Kredit mexanizmining bazaviy elementlari - Iqtisodiyot - Referatlar

Kredit mexanizmining bazaviy elementlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

104.5 KB

Ko'chirib olish

Kredit mexanizmining bazaviy elementlari Reja: 1. Kredit mexanizmining bazaviy elementlari 2. Tijorat banklari kreditlarining garov ta’minoti mexanizmi

Kredit mexanizmining bazaviy elementlari Mamlakatimiz ijtimoiy iqtisodiy hayotiga ko‘prok kirib borayotgan bozor munosabatlari kredit mexanizmi soxasida sifat jihatidan yangi bosqichga o‘tishni taqozo etmoqda. Bu esa o‘z navbatida ushbu yo‘nalishda yangicha tafakkurni vujudga keltirishni, kredit mexanizmini boshqarish va takomillashtirishni yangi usul va uslubiyatlarini amaliyotga joriy etishni talab etmoqda. Zero, kredit munosabatlari va kredit mexanizmi o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lib, biri ikkinchisini to‘ldiradi va biri ikkichisisiz rivojlana olmaydi. kredit mexanizmi(KM) mohiyatiga qarashlar Mualliflar Kredit mexanizmiga izoh Asosiy xususiyatlari N.D.Barkovskiy Bank tomonidan bajariladigan vazifalar, rejalashtirish, pul aylanmasi va kreditni boshqarish, tashkillashtirishning usul va shakllari yig‘indisini amalga oshiruvchi tamoyillar va uslublar tizimi Nafaqat kredit sohasida, balki hisob-kitoblarni tashkillashtirish, pul muomalasi, resurslar akkumulyasiyasi sohasida ham amal qiladi; KM – aniq davrda kredit munosabatlarining paydo bo‘lish shaklidir. N.I.Valenseva Kredit resurslarini akkumulyasiya qilish usullari, ularni ishlatish chegaralarini belgilash, shuningdek resurslarni taqdim etish uslublari va kredit tamoyillariga amal qilishni nazorat qilishning yig‘indisi. Kreditning qayta taqsimlash va KMning obektiv asosi – ishlab chiqarish munosabatlari, iqtisodiy asosi – ishlab chiqarish va aylanishining moddiy jarayonidir.

kredit pullarni chiqarish funksiyalarini amalga oshirish yo‘li. M.S.Atlas Kredit tizimi tashkilotlari, kreditlash vositalari,tamoyillari, shakl va uslublari yig‘indisi. KMning vazifasi kredit - munosabatlarini boshqarishdir. M.A.Pessel Kredit munosabatlari yig‘indisi, kreditlash uslublari va shakllari yig‘indisi. KM – kredit harakatining iqtisodiy qonuniyatlarini amalga oshiruvchi vositalar va metodlar yig‘indisi; KM – bu bazaviy tushuncha bo‘lib, kreditlash mexanizmi uning elementlaridan biridir. U ssudani taqdim etishda ishlatiladigan shartlar, uslublar va shakllar yig‘indisidir. YU.P.Avdiyans Ishlab chiqarishni tashkil qilish jarayonini o‘ziga hos bank metodlari orqali tartibga solish, jamiyat ishlab chiqarishini tejamkorligi va proporsionalligini rag‘batlantirish. Kredit tizimining bir ismi. Nafaqat moliya-kredit qonuniyatlariga, balki obektiv umumbozor qonuniyatlariga ham bo‘ysunadi. KM – bu texnik tushuncha emas, iqtisodiy tushunchadir. O.I.Lavrushin Kreditning qayta taqsimlash funksiyasini amalga KMning obektiv asosi – ishlab chiqarish munosabatlari, kredit oshirishning yo‘li bo‘lib, resurslarni akkumulyasiyasi, mohiyati va iqtisodiy qonunlar. Ishlab

