulotining harakatlanish omillarini tahlil qilish; • ekspertizani o`tkazish, loyihani tadbiq etish, pul mablag`larining oqimini loyihalashtirish va ularning iqtisodiy jihatdan muvofiqliligini aniqlash; • risklarni baholash va loyihaga ta’sir etuvchi risklarni pasaytirish omillarini aniqlash; • bino va inshootlar, asbob-uskunalar va boshqa ob’ektlar qiymatini baholash va tahlil qilish; • kapital harajatlari qiymatining oshishini shartnoma narxlari bo`yicha to`g`ri baholash; • asbob-uskunalarning etkazib berilishi va ularning montaj qilinishi bilan bog`liq bo`lgan xarajatlarni aniqlash; • loyihaning o`zini-o`zi qoplashiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash. Ipoteka krediti korxonalarning investitsiya xarajatlarini moliyalashtirishda, xususan, investitsiya faoliyatining muhim elementi bo`lib hisoblanadi. Qarzdorning to`lovga layoqatsizliligi holatida garovni ro`yhatdagi navbat ketma- ketligi bo`yicha mulklarni sotishdan tushgan tushum hisobidan kreditorlarning talabini ta’minlash mumkin. Garov predmeti mulkiy xuquqlar yoki talablar ham bo`lishi mumkin, chunki amaliyotda uy-joylarni garov ob’ekti sifatida olish mumkin emas. G`arbiy Evropada uy-joylar bo`yicha ipoteka kreditlari keng tus olgan. Ular AQSHda ko`chmas mulk ostidagi ssudalar umumiy hajmining 60%idan ortiq miqdorini tashkil qiladi. Ipoteka kreditlari uzoq (qariyib 10 yildan 30 yilgacha) muddatga beriladi. Ipoteka kreditini olishda «garov xati» bilan maxsus kredit bitimi ham tuziladi. «Garov xati»ning ikkilamchi vazifasi kreditlash uchun doimiy resurslar, shuningdek, kredit resurslariga ehtiyoj seziladigan hududlarga va tarmoqlarga pul mablag`lari yo`naltiriladi. Ipoteka kreditlari past darajadagi riskli

bank operatsiyalaridan biri bo`lib hisoblanadi. Bu riskning katta qismi qarzdorlar bilan investorlarning zimmasiga yuklanadi. Korxonalarning investitsiya xarajatlarini moliyalashtirishda sinditsiyalashtirilgan kredit ishtirokchi banklarning loyiha - smetalar va boshqa hujjatlarning nusxalarini etakchi bankka taqdim etishlari, ularni amaliyotga joriy etish usullari va erishilgan samarali natijalar bilan belgilanadi. Ishtirokchi banklar bilan qarz oluvchilar o`rtasida kredit shartnomasi tuzilgandan so`ng qarz oluvchi uchun ularning xizmat ko`rsatuvchi bankida belgilangan tartibda alohida ssuda hisobvaraqlari ochiladi, to`lovlar ssuda hisobvarag`idan naqd pulsiz shaklda o`tkazib beriladi. Sinditsiyalashtirilgan kredit summasi ishtirokchi banklar balansida aks ettirilgan kredit miqdoriga ekvivalent ulushida ifodalanadi. Ularning qaytarilish muddati pul oqimining kelib tushishi istiqboliga qarab bir necha bosqichda qoplanishini ko`zda tutuvchi jadval taqdim etiladi. Etakchi bank tomonidan qarz oluvchining moliyaviy ahvoli, berilgan kreditdan maqsadli foydalanganligi, qo`yilgan garov yoki kafil vositalarining moliyaviy holati bo`yicha kreditdan foydalanish muddati bo`yicha monitoring olib beradi. Ushbu monitoring ishtirokchi banklarning talabi asosida kredit shartnomasida belgilangan tartibda ishtirokchi banklar tomonidan mustaqil amalga oshirilishi mumkin. Kreditning qurilish industriyasini rivojlantirishdagi roli Kredit rolining samaradorligini qurilish industriyasida ham kuzatish mumkin. Qurilish industriyasi moddiy ishlab chiqarishning asosiy tarmog`i bo`lib hisoblanadi. Hozir qurilish industriyaning oldiga investitsiya dasturlarini bajarish bilan bog`liq muhim vazifalar qo`yilgan. Bundagi birinchi navbatdagi vazifalar kapital qo`yilmalarining samaradorligini oshirish, qurilayotgan ob’ektdagi qurilishning davomiyligini qisqartirish, qurilish ob’ektining qiymatini kamaytirish, mehnat unumdorligini oshirish, qurilish sifatini yaxshilash kabi masalalar tashkil etadi. Kapital qo`yilmalaridan foydalanish sanoat, qishloq xo`jaligi, transport kabi

