Kreditlash jarayonlari va ularning bosqichlari - Iqtisodiyot - Referatlar

Kreditlash jarayonlari va ularning bosqichlari

Yuklangan vaqt:

12.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

96 KB

Ko'chirib olish

Kreditlash jarayonlari va ularning bosqichlari Reja: 1. Tijorat banklari kredit siyosati va uning zarurligi. 2. Kredit hujjatlari yig’majildini tashkil qilish. 3. Kredit shartnomasi, uning mazmuni va ahamiyati. 4. Kreditlarni tasniflanishi va ular bo’yicha zaxira tashkil qilish.

Tayanch iboralar: Kredit siyosati, kredit siyosatiga ta’sir etuvchi omillar, kredit siyosatini tartibga soluvchilar, kredit shakllari, kredit ta’minoti, kredit foizi, muammoli kreditlar, kredit operatsiyasi, kreditlash tizimlari. Tijorat banklari kredit siyosati va uning zarurligi. Banklarning kredit siyosati - banklarning kreditlarni olish va berish borasidagi strategiya va taktikasidir. Tijorat banklarining kredit siyosati - bu banklarning kredit risklarini kamaytirishva kredit operatsiyalarining daromadliligini ko’paytirish maqsadida amalga oshiradigan kompleks tadbirlari majmuasidair. Banklarning kredit siyosati o’z ichiga qo’yidagi elementlarni oladi: ■ maqsadni aniqlash va natijada bank kredit portfelini shakllantirish (turi, muddati, hajmi va ta’minot sifati); ■ kreditlarni berish, yuritish va qoplash jarayonlarida bank bo’limlari vakolatlari; ■ kerakli hujjatlar ro’yxati; ■ kredit ta’minotini qabul qilish, baholash va sotishning asosiy qoidalari; ■ kredit operatsiyalari chegaralari (limiti); ■ kreditlar bo’yicha foiz stavkalarini o’rnatish siyosati; ■ kredit arizalarini baholash uslublari; ■ muammoli (qiyin) kreditlarni istiqbolini beligilash (diagnostika) va qiyin holatdan chiqish yo’llarini taxlil qilish. Bank kredit siyosati bank xizmatchilarining kreditlarni rasmiylashtirish, berish va boshqarish borasidagi o’z faoliyatlarida amal qiladigan standartlari, miqdori (parametrlari) va jarayonlarini aniqlab beradi. Bank kredit siyosati odatda yozma ravishda, qat’iy belgilangan hujjat tarzida rasmiylashtiriladi.

Bank kredit siyosati - bu tijorat bankining kredit berish madaniyatini anglatadi. Bank kredit siyosatini turli bosqichlarga va omillarga bog’liq tomonlari mavjud. jadval Bank kredit siyosatini aniqlovchi (belgilovchi) omillar. Makroiqtisodiy omillar Mamlakat iqtisodiyotining umumiy holati. Markaziy bank pul-kredit siyosati. Xukumatning moliyaviy siyosati Regional (sho’’ba) va tarmoq omili Xudud va tarmoqdagi iqtisodiyot holati (bank bo’limiga tegishli). Mijozlar tuzilmasi, ularning kreditga bo’lgan talabi. Raqobatchi banklarning mavjudligi. Bank ichidagi omillar Bank (kapitali) o’z mablag’lari hajmi (miqdori). Passivlar tuzilishi. Bank personali (xizmatchilari) tajribasi va qobiliyati Banklar va boshqa maxsus kredit institutlarining kredit berish hajmi, ular tomonidan jalb qilingan kredit resurslari miqdoriga bog’liqdir. 1:10 Banklar tomonidan kredit berish tijorat asosiga mo’ljallangan (arzon olib - qimmat sotish va marja). Kredit berish, olish, qoplash, nazorat qilish kredit oluvchi bankning kelishuviga ya’ni kredit shartnomasiga asoslanadi. Kreditlashda hozirgi kunda asosiy bo’lib ya’ni birlamchi bo’lib kredit sub’ekti, so’ng esa kredit ob’ekti hisobga olinadi. jadval Tijorat banklari tomonidan tuziladigan kredit siyosati elementlari Kredit bosqichlari Tartibga soluvchi parametrlar (ko’rsatkichlar) va jarayonlar Kreditni berish bo’yicha birlamchi ish (faoliyat) - kelgusi qarz oluvchilar turi (turkumi) - kreditlash turlari - kreditlash jarayoning miqdoriy ko’rsatkichlari (chegaralari) - qarz oluvchini kredit olish qobiliyatini baholash standartlari - kreditlarni baholash standarti - foiz stavkalari - kreditni qaytishini ta’minlash usullari - jarayonlarni borishini nazorat qilish va berishga tayyorlash Kreditni rasmiylashtirish - hujjat shakllari - kreditni berishning texnik (texnologik) jarayonlari - kreditni to’g’ri rasmiylashtirish nazorati