kreditni ishlatish chegaralarini o‘rnatish bilan bog‘lig‘ usullari, kreditni taqdim etish metodlari yig‘indisi. chiqarishning an’anaviy ko‘rinishining o‘zgarishi kredit shakli va KMga ta’sir qiladi. V.S.Pashkovskiy Kreditni rejalashtirish, bersh, nazorat qilish, qaytarish metod va shakllarining o‘zaro bog‘liq tizimidir. Kredit munosabatlarini tashkil qilishning amaldagi shakllarining mujassamlashuvidir. Kredit tizimi tashkilotlarida ularning rivojlanish yo‘nalishlari va samaradorligining alohida yo‘llarini hisobga olgan holda boshqaruvning qonun- qoidalari qabul qilinishi kerak. Yuqoridagilarni umumlashtirib kredit mexanizmiga quyidagicha ta’rif berish mumkin: Kredit mexanizmi – kredit tizimi doirasida, ya’ni kredit muassasalari va iqtisodiyot soxalari o‘rtasida kreditni boshqarish va rejalashtirishni usul hamda shakllari asosida amalga oshiriladigan qarz berish, invetsitsion, vositachilik, maslaxat berish, mablag‘larni jamlash, qayta taqsimlash borasidagi kredit munosabatlari, kreditlash uslublari va shakllari majmuasidir. Xorij adbiyotlarida “kredit mexanizmi” atamasiga ko‘p duch kelavermaymiz. Bu atama ularda “kredit”, “kredit siyosati”, “foiz stavkasi”, ‘kreditlash tamoyillari”, “kompaniyalarni kreditlash shakllari”, “ipoteka”, ‘ssuda kapitali bozori” kabi alohida tushunchalar orqali ta’riflanadi. Kredit mexanizmi xo‘jalik mexanizmining tarkibiy qismi bo‘lib, o‘z ichiga kreditlash shartlarini, usullarini va kreditni boshqarish va uni qaytarish bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonlarni oladi. Kredit mexanizmi yordamida bank tizimining kredit siyosati amalga oshiriladi. Quyidagilar kredit mexanizmi elementlari hisoblanadi: 1. Kredit subektlari. 2. Kredit obekti. 3. Taqdim etish metodlari.

4. Qonuniy me’yoriy xujjatlarda shakllantirilgan kreditlash qoidalari va qonunlar to‘plami; 5. Kreditlash sub’ektining ichki me’yoriy ta’minoti; 6. informatsion ta’minot, shuningdek, kreditlash bo‘yicha qarorlarni qabul qilish uchun informatsion baza. 7. O‘z mablag‘lari va jalb qilingan mablag‘larga cheklovlar. 8. Kreditni rejalashtirish. 9. Kreditni berilishi va qaytarilishi bo‘yicha banklarning iqtisodiy nazorati va h.k. Kredit mexanizmining muhim elementlaridan biri kredit shartnomasi bo‘lib, u kredit munosabatlarini amalga oshirishning huquqiy asosi hisoblanadi. Kredit mexanizmining muhim elementlaridan yana biri – kreditga layoqatlilikdir. Korxonalarning kreditga layoqatliligini hisobga olgan holda kredit berish, kreditni o‘z vaqtida qaytarishning muhim shartidir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida esa, kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichi kredit berishda e’tibor qilinadigan asosiy ko‘rsatkichlardan biri bo‘lib qoladi. CHunki tijorat banki o‘z faoliyati natijasi uchun to‘liq javobgar hisoblanadi. Kredit uchun foiz esa uning asosiy daromad manbai bo‘lib qoladi. Kredit mexanizmini boshqarish va tartibga solishning yangicha usullarini ishlab chiqish va hayotga tadbiq etish kredit muassasalarining salohiyatidan kelib chiqadi, hamda iqtisodiyotdagi mavjud pul resurslaridan yuqori samarada foydalanishning eng muhim shartlaridan biridir. Bu jarayon uzluksizlikni talab etadi. CHunki bozor munosabatlari taraqqiyoti va iqtisodiyot rivoji uzluksizdir. Kredit mexanizmining amalga oshirishda albatta kreditning tamoyillariga alohida etibor qaratiladi. Kreditlash jarayonini tashkil etish, korxona va tashkilotlarni moliyaviy ahvolini tahlil qilish kabi masalalarni to‘g‘ri amalga oshirish kredit riskini oldini olishga hamda bank kredit portfelini sifatini yaxshilanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu kredit siyosati elementlarini to‘g‘ri tashkil qilinganligini ijobiy natijasi hisoblanadi. Kreditlash jarayoni bir nechta tamoyillar orqali amalga oshiriladi:  qaytarilishi;