tarmoqlarga belgilangan vazifalarning echimlari bilan o`zaro bog`liq. Kapital qo`yilmalar ishlab chiqarishni rivojlantirish va aholining madaniy-maishiy talablarini ta’minlashga mo`ljallangan asosiy fondlarni shakllantirish va yangilash bilan bog`liq bo`lgan xarajatlarning yig`inidisini tashkil etadi. Ma’lumki, kreditning roli qurilish industriyasida ishlab chiqarishni kengaytirishda o`zining asosiy dastaklaridan biri ekanligi bilan belgilanadi. Qarz mablag`lari qurilish mahsulotlarini ishlab chiqarish va uni kengaytirish maqsadida talab qilinadigan zahiralar hajmini ko`paytirish, xarajatlarni qoplash uchun qisqa muddatli kreditlar beriladi. SHu bilan birga, kreditlar pul mablag`lari manbai sifatida qurilish industriyasida binolar, inshootlar va uzatuvchi moslamalar, mashina va asbob-uskunalarni sotib olish kabi boshqa turdagi asosiy fondlarni ko`paytirish uchun foydalanish maqsadida beriladi. Bu holat qurilish mahsulotlari ishlab chiqarishni rivojlantirish, qurilish tashkilotlarining yangi asosiy fondlarini kengaytirishda qurilish industriyasining imkoniyatlarini oshirishga xizmat qiladi. Kreditni asosiy fondlarni kengaytirish manbai sifatida qurilish industriyasiga qaytarmaslik sharti asosida pul mablag`lari manbai hisobidan foydalanishga berish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, byudjetning moliyalashtirish hisobidan kapital qo`yilmalarni moliyalashtirish va kreditlash maqsadida belgilangan talablarga ko`ra foydalanishga berish mumkin. Kreditlarni kapital qo`yilmalarga mablag`lar manbai sifatida safarbar qilingan mablag`larning sarfini nazoratdan o`tkazish eng muhim vazifalardan biri bo`lib hisoblanadi. Moddiy resurslarni taqsimlash kredit ishtirokchilarining ahamiyati to`g`risidagi axborotlarni beradi. Ushbu holat kredit munosabatlarining paydo bo`lishiga va moddiy resurslardan maqsadli foydalanishga erishishga olib kelishi mumkin. Qurilish mahsulotlarini ishlab chiqarish va ayirboshlash jarayonining uzluksizligiga ta’sir ko`rsatishda kredit juda katta rol o`ynaydi. Korxonada joriy pul mablag`larining kirimi va chiqimining tizimli nomutanosibligi, tovar-moddiy qiymatliklarni sotib olishda vaqtinchalik pul mablag`larining etarli emasligi kabi sabablar qurilish mahsulotlarini ishlab chiqarishdagi va ayirboshlashdagi uzluksizlikning buzilishiga olib kelishi mumkin. Pul mablag`lariga bo`lgan vaqtinchalik talabni ta’minlash uchun qarz

oluvchilar mablag`larning kirimi va ularning chiqimi uzluksiz tarzdagi takroriy aylanish ko`rinishida bo`lishi lozim. Mablag`larning uzluksizligi va aylanmalarning tezlanuvchanligi qurilish mahsulotlarini takror ishlab chiqarishni qo`llab-quvvatlashga olib keladi. Ushbu jararyonlarning barchasi kredit shakllaridan foydalanishni taqozo etadi, jumladan tijorat krediti yordamida qarz oluvchi moddiy resurslarni xarid qilishi, qurilish mahsulotlarini ishlab chiqarishi va ayirboshlash jarayonlarini bajarishi mumkin. Bank krediti qurilish mahsulotlarini ishlab chiqarish va ayirboshlash jarayonlariga ta’sir ko`rsatadi yohud talab qilingan moddiy resurslarni xarid qilishi yoki ular bilan o`zaro bog`liq bo`lgan to`lovlarni o`z vaqtida amalga oshirishga imkoniyat yaratadi. Kredit qurilish mahsulotlarining muayyan turini ishlab chiqarish va ayirboshlashni amalga oshirishdagi vaqtinchalik mablag`larga bo`lgan talabni ta’minlashda katta rol o`ynaydi. Bunda qarz mablag`lari mavsumiy zahiralar bilan mavsumiy xarajatlarning paydo bo`lishiga sababchi bo`ladi. Kredit nafaqat korxona va tashkilotlar ish faoliyatining yuritilishiga imkonitya yaratadi, undan resurslardan tejamli foydalanish uchun o`zining pul mablag`lari hajmida zahiralarning kamaytirilgan tarzda foydalaniladi. Davlat krediti asosan jalb qilingan mablag`lar hisobidan byudjet xarajatlarni qoplash maqsadida ishlatiladi. Qarz mablag`lari bu talabni ta’minlash uchun g`azna majburiyatlarini amalga oshirishdan tushgan tushum ko`rinishida yoki obligatsiya, ayrim holatlarda bank krediti yoki xalqaro kredit shaklida kelib tushishi mumkin. Bu mablag`lar orqali byudjet xarajatlarini ta’minlash, jumladan byudjet defitsitini qoplash uchun imkoniyat yaratiladi. Bu kabi maqsadlar uchun qarz mablag`laridan foydalanish resurslarning tejamli ishlatilishini cheklaydi, ayniqsa korxonalar qarzdor bo`lgan paytida olingan qarz mabalg`lari aynan qoplangan bo`lishni taqozo etadi. Ipoteka kreditining roli ko`chmas mulklarni garovga qo`ygan holda qarz berish jarayonida namoyon bo`ladi. Ipoteka krediti turar-joylarni qurish, rekonstruksiya qilish yoki turar-joyni sotib olishga qurilayotgan, rekonstruksiya qilinayotgan va sotib olinayotgan uy-joyni u joylashgan er uchastkasi bilan birgalikda garovga olgan holda

beriladigan maqsadli kreditdir. Ipoteka kreditidan qurilish industriyasida iste’mol ehtiyojlari, qurilish materiallarini ishlab chiqarish, ishlab chiqarish fondlari va muomala fondlarini kengaytirishga bo`lgan talabni ta’minlash maqsadida foydalanish mumkin. Ipoteka krediti kreditlashning qaytarishlik, to`lovlilik, ta’minlanganlik, muddatlilik va maqsadli foydalanish shartlari asosida inson oila a’zolarining yashashiga mo`ljallangan shinam uy-joy qurilishi, ko`p qavatli uylardagi kvartiralarni mukammal ta’mirlash hamda yakka tartibda qurilgan uylarni rekonstruksiya qilish (qayta qurish), ko`p qavatli uylardagi kvartiralarni ta’mirlash hamda yakka tartibda qurilgan uylarni sotib olishda ham muhim rol o`ynaydi. Modomiki, qarz mablag`larini qaytarish jarayoni bo`sh turgan pul mablag`larining manbai bilan o`zaro bog`liq emas. Kredit shakllarini amaliyotga joriy etishning o`z o`rni bor. Ko`pincha qarz mablag`larini qaytarishning manbai sifatida qarz oluvchilarning daromadlari xizmat qiladi. Bu o`z navbatida tugallangan uy-joylar va tugallangan qurilish ob’ektlarining ayirboshlanishi bilan o`zaro bog`liq. Ipoteka kreditidan foydalanishning o`ziga xos xususiyatlariga garovga qo`yilgan ko`chmas mulklarni asoslangan tarzda baholash va ularni ayirboshlashning real imkoniyatini aniqlashga bo`lgan zaruriyatning mavjudligi sabab bo`ladi. Bu kabi chora-tadbirlarning amalga oshirilishi garovga qo`yilgan ko`chmas mulklar asosida berilgan ssudalarni qaytarishga va kreditning ehtimoliy yo`qotishlarining oldini olishga qaratilgan ishonchni yuzaga keltiradi. Qurilish industriyasida qurilish-montaj ishlarining asosiy qismi (90%dan ortig`i) pudart usuli yordamida amalga oshriladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida turlicha mulk shakliga asoslangan pudart qurilish tashkilotlari (firma, ma’suliyati cheklangan jamiyat va boshqalar) faoliyat ko`rsatmoqda. Kapital qo`yilmalarining samaradorligini oshirishda iqtisodiy rag`batlantirish tizimini samarali boshqarish talab etiladi. Korxonalarning aylanma mablag`larini to`ldirishda ham kredit asosiy rol o`ynaydi va o`z navbatida, aylanma mablag`lar ham qurilish-montaj ishlarini bajarish uchun