Kreditni boshqarish - kredit portfelini boshqarish tartibi - kredit shartnomasini bajaralishini nazorat qilish - muddati o’tgan kreditlarni kechiktirish yoki yangilash shartlari - qarzlarni (zararni) qoplash tartibi - kreditlarni boshqarish nazorati Kreditlash miqdori (hajmi) bank bo’yicha (potentsiali) Markaziy bankning iqtisodiy normativlariga bog’liqdir (N1 – kapital etarligi, bank likvidligi, majburiy zaxira miqdori, qayta moliyalashtrish stavkasi va boshqalar). Kreditlash tizimi kreditning eski tan olingan tamoyillariga – muddatlik, qaytarib berish, to’lovlilik va ta’minotga asoslanadi. Kredit hujjatlari yig’majildini tashkil qilish. Kredit shartnomasi kuchga kirgandan so’ng keyingi bank ish kunidan kechiktirmasdan bank rahbari yoki rahbar tomonidan vakolat berilgan shaxs tomonidan beriladigan kreditning muddati, miqdori va foiz stavkasi ko’rsatilgan holda, mijoz uchun ssuda hisobvarag’i ochish to’g’risida buxgalteriyaga berilgan farmoyishga asosan shu ish kunidan kechiktirmasdan mijozga ssuda hisobvarag’i ochiladi. Har bir berilgan kreditga unga xizmat ko’rsatuvchi kredit xodimi tomonidan qarzdorlik to’la so’ndirilgunga qadar kredit ishini umumlashtiruvchi mijozning ssuda kartochkasi ochiladi va yuritiladi. Kredit yig’majildi birlamchi taqdim etilgan hujjatlardan tashqari o’z ichiga quyidagi hujjatlarni oladi: a) shaxsning qarz oluvchi nomidan kredit shartnomasi va kreditlash bilan bog’liq boshqa hujjatlarni imzolash huquqini tasdiqlovchi hujjatlar; b) garov ta’minotini baholash dalolatnomasi; v) kreditdan maqsadli foydalanishi haqida bank dalolatnomasi; g) kreditdan foydalanishning haqiqiy maqsadi guvohligini beruvchi to’lov topshiriqnomalarining nushalari; d) kredit hisobiga to’lov amalga oshirilgan tovarlar etkazib berish yoki ko’rsatilgan xizmatlar to’g’risidagi shartnomalarning nusxalari;