 muddatliligi;  maqsadlilik;  ta’minlanganlik;  to‘lovlilik;  samaradorlilik. Kredit iqtisodiy munosabatlarni belgilangan tizimi sifatida boshqa pul munosabatlaridan farq qiladi, ya’ni pulning harakati qaytarib berish sharti bilan amalga oshiriladi. Kreditning o‘ziga xos xususiyati unda tovar-pul munosabatlarining mavjudligidir. SHunga muvofiq kredit ham tovar, ham pul shaklida bo‘lishi mumkin. Kredit bank, tijorat, iste’mol, lizing, ipoteka, xalqaro va davlat kreditlari ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Davlat kreditiga ta’rif berishda ko‘pgina moliyachilarda bu moliyaning bir qismi degan tushuncha paydo bo‘ladi. Bir tarafdan, davlat krediti o‘zida belgilangan tamoyillarga asoslanagan an’anaviy kredit munosabatlarini mujassamlashtiradi. Boshqa tarafdan, davlat o‘z funksiyalarini bajarib, markazlashgan fondlarni taqsimlash va shakllantirishda ssuda fondlaridan foydalanadi. Bu esa moliya munosabatlaridir. SHu tarzda, davlat krediti o‘zida ham moliyaviy, ham kredit munosabatlarini birlashtirib, har ikkala kategoriyaga xos bo‘lgan taqsimlash funksiyasini tasdiqlaydi. Qaytarilish tamoyili kreditning mohiyatini ifodalaydi. Bank tomonidan mijozlarga beriladigan har bir so‘m pul mablag‘lari yana bankka qaytarilishi lozim. qaytarib berishni iqtisodiy asosi sifatida mablag‘larning uzluksiz doiraviy aylanishi hisoblanadi. Qaytarish tamoyilining shunday muhim xususiyati borki, kreditni boshqa tovar-pul munosabatlarining iqtisodiy kategoriyalaridan farqli bo‘lgan iqtisodiy kategoriya sifatida ajratib turadi. Qaytarilish kreditning ajralmas belgisi hisoblanadi. Kreditning keyingi tamoyili muddatlilik bo‘lib, u qaytarishlik tamoyili bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. Kreditlashning muddatliligi ikki tomonlama xarakterga ega. Birinchidan, kreditning mohiyati vaqtincha foydalanishga berilgan mablag‘larning qaytarilishinigina bildirib qolmay, balki bu qaytarilishni aniq muddatlarini belgilashni ham taqozo etadi. Kreditning muddati, bir tomondan foydalanishga berilayotgan kredit resurslarining bo‘sh turish muddati bilan belgilansa, ikkinchi tomondan qarz oluvchining mablag‘larga bo‘lgan vaqtinchalik ehtiyojlarining muddatiga boqliq. Kreditlash muddatliligining bu ikki tomonlama xarakteri