muhim ahamiyat kasb etadi. Aylanma mablag`lar tarkibiga ishlab chiqarish zahiralari (xom ashyo va materiallar, konstruksiya va detallar, sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi buyumlar, yoqilg`ilar, ehtiyot qismlar va boshqalar), qurilishda ishlab chiqarishning uzluksizligini ta’minlash, tugallanmagan qurilish, asbob-uskunalarni o`rnatish bilan bog`liq bo`lgan mablag`lar va boshqa aktivlar kiradi. Qurilish tashkilotlarida qurilish ishlarining bajarilishi yangi sifatga o`tishi munosabati bilan ularning aylanma mablag`lar tarkibida qator o`zgarishlarning bo`lishiga olib keldi. Bozor islohatlarining amalga oshirilishiga qadar qurilish tashkilotlarida aylanma mablag`larning asosiy qismi ishlab chiqarish zahiralarini shakllantirish maqsadida foydalanilar edi. YAngi islohatlar sharoitida aylanma mablag`larning umumiy summasida tugallanmagan qurilish qiymatining salmog`I oshib borayotganini kuzatish mumkin. Qurilish ishlarida aylanma mablag`larning tarkibida tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlari ko`payib bormoqda. Bunda tayyor mahsulotlarni buyurtmachiga topshirgunga qadar tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlari qurilish tashkilotlarining balansi moddalarida aks ettirilib boradi. Qurilish tashkilotlarida aylanma mablag`larning doiraviy aylanishini bank kreditidan foydalanishda kuzatish mumkin. Ma’lumki, doiraviy aylanishning birinchi fazasida aylanma mablag`lar o`z navbatida pul shaklidan tovar shakliga o`tadi. Aynan bu paytning o`zida ko`pgina qurilish tashkilotlarida bank kreditiga talab paydo bo`ladi. Bu talab asosan xom ashyo va materiallar, konstruksiya va detallar, yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi buyumlar, yoqilg`ilar, ehtiyot qismlar va boshqa qurilish mahsulot turlarini ishlab chiqaradigan qurilish tashkilotlarida yuzaga keladi. Ma’lumki, qurilish mahsulotlari turini ishlab chiqaruvchi tashkilotlar minimal zahiralarni shakllantrish maqsadida o`zlarida etarli darajadagi aylanma mablag`lariga ega bo`lishi lozim. SHu sababli qurilish mahsulotlari kredit mablag`isiz oldiga qo`yilgan vazifalarni bajarishi mumkin emas. Demak, qurilish industriyasida kreditning roli unda erishilgan natijalar va joriy etilgan usullar bilan belgilanar ekan. Kreditning qaytarilish tamoyili asosida qurilish tashkilotlariga kreditlar ajratiladi va ular ko`p karrali mablag`larning doiraviy aylanishini amalga oshiradi. Bu esa kredit operatsiyalari bilan bog`liq bo`lgan ishtirokchilarning manfaatdorligini

oshirishga va uni kuchaytirishga olib keladi. Demak, banklar tomonidan qurilish tashkilotlariga kredit berish va ulardan samarali foydalanish maqsadga muvofiq bo`lar ekan. Qurilish tashkilotlarida aylanma mablag`larning doiraviy aylanishi notekis aylanma harakati bilan xarakterlanadi. Qachonki, qurilish tashkilotlarida notekis aylanma harakati yuzaga kelganda yillar davomida ishlab chiqarish jarayoniga industrial usulni joriy etish orqali aylanma mablag`larning doiraviy aylanishi harakati asta-sekinlik bilan tekis aylanma harakat ko`rinishiga keltiriladi. Qurilish tashkilotlarida pul mablag`lari hajmining yuqori darajadagi tebranishli harakatining paydo bo`lishiga quyidagi omillar sabab bo`lishi mumkin: yil davomida qurilish ishlari uchun pul mablag`larining noteks taqsimlanishi, qurilishni kompleks ishga tushirish uchun materiallarning kelib tushishi, qurilish materiallarining alohida turining mavsumiyligi yoki notekisligi. Ta’kidlangan m’lumotlar bo`yicha qurilish - montaj tashkilotlari aylanma mablag`larining harakatini shakllantirish uchun bank kreditining ishtiroki zarur bo`ladi. Qurilish tashkilotlarida aylanma mablag`lar harakatining shakllanish manbaining umumiy summasida kreditor qarzdorlikning yuqori darajadagi salmoqqa ega ekanligi tez- tez uchrab turadi. Hukumat tomonidan qurilish industriyasi uchun beriladigan kreditlardan foydalanish vazifasi tijorat banklariga yuklatilgan. Buning uchun tijorat banklari mustaqil balansga ega va aylanma mablag`lari harakati mavjud bo`lgan bosh pudratchi, subpudratchi va shu kabi boshqa qurilish tashkilotlariga maqsadli kreditlar ajratadi. Ularga aylanma mablag`larni to`ldirish, qurilish konstruksiyasi va detallar zahiralari, mehnat haqi va shu kabi boshqa maqsadlar uchun kreditlar beriladi. Kreditning eksport-import operatsiyalarini rivojlantirishdagi roli Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning hozirgi bosqichida eksport-import operatsiyalarini rivojlantirishni davlat tomonidan qullab-quvvatlash va tartibga solish iqtisodiy o`sishni ta’minlashning asosiy omillaridan bo`lib qolmoqda.