e) tovar etkazib berilganligi va u qabul qilinganligi yoki xizmat ko’rsatilganligi haqida guvohlik beruvchi tovar-transport yuk xatlari, hisobvaraq- faktura hamda boshqa hujjatlarning nushalari; j) kredit monitoringi o’tkazilishi haqida guvohlik beruvchi hujjatlar; z) kafillik beruvchining buxgalterlik balansi va moliyaviy ahvoli to’g’risidagi ma’lumot (kredit ajratish masalasini ko’rib chiqish davriga va keyingi davrga uning kredit layoqatliligini belgilaydi). Yuqorida qayd etilgan hujjatlardan tashqari bank kredit shartnomasida o’zaro kelishilgan shartlarga muvofiq qarz oluvchidan bank kreditidan foydalanish davri uchun zarur bo’lgan boshqa hujjatlarni ham talab qilinishi mumkin. Tadbirkorlik sub’ektiga ajratilgan kredit ta’minotiga O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 24 iyuldagi PF-3780-sonli “Yuridik shaxslar va fuqarolarning binolari hamda inshoatlari bilan band bo’lgan er uchastkalarini xususiylashtirish to’g’risida”gi Farmoniga binoan yuridik shaxslarning xususiylashtirilgan er uchastkalari olingan bo’lsa va kelgusida kredit qaytarilishi ta’minot hisobidan qoplanganda ushbu er uchastkasi bank balansiga olinib belgilangan tartibda ochiq birja savdolarida sotilishi lozim. Kredit hujjatlarini saqlash va taqsimlash tartibi: a) kredit shartnomasi, garov va kafillik, sug’urta polisi hamda kafolat to’g’risidagi shartnomalar, garovga qo’yilgan ko’chmas mulklarning kadastrlari, lizing yoki mikrolizing ob’ektlarining (traktorlar, kombaynlar va transport vositalaridan tashqari) texpasportlari, ipoteka asosida olib berilgan yoki qurilgan uy-joylarning kadastrlarining asl nusxalari va muddatli majburiyatlarning asl nushalari balansdan tashqari hisobvaraqga kirim qilinadi va bank kassasining omborida saqlanadi; b) yuqorida qayd etilgan hujjat nusxalari esa kredit yig’majildida saqlanadi. Har bir filial bank kreditidan foydalanayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning faoliyati to’g’risida muntazam ma’lumotga ega bo’lishi, kredit layoqatliligi, to’lov intizomi holatini tahlil etishi, ya’ni ma’lumotlar bazasini shakllantirib borishi lozim.

Kredit to’liq so’ndirilgunga qadar kredit shartnomasi shartlariga rioya etilishi ya’ni kreditdan samarali foydalanish, uni o’z vaqtida va to’la so’ndirish, kreditdan foydalanishning to’la muddati davomida qarz oluvchi bilan yaqindan aloqani ta’minlab turish lozim. Kredit shartnomasi, uning mazmuni va ahamiyati. Kredit shartnomasi bo’yicha asosiy qarzni (yoki asosiy qarzning bir qismini) qaytarish muddati uzaytirilgan davrdagi bank foizlari ustamasining oshirilishi qarzdor tomonidan majburiyatlarni o’z vaqtida bajarmaganlik uchun to’lanadigan neustoyka yoki oshirilgan foizlar shaklidagi javobgarlik bo’lmay, sudlar tomonidan unga kredit mablag’laridan foydalanganlik uchun shartnomaviy to’lov shakli sifatida qaralishi lozim. Muqaddam kechiktirilgan majburiyatlarni o’z vaqtida bajarmaganlik uchun (majburiyatlarning bajarilishi uzaytirilgan qismi ijrosi kechiktirilganligi uchun) javobgarlik choralari sudlar tomonidan kredit shartnomasida belgilangan shartlar bo’yicha qo’llaniladi. Agar kredit shartnomasida majburiyatlarni o’z vaqtida bajarmaganlik uchun javobgarlik choralari ko’rsatilmagan bo’lsa, kredit tashkilotlari FKning 736-moddasi birinchi qismiga muvofiq javobgarlik choralarini qo’llashni talab qilishga haqlidir. FKning 736-moddasi birinchi qismiga muvofiq, agar qonun hujjatlarida yoki qarz shartnomasida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo’lmasa, qarz oluvchi qarz summasini vaqtida qaytarmagan hollarda FKning 734-moddasi birinchi qismida nazarda tutilgan foizlar to’langan bo’lishidan qat’i nazar, qarz qaytarib berilishi kerak bo’lgan kundan boshlab to u qarz beruvchiga qaytarib berilgan kungacha bu summa yuzasidan FKning 327-moddasi birinchi va ikkinchi qismlarida nazarda tutilgan miqdorda foizlar to’lanishi kerak. Kredit shartnomasining muddatidan oldin bekor qilinishi kredit tashkilotini kredit shartnomasini bekor qilish paytidan boshlab qaytarish kuniga qadar pul mablag’laridan foydalanilgan butun davr uchun FKning 734-moddasida nazarda tutilgan foizlarni olish huquqidan mahrum qilmaydi.