inobatga olinganda vaqtinchalik foydalanishga berilgan mablag‘larni to‘liq va belgilangan muddatda qaytarilishini ta’minlash mumkin. Kreditning muddatliligiga rioya qilish banklar uchun ham, qarz oluvchilar uchun ham muhim ahamiyatga ega. Buning hisobiga banklar kredit resurslarining aylanishini jadallashtirsalar va ulardan oqilona foydalanishga erishsalar, xo‘jaliklar o‘z daromadlarini ko‘paytirish, o‘z va qarz mablaqlaridan foydalanish samarasini oshirishlari mumkin. Kredit muddatini uzaytirish aksariyat hollarda bankning ruxsati bilan amalga oshiriladi. Kreditning keyingi tamoyili - kreditning ta’minlanganligidir. Bunda ssudaning ta’minlanganligi kredit berilishiga asosan qarz oluvchining mulki, moddiy boyliklar zaxiralari, ko‘chmas mulki yoki ishlab chiqarish xarajatlari summasiga mos kelishi bilan belgilanadi. Bu o‘z navbatida kreditni o‘z muddatida qaytarilishiga kafolat berilishini tasdiqlaydi. Olingan kredit mablag‘lari korxonada ishlab chiqarish zahirasi, tugallanmagan ishlab chiqarish yoki tayyor mahsulot hamda mavjud moddiy boyliklarni ta’minlash uchun beriladi. Bu tamoyil asosan korxonalarga berilgan ssudalar yoki tomonlar majburiyatlari bilan real ta’minlanadi. O‘zbekitson Respublikasida banklar faoliyatining xalqaro bank amaliyotiga yaqinlashib borayotgan sharoitda kreditning ta’minlanganligi sifatida tovar-moddiy boylik va xarajatlardan tashqari garov, kafolat va kafillik kabi shakllari ham amaliyotda keng qo‘llanilmokda. Ssudaning o‘z vaqtida qaytarilishini ta’minlash uchun kredit shartnomasiga ko‘ra qarz oluvchi garovga ma’lum qiymatga ega bo‘lgan mol-mulkni qo‘yib rasmiylashtiradi. Agar kredit oluvchi kreditni o‘z vaqtida qaytara olmasa, u holda garovni sotish choralari ko‘riladi. Kredit miqdori garovga qo‘yilgan mulk qiymatining 80 foizigacha miqdorida beriladi. Kreditlashning yana bir tamoyili - olingan kredit uchun haq to‘lash yoki foizlilikdir. Bunda shartnomaga ko‘ra kredit oluvchi korxona o‘z ehtiyoji uchun kreditga olgan pul mablag‘laridan vaqtincha foydalanganligi uchun bankka belgilangan haqni to‘lashi lozim. Amaliyotda bu tamoyil bankning foiz mexanizmi orqali amalga oshiriladi. Bankning foiz stavkasi bu kreditning «narxidir». Kredit

uchun haq to‘lash korxonalarni xo‘jalik hisobiga shu jumladan resurslarni ko‘payishiga hamda jalb qilingan mablag‘lardan foydalanishga ta’sir etadi. Bank muassasalari kredit foizi hisobidan o‘z xarajatlarini qoplaydi. Kredit uchun haq to‘lash tamoyili qarzga olingan mablag‘lardan unumli foydalanish va kreditni qaytarish muddatini tezlashtirish maqsadida korxonaga iqtisodiy ta’sir ko‘rsatish vositasidir. Bank foizi kredit turlariga qarab turlicha belgilanadi. Qaytarilish muddati o‘tib ketgan kreditlar uchun oshirilgan miqdorda foiz olinadi, bu esa qaytarish muddati shartlariga qat’iy ravishda rioya qilishga yordam beradi. Samaradorlik tamoyili kreditning maqsadliligi bilan bog‘liq bo‘lib bunda kredit iqtisodiy naf keltirishi ham kerak bo‘ladi 1 . O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklari kredit to‘lovi miqdorini belgilashda ahamiyat beradigan quyidagi asosiy tamoyillar mavjud. Bular: - O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan tijorat banklariga beriladigan ssudalar buyicha o‘rnatilgan bazaviy foiz stavkasi; - Banklararo kredit buyicha o‘rtacha foiz stavkasi, ya’ni aktiv operatsiyalarni amalga oshirish uchun boshqa banklardan sotib olingan resurslar buyicha; - Turli depozit hisobvaraqlar buyicha mijozlarga bank tomonidan to‘lanadigan o‘rtacha foiz stavkasi; - Bankning kredit resurslarining tarkibi (jalb qilingan mablag‘lar hissasi yuqori bo‘lganda kredit narxi ham yuqori bo‘ladi); - Kreditga bo‘lgan talab; - Talab qilinayotgan kredit muddati va kredit turi, ya’ni uning taminlanganligiga bog‘liq ravishda risk darajasi; - Mamlakatdagi pul aylanishini muvozanati (inflyasiya sur’ati yuqori bo‘lsa kredit shunchalik qimmat bo‘ladi, chunki pul kadrsizlanishi tufayli bankning o‘z resurslarini yo‘qotish riski ortadi) va boshqalardir. - Kreditning yana bir tamoyili kreditning maqsadli yo‘naltirilganligidir. Bunda aniq xo‘jalik jarayonlarining kredit bilan bog‘liqligi ta’minlanadi. Kreditni 1 Lavrushin O.I. “Dengi. Kredit. Banki”