Mamlakatimizning iqtisodiy salohiyati eksport-import hajmini to`xtovsiz oshirib borishga imkoniyat yaratadi. Bu boradagi tashqi iqtisodiy faoliyatning asosiy ko`rsatkichlaridan biri – eksport-import qilinadigan mahsulotlar va xizmatlarning tarkibi bo`lib hisoblanadi. Eksport-import operatsiyalarini rivojlantirish masalasi makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, ishlab chiqarishni rivojlantirish va investitsion faoliyatni rag`batlantirishga qaratilgan davlatning umumiy iqtisodiy siyosatining ajralmas qismi bo`lib hisoblanadi. Ma’lumki, ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilmasdan turib tashqi bozorlarga chiqish va mahsulotlarimizni sotish borasidagi eksport-import dasturlarini amalga oshirish, valyuta daromadlarining tushumini ta’minlash, yuqori texnologiyalarga asoslangan yangi ishlab chiqarishni va ish o`rinlarini tashkil etish va pirovard natijada, o`z oldimizga qo`yilgan yuksak maqsadlarimizga erishishimiz mumkin emas. Ma’lumki, eksport-import operatsiyalarini rivojlantirish uchun tadbirkorlardan tashqi bozorlarni o`rganish, chet ellik sheriklarni topish, xalqaro tender savdolarida ishtirok etish, eksport shartnomalarini tuzish, xalqaro sertifikatlar, ruxsat berishga oid hujjatlarni olish va bojxona rasmiylashtiruvlari kerak bo`ladi. Odatda, eksport deganda tovarlar, xizmatlar, investitsiya, qimmatli qog`ozlar va texnologiyalarni tashqi bozorga chiqarish majmui tushuniladi. Tovarlarni bir mamlakat orqali olib o`tish (tranzit) va bir mamlakatdan olib kelingan tovarlarni boshqa mamlakatlarga sotish uchun chiqarish jarayoni eksport tarkibiga kiradi. Eksport-import operatsiyalarini rivojlantirish va ularning ko`lamini kengaytirishda xalqaro kreditning rolini erishilgan yutuqlarda kuzatish mumkin. Ulardan foydalanish turlicha rang-baranglikka ega. Kreditning roli pul aylanmasi ko`rinishida shakllanadi va ularga ta’sir ko`rsatadi. Xalqaro kredit eksport-import operatsiyalari munosabatlari jarayonida tovar va valyuta resurslarini qaytarishlik, muddatlilik hamda foiz to`lash shartlari asosida taqdim etish bilan bog`liq bo`lgan ssuda kapitalining harakatidir.

Xalqaro kredit kapitalistik ishlab chiqarish usulining dastlabki bosqichlarida vujudga kelgan va kapitalni dastlabki jamg`arib borishning dastaklaridan biri hisoblanadi. Ishlab chiqarishning milliy chegaralardan tashqariga chiqishi, xo`jalik aloqalari baynalmilallashuvining kuchayishi, kapitalning xalqaro jihatdan ijtimoiylashuvi, ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va kooperatsiyalashuvi kapital rivojlanishining ob’ktiv asosi bo`lib xizmat qiladi. Mablag`larning davriy aylanishi jarayonida vaqtinchalik bo`sh turgan pul shaklidagi kapitalning muayyan qismi hamda banklarga jalb qilingan davlat va xususiy sektorlarning pul jamg`armalari xalqaro kreditning manbalari bo`lib sanaladi. Takror ishlab chiqarish jarayonida xalqaro kreditga bo`lgan ob’ktiv zaruratlar yuzaga keladi. Bu zaruriyat mablag`larning doiraviy aylanishi, mahsulot ishlab chiqarish va uni ayirboshlash xususiyatlari, tashqi iqtisodiy bitimlar hajmi va muddatidagi farqlar, ishlab chiqarishni kengaytirishga mo`ljallangan kapital qo`yilmalarni yo`naltirish bilan o`zaro bog`liq. Xalqaro kredit o`zining funksiyalarining bajarilishiga ko`ra ijobiy yoki salbiy rolni o`ynaydi. Uning ijobiy roli eksport-import operatsiyalarini rivojlantirish, takror ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlash orqali ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishining tezlashuvida o`z aksini topadi. Xalqaro kredit tashqi iqtisodiy aloqalarga va pirovard natijada takror ishlab chiqarishga ta’sir etuvchi bo`g`inni ta’minlash mexanizmi rolini bajaradi. Ishlab chiqarish o`sishining mahsuli bo`lgan xalqaro kredit bir vaqtning o`zida uning zaruriylik sharti va katalizatori bo`lib hisoblanadi. U jahon bozorining shakllanishi va rivojlanishiga ko`maklashadi. Kreditor mamlakatlardan olingan foydasini boshqa qarzdor bo`lgan mamlakatlarga o`tkazib beradi. Ssuda foizlari va ularning qaytimi qarzdor mamlakatlarda jamg`armalarning manbalari shakllanishiga salbiy ta’sir ko`rsatadi. Xalqaro kredit qarzdor mamlakatlar uchun iqtisodiy va siyosiy rejimning shakllanishi hamda uning mustahkamlanishiga ko`maklashadi.