Agar shartnomada qarz to’lovining kechiktirilganligi munosabati bilan foizlar miqdori oshirilishi belgilangan bo’lsa, qarz mablag’laridan foydalanganlik uchun to’lov oshirilgan stavka miqdori FKning 327-moddasi ikkinchi qismiga muvofiq shartnomada belgilangan boshqa foizlar miqdori deb hisoblanishi lozim. FKning 736-moddasi birinchi qismida nazarda tutilgan foizlar fuqarolik- huquqiy javobgarlik chorasi hisoblanadi. Ko’rsatilgan, qarz summasini qaytarishni kechiktirish munosabati bilan undiriladigan foizlar, agar qonun hujjatlarida yoki shartnomada boshqacha tartib belgilangan bo’lmasa, pul mablag’laridan foydalanganlik uchun qaytarish kuniga hisoblangan foizlarsiz ushbu summaga hisoblanadi. Qonun hujjatlarining mazmuniga ko’ra, qonun bo’yicha har qanday haqiqiy majburiyat garov bilan ta’minlanishi mumkin. Fuqarolik muomalasidan chiqarilmagan, O’zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga muvofiq undiruv qaratilishiga yo’l qo’yiladigan har qanday mol-mulk (korxona, bino, inshoot, jihoz, boshqa ishlab chiqarish jamlamalari, qimmatbaho qog’ozlar, pul mablag’lari, mulkiy huquqlar va hokazo) garov narsasi bo’lishi mumkin. Shu bilan birga, garov huquqi shartnoma bilan garovga qo’yuvchining mulki (to’la xo’jalik yuritishi) ga kelgusida qo’shiladigan mol-mulkiga ham tatbiq etilishi mumkin. Qarzdorning o’zi ham, uchinchi shaxs ham garovga qo’yuvchi bo’lishi mumkin. Kafillik — uchinchi shaxsning boshqa shaxs kreditori oldidagi mazkur shaxsning kredit shartnomasidan kelib chiqadigan majburiyatlari bo’yicha to’la yoki qisman javobgar bo’lish majburiyatidir. Kafillik shartnomasi boshqa shaxsning kreditori va kafil o’rtasida tuziladi. Kafillik shartnomasi bo’yicha majburiyatning mazmuni qarzdor asosiy majburiyatni bajarmagan yoki lozim darajada bajarmaganda kafilning qarzdor bilan birga kreditor oldida javob berish majburiyati hisoblanadi. Kafillik alohida shartnoma bilan rasmiylashtirilishi, shuningdek kafillik to’g’risidagi shartlar ular bilan qaysi shartnoma majburiyatlari ta’minlanayotgan

bo’lsa, shu shartnomaga kiritilishi mumkin. Bunday holda shartnoma kreditor, qarzdor va kafil tomonidan imzolanadi. Ayni paytda sudlar e’tiborga olishlari lozimki, kreditorning (bank yoki boshqa kredit tashkilotining) vakolatli mansabdor shaxsi tomonidan imzolangan, muhr bilan tasdiqlangan, qarzdor va kafil o’rtasida tuzilgan kafillik shartnomasi uch tomonlama bitim hisoblanishi mumkin. Qonunga muvofiq qarzdor kafillik bilan ta’minlangan majburiyatni bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan taqdirda kafil va qarzdor kreditor oldida solidar javob beradilar, basharti qonunda yoki kafillik shartnomasida kafilning subsidiar javobgar bo’lishi nazarda tutilgan bo’lmasa (FKning 293- moddasi birinchi qismi). Asosiy majburiyat bo’yicha qarzdorning javobgarligiga nisbatan kafil majburiyatining solidarligi kreditorning asosiy majburiyat bo’yicha ham qarzdorga, ham kafilga, ham birgalikda, ham alohida, ham to’la, ham qarzning qismiga nisbatan o’z talablarini taqdim etishga haqli ekanligini anglatadi. Basharti, kafillik shartnomasida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo’lmasa, kafil kreditor oldida qarzdor bilan baravar hajmda javob beradi, shu jumladan foizlar, qarzni undirib olish bo’yicha sud chiqimlarini va qarzdor majburiyatini bajarmaganligi yoki lozim darajada bajarmaganligi tufayli kreditor ko’rgan boshqa zararlarni to’laydi. Kreditor tomonidan da’vo bir vaqtning o’zida kafil va qarzdorga nisbatan qarzdor tomonidan asosiy majburiyat bajarilmaganligi munosabati bilan taqdim etilib, solidar javobgarlik to’g’risidagi qoidalarni qo’llash lozim bo’lgan hollarda, bunday javobgarlik faqat kafil yoki faqat qarzdorga yuklatilishi mumkin emas. Kafil va qarzdor kreditor oldida solidar javob berishlari kerak. Kreditorning kafilga nisbatan da’vosini ko’rishda asosiy qarzdorni ishda ishtirok etish uchun jalb qilish haqida kafilning iltimosnomasi mavjud bo’lgan taqdirda, sud bunday iltimosnomani qanoatlantirishi shart. Sug’urta polisini olish uchun tegishli sug’urta badallarini o’z vaqtida to’lash lozim. Sug’urta badallarining miqdori bevosita garovga qo’yilgan mol-mulkning