maqsadli yo‘naltirish tamoyili qarz oluvchi zimmasiga pul mablag‘larini faqat ko‘rsatilgan maqsadlar uchun sarflashni ko‘zda tutadi. Kreditlar biznes-reja asosida beriladi. - Kreditning maqsadli yo‘naltirilishini ta’minlash uning o‘z vaqtida qaytarilishi uchun real shart-sharoitlarni yaratib beradi. Bu tamoyilga rioya qilish bank muassasalari tomonidan qarz oluvchi korxonalarning hisobotlari asosida nazorat qilinadi. Berilgan kredit qarz oluvchi tomonidan boshqa maqsadga ishlatilgan bo‘lsa, u holda belgilangan tartibda kredit muddatidan ilgari qaytarib olinadi. Bankning kreditlash tamoyillarining barchasini amaliyotda yalpi qo‘llanilishi bank manfaatlarini himoyalashga yordam beradi. YUqorida ko‘rib chiqilgan tamoyil asosida kredit olmoqchi bo‘lgan mijozlarga kredit paketi tayyorlanadi va kredit olish mumkin yoki mumkin emasligi tahlil qilinadi. Tijorat banklari kreditlarining garov ta’minoti mexanizmi Kreditlarning ta’minoti asosan 2 turga, ya’ni birlamchi va ikkilamchi ta’minotga bo‘linadi. Garov ikkilamchi ta’minotning asosiy turlaridan biridir. Mulk garovi - bu kredit ta’minotining eng ko‘p tarqalgan shakllaridan hisoblanadi  Mulk garovi garov shartnomasi orqali rasmiylashtiriladi  To‘lov majburiyati bajarilmaganda bank ushbu garovni sotish orqali kreditni qoplashi mumkin  O‘z-o‘zidan mulkni garovga quyish (ko‘chmas mulk va boshqalar) kreditor - mulni ushlab turuvchi (garovga qo‘yilgan) shaxs agar garov bilan ta’minlangan majburiyatlar bajarilmasa, ushbu mulkdan o‘z hoxishiga binoan foydalanish xuquqiga egaligi tushuniladi O‘zbekiston Respublikasida garov munosabatlari O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kadeksining 264, 289 sonli moddalari va O‘zbekiston Respublikasining “Garov to‘g‘risida” gi qonuni asosida boshqariladi. Garov asosida kreditor, agar qarzdor - gapov qo‘yuuvchi shaxs garov bilan ta’minlangan majburiyatni bajarmasa, ko‘yilgan mulk asosida o‘z manfaatlari yo‘lida foydalanishi huquqiga egaligi va shu bilan birga, boshqa kreditorlar oldida