Firma (tijorat) krediti odatda bir mamlakat eksportyori tomonidan boshqa mamlakat importyoriga to`lovni kechiktirish shaklida taqdim etiladigan ssudadir. Tashqi savdodagi tijorat krediti tovar operatsiyalari bo`yicha hisob-kitoblar orqali amalga oshiriladi. Firma kreditlarining muddatlari turlicha bo`lib, u jahon bozoridagi kon’yunktura shartlari, tovarning turlari va boshqa omillar bilan belgilanadi. Firma krediti odatda veksel orqali rasmiylashtiriladi yoki ochiq hisobvaraqlar bo`yicha o`tkazib beriladi. Ochiq hisobvaraq bo`yicha kredit eksportyor va importyorlar o`rtasidagi kelishuv yo`li bilan amalga oshiriladi. Mazkur kelishuvga asosan tovarlarni etkazib beruvchi sotilgan tovarlar qiymatini sotib olgan shaxs hisobvarag`ida qarzdorlik yozuvi shaklida amalga oshiradi, importyor esa olingan kreditni muddatida so`ndirish to`g`risidagi majburiyatlarni o`z zimmasiga oladi. Ochiq hisobvaraq bo`yicha kredit tovarlarning muntazam etkazib berilishi, majburiyatlarning esa oyning o`rtasi yoki oxirida davriy ravishda so`ndirilib borilishi shartida amalga oshiriladi. Firma krediti sotuvchi bilan sotib oluvchi o`rtasidagi munosabatlarni ifodalasa-da, u odatda bank krediti bilan birgalikda harakatda bo`ladi. Mashina va jihozlar sotuvida firma krediti uzoq muddatga mo`ljallab beriladi. Bu esa eksportyorning yirik hajmdagi mablag`larining ichki muomalasidan tashqi muomalaga chiqib ketishiga olib keladi. SHu sababli eksportyor odatda bank kreditiga murojaat qiladi yoki banklarda o`zining kreditini qayta moliyalashtiradi. Bank krediti eksport-import operatsiyalari bilan o`zaro chambarchas bog`liq. So`nggi o`n yillikda bank kreditining roli tashqi savdo faoliyatini moliyalashtirishda muhim ahamiyat kasb etdi. Bank krediti tovarlar, tovarayirboshlash va to`lov hujjatlari, veksellarni akseptlash va hisobga olish hamda boshqa garov shakllarini ta’minotga olgan holda beriladi. Xorijiy banklarda eksport-import operatsiyalari hisob-kitoblari bilan bog`liq kompleks xizmatlar, ularni garov bilan ta’minlash orqali kreditlash jarayoni savdoni moliyalashtirish deb nomlanadi. Kreditlash jarayoni eksport va import ko`rnishdagi kreditlarga bo`linadi.

Eksport krediti - bu mashina va asbob-uskunalarni kreditlash maqsadida eksporter mamlakatning banki tomonidan importer mamlakatning bankiga berib turiladigan kredit bo`lib hisoblanadi. Bank krediti pul shaklida beriladi va u majburiylik xarakteriga ega. Qarz oluvchi ssudani kreditor mamlakatdan istino tariqasida foydalanish maqsadida ishlatish uchun olishi lozim. 1960 yildan boshlab mashina va asbob-uskunalarni kreditlash shakli sifatida xaridorlar krediti shakllandi. Bu holatda kredit eksporter mamlakatning banki tomonidan bevosita milliy eksporterlarga emas, balki imorter mamlakatning banki va firmalariga ajratildi. Bu kreditlarni kreditor mamlakatdan u yoki bu tovarlarni sotib olishga mo`ljallangan o`rta va uzoq muddatli kreditlar deb tushunmoq maqsadga muvofiq. Sanoat yoki fuqarolik qurilishi, asbob-uskunalarni montaj qilish va sozlash ob’ekti bo`yicha faqat bir martalik tuziladigan kontraktlar, kredit liniyalari bo`yicha kredit shakllari joriy qilinmoqda. Ayrim holatlarda banklar yirik eksportyor firmalarga rasmiy ta’minotga ega bo`lmagan blankali kreditni taqdim etadilar. Kreditlashda akseptli krediti keng miqyosda tarqalgan kreditlardan biri hisoblanadi. Bu eksporterga muayyan miqdordagi veksel summasini bankka taklif qilish imkoniyatini beradi. So`ngra bu veksellar akseplanadi va qarz oluvchi ularni belgilangan muddatda to`lashga kafolat beradi. Odatda ekaporterning xoxishiga ko`ra bank veksellari hisobga olinadi, ya’ni ularning foiz summasida farqi nominal qiymatda xarid qilinadi. Yirik banklarning akseptlangan veksellari tashqi savdoni kreditlashning muhim vositasi sifatida shakllanib boradi. Bank akseptlarining yirik bozorlari Nyu-Yorkda va Londonda joylashgan. Akseptli kredit hisob-kitoblarning akkreditiv shakliga mos keladi va turli konkret ko`rinishga ega. Akseptli kredit ko`rinishlaridan biri akseptli-rambursli kredit bo`lib, u imorter tomonidan mablag`larni akseptli bankka akseptga muvofiq qoplashga asoslangan holda beradi. Akseptli-rambursli kredit eksportyor bilan importyor o`rtasidagi hisob-kitoblarni amalga oshirishda qo`llaniladi. Bunda akkreditiv bilan o`tkaziladigan veksel muayyan vosita sifatida ishlatiladi. Akseptli-rambursli kreditning limiti, kreditning muddati, foiz stavkasi, rasmiylashtirilishi, ishlatilishi va so`ndirilishi kabi shartlari oldindan