hajmiga qarab belgilanadi. Agar notarius garov shartnomasini tasdiqlamoqchi bo’lsa, garov xaqidagi amaldagi qonun xujjatlarining barcha talablarini va albatta, taraflardan biri shartnoma shartlarini buzsa, ularning kelishuvi qanday huquqiy oqibatlarga olib kelishi mumkinligini tomonlarga tushuntirish lozim. Kafolatga binoan bank, boshqa kredit muassasasi yoki sug’urta tashkiloti (kafil) boshqa shaxs (printsipal)ning iltimosiga ko’ra kafil o’z zimmasiga olayotgan majburiyat shartlariga muvofiq printsipalning kreditori (benefitsiar) pul summasini to’lash haqida yozma talabnoma taqdim etsa, pulni unga to’lash haqida printsipalga bir tomonlama yozma majburiyat beradi. Bunda shuni nazarda tutish kerakki, kafolat bo’yicha faqatgina bank, boshqa kredit muassasasi, sug’urta tashkiloti kafil beruvchi bo’la oladi. Shartnoma ishtirokchilarining nizo va tortishuvlari kelgusida sudgacha etib bormasligi uchun qarz beruvchi va qarzdor o’rtasidagi o’zaro munosabatlar jarayonida vakolatli notariusning oqilona maslahati va yo’l-yo’riqlari juda asqotadi. Bitimlar qonuniy tuzilishining kafili sifatida notarius imkon qadar tomonlar o’rtasida o’zaro kelishmovchilik va nizolar kelib chiqishining oldini olishi kerak. Garov shartnomalarining yana bir afzalligi shundaki garov narsasini almashtirishga, agar garov narsasi nobud bo’lgan yoki shikastlangan yoxud unga bo’lgan mulk huquqi yoki xo’jalik yuritish huquqi qonunda belgilangan asoslarga ko’ra bekor qilingan bo’lsa garovga qo’yuvchi oqilona muddatda (nizo chiqqan taqdirda esa sud belgilagan muddatda) garov narsasini tiklashga yoki shartnomada boshqacha tartib belgilangan bo’lmasa, uni teng qiymatli boshqa mol-mulk bilan almashtirishga haqli. Tomonlar bir-birining oldidagi majburiyatini to’la bajarganidan keyin qarz beruvchi ikkinchi tarafga hech qanday da’vosi yo’qligini notariusga yozma ravishda ma’lum qiladi. Ayni vaqtda garovga qo’yilgan mulkni boshqa shaxsga o’tkazishni taqiqlash chorasi olib tashlanadi. Majburiyatning bajarilishini ta’minlash uchun berilgan kafolatda nazarda tutilgan majburiyat asosiy majburiyatdan mustaqil hisoblanadi. Kafil printsipalning