tuzilgan banklararo kelishuvlar asosida belgilanadi. Ularning ta’minlanganligi tovarlarning sotilishi bilan asoslanadi. Agarda mazkur kredit tovarlarning etkazib berilishi bilan bog`liq bo`lmasa, u holda bu jarayonlar sof moliyaviy xarakterga ega bo`ladi. Broker krediti ayrim mamlakatlarda (Buyuk Britaniya, Germaniya, Niderlandiya, Belgiya) firma va bank kreditlarining oraliq shakli sifatida harakatda bo`ladi. Ushbu kredit tijorat shaklidagi bitimlarga tijorat krediti bilan bir vaqtning o`zida bank kreditiga o`zaro aloqador, chunki brokerlar odatda banklardan qarz olib turadi. Brokerlik vositachilik haqi shartnoma summasining 1/50-1/32 qismini tashkil qiladi. Broker firmalari Buyuk Britaniyada yagona yaxlit uyushmaga birlashgan. Brokerlar jahon bozorining ahvoli to`g`risidagi ma’lumotlarga ega. Ular sotib oluvchilarning to`lov qobiliyati yuzasidan kafolatlarni taqdim etadi. Hozirgi kunda broker kreditlarining tashqi savdodagi roli pasayib ketmoqda. Faktoring - bu ixtisoslashgan moliyaviy kompaniyalar tomonidan eksportyorning importyorga pulga bo`lgan talabining sotib olinishi va inkassatsiya qilinishi shaklidagi xalqaro kredit turlaridan biridir. Banklar qiymati bo`yicha teng bo`lgan tovarlarni bir-biriga etkazib berishga asoslangan kompensatsiya bitimlari yuzasidan uzoq mudatli kreditlar ajratadilar. Ushbu turdagi kreditlar hamma vaqt ham maqsadli xarakterga ega. Korxonani barpo etish va qayta tiklash, tabiiy resurslarni o`zlashtirish uchun mashina va jihozlarni 8 - 15 yil muddatga kreditga olgani holda mazkur kreditni qurilayotgan korxonalarning mahsulotlari hisobiga so`ndirishni ko`zda tutadi. Kompensatsiya bitimlarining farqli tomoni ularning keng qo`lamli va uzoq muddatli xarakterga ega ekanligi, eksport va import bitimlarining o`zaro bog`liqligidir. Uzoq muddatli kreditning bir qismi zayomlar bo`lib, davlat va xususiy korxonalari, banklar tomonidan qarz majburiyatlarini muomalaga chiqarish orqali jahon ssuda kapitali bozoridan qarz mablag`larini o`ziga jalb qiladi. Uzoq muddatli kredit va zayomlar asosan asosiy kapitalni kengaytirilgan takror ishlab chiqarish, mashina va jihozlar eksporti, sanoat loyihalarini sotish uchun xizmat turlarini ko`rsatadi.

O`zbekistonda kichik biznes, xususiy tadbirkorlik sub’ektlari va fermer xo`jaliklarining eksport salohiyatini yanada kengaytirishi, ularga zamonaviy, chet el bozorlarida raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni ko`paytirishda va uni eksportga chiqarishda moliyaviy va tashkiliy yordam ko`rsatish, mamlakatimizning eksport qiluvchi tadbirkorlarini tashqi bozor kon’yunkturasining o`zgarishlari xavf- xatarlaridan ishonchli himoya qilinishini ta’minlash maqsadida Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarining eksportini qo`llab-quvvatlash jamg`armasi tashkil etildi. Xo`jalik yurituvchi sub’ektlarning eksportini qo`llab-quvvatlash jamg`armasi faoliyatining asosiy vazifalari bo`lib, talab-ehtiyojga bo`lgan joriy va istiqboldagi kon’yunkturani o`rganish yuzasidan tashqi bozorlarning chuqur marketing tadqiqotlarini o`tkazish hamda mamlakatimizning xo`jalik yurituvchi sub’ektlari tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulotlarni eksport qilish uchun potensial imkoniyatlarni aniqlash; xo`jalik yurituvchi sub’ektlar ishlab chiqarayotgan mahsulotlarning assortimenti va turlarini tizimli asosda tahlil qilish, ularning tashqi bozorlardagi raqobatdoshlik darajasini aniqlash, tegishli ma’lumotlar bazasini shakllantirish va buning asosida eksportga ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning jahon va mintaqaviy bozorlardagi talab- ehtiyojga mos kelishini ta’minlash; xo`jalik yurituvchi sub’ektlarining mahsulotlarini tashqi bozorlarga chiqarishda, ehtimoliy ko`zda tutilgan xaridorlarni izlashda, shartnomalarni tayyorlash va tuzishda, eksport operatsiyalarini amalga oshirishda, eksport qiluvchilarni ehtimoliy ko`zda tutilgan xavf-xatarlardan ishonchli himoya qilishda, shuningdek xorijiy mamlakatlarning qonunchiligi bo`yicha talab etiladigan zarur litsenziyalar, sertifikatlar hamda boshqa ruxsatnomalar va yig`imlarni olish va ularni to`lashda yuridik, moliyaviy va tashkiliy xizmatlar ko`rsatish; xo`jalik yurituvchi sub’ektlarining chet ellardagi tender savdolaridagi ishtirokini kengaytirishga, shuningdek, yarmarkalar, «davra stollari» va boshqalarni tashkil etish yo`li bilan mamlakatimiz tovar ishlab chiqaruvchilari orqali xorijiy xaridorlarning muloqotlarini tashkil etishga ko`maklashish ko`zda tutildi. Jamg`arma eksportga yo`naltirilgan mahsulotlar ishlab chiqarishni tashkil etish uchun etarli mablag`lari bo`lmagan kichik tadbirkorlik sub’ektlarining

ta’sischilari tarkibiga kirishi, keyinchalik esa Jamg`arma ulushini tayyor mahsulot ishlab chiqarish va eksportga etkazib berish boshlangandan so`ng ikki yil mobaynida bozor qiymatida sotishi; xo`jalik yurituvchi sub’ektlariga ishlab chiqarishni modernizatsiyalash va kengaytirish, mahsulotning dizayn darajasini xalqaro standartlarga etkazish maqsadida xorijiy mutaxassislarni jalb etishi hamda chet elda mahalliy mahsulotga bo`lgan talabni inobatga olib, ularni tashqi bozorlarga olib chiqishi bilan bog`liq xarajatlarning bir qismini qoplagan holda moliyaviy yordam ko`rsatish kabi huquqlar belgilandi. Jamg`arma tomonidan moliyaviy yordam ko`rsatishmablag`lari xo`jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan keyinchalik to`liq qaytarish sharti bilan amalga oshiriladi. Kreditning aholining turmush farovonligini rivojlantirishdagi roli Aholining turmush farovonligini oshirishda kredit asosiy rol o`ynaydi. Kreditning rolini aholining turmush farovonligini oshirishning o`ziga xos xususiyatlarida va erishilgan yutuqlarda gavdalanyotganini kuzatishimiz mumkin. Kreditning rolini aholining turmush farovonligini oshirishda iste’mol krediti, ipoteka krediti, bank krediti sifatida kredit munosabatlarida ham ko`rish mumkin. Iste’mol krediti aholining turmush farovonligini oshirish imkoniyatni beradi. Iste’mol krediti bo`yicha ssuda qarzdorligini qoplash manbai qarz oluvchilar daromadining muayyan qismi ko`zga tashlanadi. SHu sababli kreditlarni berishda ularni qoplashning real manbaiga e’tibor bergan holda batafsil tekshirib ko`rish maqsadga muvofiq. Iste’mol krediti jismoniy shaxslarga uning iste’mol ehtiyojlarini qondirish maqsadida tovarlar (ishlar, xizmatlar) sotib olish uchun beriladigan kredit hisoblanadi. Amaliyotda iste’mol kreditini moliyaviy iste’mol krediti yoki tovar iste’mol krediti shaklida kuzatish mumkin. Moliyaviy iste’mol krediti sotib olingan tovarlar (xizmatlar) haqini to`lash uchun pul mablag`lari tarzida iste’molchilarga beriladigan kreditdir. Tovar iste’mol krediti esa sotib olingan tovarlar, bajarilgan ishlar yoki ko`rsatilgan xizmatlar haqlarini bo`lib-bo`lib to`lash tarzida iste’molchiga beriladigan kreditdir.

Jismoniy shaxslarning iste’mol ehtiyojlari uchun mo`ljallangan tovarlar (ishlar, xizmatlar) iste’mol krediti ob’ekti bo`lishi mumkin. Iste’mol krediti o`z faoliyati natijasida olingan daromadlarga, pensiya va boshqa daromadlarga ega bo`lgan jismoniy shaxslarga ajratiladi. Tovarlarni (ishlar, xizmatlar) kreditga sotish sotuv kunida amalda bo`lgan narxlar bo`yicha amalga oshiriladi. Iste’mol krediti berish qoidalariga muvofiq iste’molchilar iste’mol krediti olish uchun kredit buyurtmasini va o`z daromadlari to`g`risidagi ma’lumotlari ko`rsatilgan boshqa hujjatlarni iste’mol kreditini beruvchi tashkilotga taqdim etadi. Kredit buyurtmasida iste’molchining familiyasi, ismi, otasining ismi, pasport seriyasi va raqami hamda yashash joyi; iste’mol kreditining ob’ekti; iste’mol kreditining muddati; iste’molchining faoliyat turi va daromadlari; iste’molchi tomonidan shartnoma bo`yicha majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usuli kabi ma’lumotlar ko`rsatiladi. Ipoteka krediti aholining turmush farovonligini oshirishda muhim rol o`ynaydi. Ipoteka krediti aholining turar-joylarini qurish, rekonstruksiya qilish yoki turar-joyni sotib olishga qurilayotgan, rekonstruksiya qilinayotgan yoki sotib olinayotgan uy-joylarni ular joylashgan er uchastkalari bilan birgalikda garovga olgan holda beriladi. Ipoteka krediti aholining oila a’zolari yashashiga mo`ljallangan shinam uy- joy qurilishi; ko`p qavatli uylardagi kvartiralarni mukammal ta’mirlash hamda yakka tartibda qurilgan uylarni rekonstruksiya qilish (qayta qurish); ko`p qavatli uylardagi kvartiralarni hamda yakka tartibda qurilgan uy-joylarni sotib olishlari uchun asosiy rol o`ynaydi. Jismoniy shaxslar bankka kreditning qaytarilish ta’minoti sifatida xususiy mulk shaklida o`zlariga tegishli mulki bo`lgan yakka tartibda qurilgan va qurilayotgan uy- joylarni ular joylashgan er uchastkasi bilan birga, ko`p kvartirali uylardagi kvartiralarni garovga qo`ygan holda ipoteka krediti olishlari mumkin. Ipoteka krediti oila a’zolari yashashiga mo`ljallangan uy-joy qurilishi uchun va ko`p kvartirali uylardagi kvartira yoki yakka tartibda qurilgan uy-joylarni sotib olish uchun 10 yil muddatgacha, ipoteka kreditini qo`llab-quvvatlash jamg`armasi