javobgarligidan qat’i nazar, benefitsiar oldida javobgar bo’ladi. Agar kafolat matnida boshqacha hol nazarda tutilgan bo’lmasa, kafilning benefitsiar oldidagi majburiyati benefitsiar asosiy majburiyatni bajarish talabi bilan printsipalga dastlab murojaat qilmagan bo’lsa ham, benefitsiarning talabi bo’yicha bajarilishi lozim. Kreditlarni tasniflanishi va ular bo’yicha zaxira tashkil qilish. Bank aktivlarining sifatini aniqlashga ularning kredit portfelini o’rnatilgan me’yorlar asosida tavsiflab chiqish orqali erishilishi mumkin. O’zbekistonda 1996 yil iyulidan boshlab Markaziy bank tasdiqlagan ko’rsatmaga asosan tijorat banklari aktivlarini tavsiflash va ssudalar bo’yicha yuqotishlar bo’yicha zahiralarni tashkil qilish amalga oshirilmoqda. O’zbekiston Respublikasining «Markaziy banki to’g’risida»gi va «Banklar va bank faoliyati to’g’risida»gi qonunga asosan aktivlarni tavsiflash, muammoli yoki harakatsiz kreditlar bo’yicha zahiralarni tashkil qilish amalga oshirilmoqda. O’zbekiston Respublikasida 2015 yil 14 iyulda 2696-son bilan davlat ro’yxatidan o’tkazilgan "Tijorat banklarida aktivlar sifatini tasniflash va aktivlar bo’yicha ehtimoliy yo’qotishlarni qoplash uchun zaxiralar shakllantirish hamda ulardan foydalanish tartibi to’g’risidagi NIZOM" 60 iga muvofiq tijorat banklarining kredit qo’yilmalari tasniflanadi va ular bo’yicha maxsus zahiralar shakllantiriladi. Kreditni tasniflash tizimi quyidagi mezonlar bo’yicha qarzdorni baholashdan boshlanadi: - tendentsiya va tarmoq (iqtisodiy sektor) kelajagi; - qarzdorning moliyaviy axvoli; - mijozning kredit tarixi; - muayyan loyixaning iqtisodiy jihatdan asoslanishi; - korxonadagi menejment sifati. Bank aktivlari qo’yidagi toifalar bo’yicha tasniflanadi: standart, substandart, qoniqarsiz, shubhali va umidsiz.

jadval Kreditlarning sifati bo’yicha shakllantirilishi lozim bo’lgan zahiralar normasi Kreditlarning sifati bo’yicha Ehtimoliy yo’qotishlar bo’yicha sinflari uchun ajratmalar normasi Standart 1% Substandart 10% Qoniqarsiz 25% Shubhali 50% Umidsiz 100% Sifati «standart» deb tasniflangan aktivlar qaytarilishida muammolar kuzatilmaydi. Bunda asosiy qarz summasining va foizlarining hech qanday qismi muddati o’tgan yoki shartlari qayta ko’rib chiqilmagan bo’lishi lozim. Asosiy qarz summasi yoki foizlardan muddati o’tgan va shartlari qayta ko’rilgan aktivlar sifati «standart» deb tasniflanishi mumkin emas. Tijorat banki zaxira kapitali tarkibida sifati «standart» deb tasniflangan aktivlar uchun ularning qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasining bir foizi miqdorida standart aktivlarga yaratiladigan zaxira shakllantirishi lozim. Standart aktivlarga yaratiladigan zaxiralar tijorat banklari tomonidan soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar to’langandan so’ng qolgan sof foyda hisobidan mazkur Nizom kuchga kirgan kundan keyin ajratilib, hisobot sanasiga sifati «standart» deb tasniflangan aktivlar qoldig’idan kelib chiqqan holda tashkil qilinadi. Qarzdorning moliyaviy holati barqaror hisoblangan, lekin ayrim salbiy holatlar yoki tendentsiyalar mavjud bo’lib, agar ular bartaraf etilmasa, moliyalashtirilgan loyihaning amalga oshishiga yoki qarzdorning aktivni o’z vaqtida to’lash qobiliyatiga nisbatan shubha paydo bo’lishi mumkin bo’lgan aktivlar sifati «substandart » deb tasniflanadi. Bunda moliyaviy holati yoki ta’minotni nazorat qilish borasida bir muncha shubhalar bo’lgan, kredit hujjatlarida etarlicha axborot bo’lmagan yoki ta’minot bo’yicha hujjatlari bo’lmagan

«standart» deb tasniflangan aktivlarning sifati ham «substandart » deb tasniflanishi lozim. Tijorat banki sifati «substandart » deb tasniflangan aktivlar uchun ularning qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasining o’n foizi miqdorida maxsus zaxira shakllantirishi lozim. Quyida keltirilgan omillardan hech bo’lmaganda bittasi mavjud bo’lsa, aktivlarning sifati «qoniqarsiz» deb tasniflanadi: ■ asosiy to’lov manbalari qarz to’lash uchun etarli bo’lmasa, ta’minotga qo’yilgan mulkni va qarz oluvchining boshqa asosiy vositalarini sotish, to’lanishi lozim bo’lgan qarzlarni uzaytirishlarni hisobga olgan holda qo’shimcha to’lov manbalarini topish talab etiladigan bo’lsa; ■ qarz oluvchining joriy moliyaviy holati yoki uning pul mablag’larining mo’ljallanayotgan oqimi majburiyatlarni qoplash uchun etarli bo’lmasa; ■ qarz oluvchining kapitali etarli darajada bo’lmasa; ■ ushbu sohaga nisbatan tendentsiya va istiqbollar barqaror bo’lmasa; ■ ta’minot qiymati asosiy qarz summasidan oshmagan, hech bo’lmaganda asosiy qarzning to’lanmagan summasiga teng bo’lsa; ■ asosiy qarz va foizlar bo’yicha muddati o’tgan qarzdorlik mavjud bo’lib, uning muddati 90 kundan oshmagan bo’lsa. Tijorat banki sifati «qoniqarsiz» deb tasniflangan aktivlar uchun ularning qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasining yigirma besh foizi miqdorida maxsus zaxira shakllantirishi lozim. Sifati «qoniqarsiz» deb tasniflangan aktivlarga xos barcha xususiyatlarga ega bo’lib, mavjud sharoitda aktivlarning to’liq qaytarilishini shubha ostiga va kam ishonchli qilib qo’yadigan aktivlar sifati «shubhali» deb tasniflanadi. Bunda yo’qotishlar ko’rish ehtimoli yuqori bo’lgan, lekin ayrim ijobiy omillari mavjud bo’lgan aktivlar sifati sharoit oydinlashguncha «umidsiz» deb tasniflanmaydi. Quyida keltirilgan omillardan hech bo’lmaganda bittasi mavjud bo’lsa, aktivlarning sifati «shubhali» deb tasniflanadi: > «qoniqarsiz» aktivlarning hech bo’lmaganda birorta ko’rsatkichi,

shuningdek ayrim boshqa salbiy tavsiflari mavjud bo’lsa (bozorda oson sotiladigan ta’minotning mavjud emasligi yoki ta’minlanmagan aktivlarning mavjudligi yoxud qarz oluvchining bankrot deb e’lon qilinishi); > yaqin kelajakda aktivning qisman to’lanish ehtimoli mavjud bo’lsa; > asosiy qarz va foizlar bo’yicha 90 kundan ortiq lekin, 180 kundan oshmagan muddati o’tgan qarzdorlik mavjud bo’lsa. Tijorat banki sifati «shubhali» deb tasniflangan aktivlar uchun ularning qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasining ellik foizi miqdorida maxsus zaxira shakllantirishi lozim. Shartnomada belgilangan muddatda qaytarilmagan yoki qaytmasligidan dalolat beruvchi omillar yoki alomatlar mavjud bo’lgan hamda qaytmaydigan yoki qiymati juda pastligi tufayli hisobini balansda aktiv sifati da yuritilishi maqsadga muvofiq emas deb baholanadigan aktivlar sifati «umidsiz» deb tasniflanadi. Bunday tasniflash aktivlarda umuman hech qanday tugatiladigan qiymat mavjud emasligini bildirmaydi. Biroq, tijorat banklari o’z balanslarida bunday aktivlarning hisobini yuritishni davom ettirishlari maqsadga muvofiq emas. Tijorat banki tomonidan ta’minotga olingan mulkni sotish orqali bunday qarzdorlikni bartaraf etish yoki uni qaytarish choralari qo’llanishi lozim. Bank aktivlarning sifati «umidsiz» deb tasniflanishi uchun quyida keltirilgan omillardan hech bo’lmaganda bittasi mavjud bo’lishi kerak: ■ aktivlarni undirilishi sud jarayonida bo’lsa; ■ qarzdor va lizing oluvchidan undirilgan, garovga qo’yilgan mol-mulkka bo’lgan huquqlardan foydalanish yo’li bilan tijorat banki tomonidan balansga qabul qilingan kundan boshlab uch oy muddatda sotilmagan va bank faoliyatini kengaytirish uchun sotib olingan binodan ikki yil mobaynida foydalanilmagan hamda bank faoliyati uchun ortiq foydalanilmay qo’yilgan paytdan boshlab bir yil mobaynida sotilmagan bo’lsa; ■ aktivlarning to’lash muddati uzaytirilgan bo’lsa; ■ asosiy qarz va foizlar bo’yicha 180 kundan ortiq kunga muddati o’tgan qarzdorlik mavjud bo’lsa.