hisobiga beriladigan kreditlar 15 yil muddatgacha; yakka tartibda qurilgan uylarni qayta qurish (rekonstruksiya qilish) uchun 5 yil muddatgacha; ko`p kvartirali uylardagi kvartiralarni mukammal ta’mirlash uchun 3 yil muddatgacha beriladi. Kreditdan foydalanganlik uchun foiz stavkasi kredit resurslari manbasi bilan bog`liq holda ipoteka kreditini qo`llab-quvvatlash jamg`armasi kredit liniyalari hisobidan beriladigan kredit bo`yicha bank marjasini qo`shib hisoblanganda – kredit summasining yillik 5 foizi miqdorida; bankning o`z mablag`lari va jalb etilgan mablag`lar hisobidan beriladigan kreditlar bo`yicha tomonlarning kelishuvi asosida belgilanadi. Bank tomonidan beriladigan kredit miqdori quriladigan, rekonstruksiya qilinadigan (qayta quriladigan) uy-joylar yoki sotib olinadigan kvartira qiymatining 80 foizidan oshmasligini talab etiladi. Yakka tartibda uy-joy quruvchi yoki sotib oluvchi, yakka tartibda qurilgan uy-joyni qayta quruvchi (rekonstruksiya qiluvchi), ko`p kvartirali uydagi kvartirani sotib oluvchi jismoniy shaxs uy-joy, uy-joyni qayta qurish yoxud kvartira qiymatining 20 foizidan kam bo`lmagan miqdordagi mablag`lariga ega bo`lishi lozim bo`lib, bu mablag`lar bankdagi uning nomidagi omonatda saqlanayotgan so`mda qurilayotgan uy-joy qurilishida bajarilgan qurilish ishlari bo`lishi mumkin. Ko`p kvartirali uydagi kvartiralarni mukammal ta’mirlashga ipoteka krediti olish uchun qarz oluvchi jismoniy shaxs uchun dastlabki badali talab etilmaydi. Aholi tomonidan banklarga jalb qilingan mablag`lar hajmi va ularning muddatida banklarga qaytarilishi banklarning manfaatdorligini oshiradi. Aholining turmush farovonligini kreditlash jarayonida kredit munosabatlarining o`ziga xos xususiyatlari ko`zga tashlanadi. Kreditlash orqali moliyalashtirilgan summaning miqdori kamayganda aholining moddiy manfaatdorligi yo`qoladi. Aytish joizki, moliyaviy resurslarning qaytaruvchanlik, muddatlilik va to`lovlilik shartlari kredit rolining oshishiga imkon yaratadi. Aholining turmush farovonligini oshirish jarayonida kreditning roli pul aylanmasi ko`rinishida namoyon bo`ladi hamda ularga o`zaro ta’sir ko`rsatadi. Ulardan aholining turmush farovonligini oshirishda foydalanish turlicha rang-

baranglikni namoyon qiladi. Kreditning ta’siri bo`yicha etakchi o`rinni kredit munosabatlarining muayyan turlari egallaydi. Xususan, tovarlarni sotish jarayonida asosiy rolni iste’mol krediti egallasa, qarzga berilgan mablag`lar bo`yicha ipoteka krediti ahamiyatli o`rinda turadi. Kreditlardan aholining turmush farovonligini oshirishda foydalanishi bilan birgalikda ularning mablag` egalariga to`liq qaytarilishi taqozo etiladi. Bu holat aholi bilan banklarning qarz mablag`larini jalb qilishi va ulardan maqsadli foydalanish jarayonida ma’suliyatlarni tubdan o`zgartiradi. Kredit munosabatlari jarayonida banklarga pul mablag`larini jalb qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Ammo bu faoliyat kredit munosabatlarida bir xil ko`rinishga ega bo`lmaydi. Ipoteka kreditini aholining turmush farovonligini oshirishga berishda dastlab banklar o`zida jalb qilingan mablag`larni mo`ljallashi shart emas, aksincha, ular kreditlash jarayonida jalb qilingan mablg`alardan ko`proq foydalanishni xoxlashadi. Banklarning bu faoliyati aholining turmush farovonligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ammo qarz mablag`larini aholining turmush farovonligini oshirish uchun berishda ularga tovarlarni sotib olish imkoniyati tug`iladi. Ipoteka kreditini moddiy resurslarni qayta taqsimlash orqali aholining turmush farovonligini oshirishni kuzatish mumkin. Moddiy resurslarni qayta taqsimlash aholining turmush farovonligini oshirishda o`zining ahamiyati bilan belgilanadi. Ahamiyatiga ko`ra, bu holat ipoteka kreditidan aholining turmush farovonligini oshirishda samarali foydalanishga olib keladi, xususan moddiy resurslarning qayta taqsimlanishi mol etkazib beruvchilardan aholining turmush farovonligini oshirishga o`tgan paytning o`zida kuzatish mumkin. Bularning barchasi moddiy resurslarni taqsimlash hamda aholining turmush farovonligini oshirish davrida kredit ishtirokining ahamiyati to`g`risidagi ma’lumotlar beradi. Ammo bu holat kredit munosabatlarining paydo bo`lishiga sabab bo`ladi va resurslardan maqsadli foydalanishga erishiladi. Kreditning roli aynan aholining turmush farovonligini oshirish, mahsulotlarni ishlab chiqarish va ayirboshlash jarayonining uzluksizligiga ta’sir ko`rsatish paytining o`zida namoyon bo`ladi. Tovar-moddiy qiymatliklarni xarid qilishda kreditlarning etarli darajada emaslik holati aholining

turmush farovonligini oshirish jarayoni uzluksizligining buzilishiga olib keladi. Pul mablag`larining uzluksizligi va aylanish tezlanuvchanligi ham aholining turmush farovonligini oshirishni qo`llab-quvatlashda muhim ahamiyatga ega.

Adabiyotlar: 1. Abdullaeva SH. Pul, kredit va banklar. Darslik – T.: Iqtisod-moliya, 2007. 2. Абрамова М.А. Деньги, кредит, банки. – М.: КНОРУС, 2014. 3. Антонов А.Г., Пессель М.А. Денежное обращение, кредит и банки. – М.: Финстатинформ, 1993. 4. Банковское дело: Учебник / Под ред. Г.Н.Белоглазовой, Л.П. Кроливецкой. – М.: Высшее образование, 2010. 5. Бункина М.К. Деньги. Банки. Валюта: Учебное пособие. - М.: ДИС, 1994. 6. Банковское дело: / Под ред. О.И.Лаврушина. – М.: ИНФРА, 2014. 7. Деньги. Кредит. Банки: Учебник / Под ред. Г.Н.Белоглазовой. – М.: Высшее образование, 2009. 8. Деньги, кредит и банки: Учебник / Под ред. О.И. Лаврушина. – М.: КНОРУС, 2013.

O'xshashlar

Iqtisodiyotni rivojlantirishda xorijiy investitsiyalarning roli

Iqtisodiyotni boshqarish va tartibga solishda davlatning roli

Milliy iqtisodiyotda sug‘urtaning o‘rni va roli

Ijtimoiy soha va uning milliy iqtisodiyotdagi roli

Kreditning zarurligi va mohiyati