Tijorat banki sifati «umidsiz» deb tasniflangan aktivlar uchun ularning qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasining yuz foizi miqdorida maxsus zaxira shakllantirishi lozim. Tijorat bankining investitsiya portfeli quyidagi omillar asosida tasniflanishi va belgilangan miqdorda ehtimoliy yo’qotishlarni qoplash zaxirasi yaratilishi lozim: ■ oxirgi bir yil davomida tijorat bankiga daromad keltirmagan investitsiya — «qoniqarsiz» sifatida; ■ oxirgi ikki yil davomida tijorat bankiga daromad keltirmagan investitsiya — «shubhali» sifatida; ■ oxirgi uch yil davomida daromad olinmagan investitsiya sifati — «umidsiz» sifatida. Markaziy bank tomonidan muayyan aktivlar sifatini yanada salbiy tasniflash uchun asos bo’ladigan omillar jumlasiga kiradiganlari quyidagilar hisoblanadi: > tijorat banki kredit portfeli umumiy holatining yomonlashuvi; > tijorat bankida kreditlar berishga doir etarli tahlil va tekshiruvlarning o’zgarishi yoki mavjud emasligi; > tijorat banki shu tarmoq va sohaga berilgan kreditlar bo’yicha amalda zararlar ko’rganligi; > yirik aktivlarning to’planishi; > nomaqbul iqtisodiy yo ’ nalish va sharoitlar , xususan , qarzdorlarning bir yoki bir necha sanoat tarmoqlari yoki ma ’ muriy - hududiy birlikda katta miqdorda to ’ planishi ; > tijorat banki tomonidan taqdim etilgan hisobotni tahlil qilish yoki Markaziy bank tomonidan o ’ tkazilgan inspektsiya tekshirishlari natijasida aniqlangan qarzdorning yoxud tijorat bankining moliyaviy ahvoliga taalluqli boshqa holatlar . Yuqorida banklar tomonidan berilgan kreditlar bo’yicha qarzlarning sifati, mijozning kreditga layoqatlilik ko’rsatkichlari, uning moliyaviy holati, kredit riskining darajasi, kelajaqda kreditni qaytib berish imkoniyati, kreditning ta’minlanganlik darajasini, kreditni to’lash muddatidan necha kun o’tganligini

kabilarni inobatga olgan holda guruhlarga tasniflanadi. Kreditlarni tasniflashdan asosiy maqsad qarz oluvchining to’lay olish qobiliyatini hamda qarzning o’z vaqtida qaytarilishi uchun pul oqimining holatini baholashdan iborat. Shu bilan birga tasniflangan kreditlarning har qaysi guruhga kirishi darajasi tez sotiladigan aktivlar va yuqori likvid mablag’larning mavjudligi bilan belgilanadi.

Adabiyotlar: 1. Cousin. E. J. Invertment strategy and the monetary a buziness cyeles – NY. Ets: Wiley, 1990. - R. 301. 2. Friedman M. The lag in Effect of monetary policy, journal of Political Economy, Oct. 1961. - R. 237-260. 3. M.Fridmen. Esli bi zagovorili dengi. Per. s angl. -M.: INFRA-M, 2001.- S. 63. 4. Rashidov O.Yu. va boshqalar. Pul, kredit va banklar. Darslik. –T.: Cho’lpon, 2011. -328 bet. 5. Abdullaeva Sh.Z. Bank ishi. Darslik . - T .: Iqtisod - moliya , 2017. 6. Лаврушин О.И., Афанасьева О.Н., Корниенко С.Л. Банковское дело: современная система кредитования. Учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2009. – 264 стр. 7. Меркулова И.В., Лукьянова А.Ю. Денyи, кредит, банки. Учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2010. – 352 стр. 8. Toymuhamedov I.R. Bank ishi. Toshkent. 2012 yil.

O'xshashlar

Alohida schyotdan kreditlash va kredit liniyasini ochib kreditlash tartibi

Investitsiya faoliyatini kreditlash

Mijozlarning kreditga layoqatliligi va kreditlash tartibi

Kichik biznes va tadbirkorlik sub’ektlarini kreditlash

Tashqi savdo operatsiyalarini kreditlash