nisbatan afzalliklarga egaligi ta’minlangan. Garovga quyilish mulk nafaqat qarz mablag‘larini qaytarilishini, balki uning foizlarini va boshqa kurilgan zararlarni qoplanishini ta’minlashi shart. Bundan tashqari garovga qo‘yilgan mulkni bozor narxlari tushib ketishini ham hisobga olish lozim. YUqoridagilardan kelib chiqib garovga quyilgan mulk berilayotgan kredit bahosidan yuqori bo‘lishi lozim. Garov asosida yuridik shaxslarning ham, jismoniy shaxslarning ham majburiyatlari ta’minlanishi mumkin. Garov shartnoma yoki qonun acosida amalga oshiriladi. Hozirgi kunda garov shartnomasi keng tarqalgan bo‘lib, qarzdor o‘z hoxishiga binoan, o‘z mulkini kreditor bilan shartnoma tuzgan holda garovga qo‘yadi. Garov asosida haqiqiy talab etilayotgan mablag‘ ta’minlanishi mumkin. YA’ni, ushbu garov shartnomasi orqali boshqa maqsadlarda, boshqa shartnomalarda foydalanish mumkin emas. O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga asosan garov predmeti bo‘lib, garovga qo‘yuuvchi shaxsning har qanday mulkni, shu bilan birga qimmatbaho qog‘ozlar va mulkka egalik xuquklari bo‘lishi mumkin. Xususiy mulkchilik qonuniga asosan, garov predmetining egasi gapovga qo‘yuvchi shaxs bo‘lishi mumkin SHu bilan birga, garovga qo‘yuvchi shaxs nafaqat ham qarzdor bo‘lishi mumkin, balki uchinchi shaxs ham bo‘lishi mumkin. Mulkdan foydalanish xuquqi, uning xaqiqiy egasi singari, mulkka egalik qilish, foydalanish va egalik qilish kabi xuquqlarni, agar qonun va shartnomalarda kqrsatilgan bo‘lmasa, qarz beruvchi shaxsga beriladi. Vazirlar maxkamasining № 50 sonli 1.02.94 dagi "Vaqtinchalik shatnoma va garovlarni davlat registratsiyasi haqidagi" qonunning 5 bandida garov predmetiga kiritilmagan ayrim korxona va mulklar sanab o‘tilgan. Amaliyotda garovdan foydalanish uni qo‘llashning maxsus mexanizmi bo‘lishini ko‘zda tutadi  Garov mexanizmi bu garov to‘g‘risidagi shartnomani tayyorlash  tuzish va ijro etish jarayonidir  Garov mexanizmini amalga oshirish quyidagi bosqichlardan iborat bo‘ladi: - garov predmetlarini va turlarini tanlash; - garov predmetlarini baholash;

- garov to‘g‘risida shartnomani tuzish va amalga oshirish; - garov undirishga murojaat qilish tartibi Garov predmetining miqdor va sifat jihatlariga umumiy va maxsus talablar mavjud bo‘lib  sifat jihatiga bo‘lgan umumiy talablar quyidagilardan iborat: - Garov predmeti qarz oluvchiga tegishli bo‘lishi kerak; - Garov predmetlari pul qiymatiga ega bo‘lishlari shart; - Garov predmetlari likvid bo‘lishi ya’ni realizatsiya qilinish xususiyatiga ega bo‘lishlari kerak Garovning miqdoriga bo‘lgan umumiy talab bu garovga qo‘yilgan mulk qiymatining berilgan kredit va unga hisoblangan foizlar summasidan ko‘p bo‘lishidan iborat Garovning sifat va miqdor jihatlariga bo‘lgan maxsus talablari garov shakliga va risklilik darajasiga bog‘liq bo‘ladi Tovar-moddiy boyliklarning garov predmeti bo‘lishga maqbulligi 2 omil orqali aniqlanadi: - boyliklarning sifati; - kreditorni ularning saqlanishi ustidan nazorat qila olish imkoniyati Tovar-moddiy boyliklarining sifat mezoni quyidagilar hisoblanadi: tez realizatsiya qilinishi  narxlarning nisbatan barqarorligi sug‘urtalash imkoniyati saqlanish muddatining uzoqliligi SHuning uchun tez eskiradigan tovarlar garovga qabul qilinmaydi Faqatgina ushbu mezonlarni aniqlash va ularga mos keladigan boyliklarni garovga qabul qilish emas  balki ularni saqlanishini ta’minlash ham muhimdir Faqat shundagina qo‘yilgan garov kreditning qaytarilishiga kafolat bo‘lishi mumkin Garov predmetiga quyidagilarni kiritish mumkin: korxona va tashkilotlar, asosiy fondlar (bino, inshoatlar, uskunalar), tovar-material buyumlari, tovartransport xujjatlari (varrant, konosament, ombor xujjatlari, shartnoma va b.), valyuta mablag‘lari - qimmatbaho buyumlar va qimmatbaho qog‘ozlar. Garov ikki shaklga bo‘linadi:

- Garov predmeti o‘z egasida qolishi. - Garov predmeti garovni oluvchini berilishi. Garov ob’ekti o‘z egasida qolgan holda u quyidagi xuquqlarga ega: - garovga qo‘yilgan mulkdan foydalanish va unga egalik qilish; - garov bilan ta’minlangan, majburiyaglar bo‘yicha qarz egasiga o‘tkazish va boshqalar. Bu holatda garov beruvchi shaxs o‘z hisobidan garov predmetini umumiy qiymatini sug‘urtalashi, uning yaxshi saqlanishi ta’minlashi va mulkni ijaraga berilishi haqida garov oluvchini ogohlantirishi lozim. Garov predmetining o‘z egasida qolishi quyidagi hollarda yuz beradi: - oborotdagi tovarlarni garovga qo‘yish; - ko‘chmas mulkni garovga quyish. Oborotdagi tovarlarni garovga qo‘yish garov vaqti kelganda garov beruvchi o‘z oborotidagi tovarlarini hammasini yoki qisman sotib o‘z qarzini summasini yoki undan ko‘pini-qaytarishi tushuniladi. Bunda garovga qo‘yuvchi shaxs o‘z tovar mahsulotlarini hisob-kitobini va to‘g‘ri saqlanishini ta’minlashi shart. Oborotdagi tovarlarni garovga qo‘iish asosan savdo va ta’minot tashkilotlarda ko‘proq foydalaniladi Masalan, mahsulot va tovarlarni sotib olish. Kuchmas mulk garovi (ipoteka)- korxona, tashkilot, bino, inshoat va qurilishalarni, er va undan foydalanish huquqlarini garovga qo‘yish tushuniladi. O‘z kreditlarini bino, inshoot va qurilma uskunalarni garov asosida berishlarida, banklar nafaqat ularning qanchalik tez sotilishini, balki kredit oluvchining foyda olish darajasini, garovlarning sotilishini olgan holda, ularning kreditni qaytarish sharoitida va muhitini ham hisobga olishlari lozim. Bank, garov predmetini ushlab turuvchi sub’ekt sifatida, garovga qo‘yilgan mulkning hujjatlari asosida uning haqiqiyligini, holatini va uni saqlanayotgan muhitini tekshirishga haqlidir. Agar garov predmeti garov beruvchi tomonidan sarflangan yoki ishlatib etkazilgan bo‘lsa, unda garovga beruvchi shaxs ushbu mulkni qayta tiklashi yoki boshqa mulk bilan qoplashi lozim, aks holda bank-garov mulkini ushlab

turuvchi sub’ekt sifatida berilgan kreditni o‘z muddatidan oldini talab qilishga haqli hisoblanadi. Garov qo‘yishning ikkinchi shakli- garovga qo‘yilgan mulkni o‘z egasida emas, balki uni ushlab turuvchi shaxsda qolishi hisoblanadi. Bu tur boshqachasiga «zaklad» deb ham yuritiladi va bank amaliyotida qulay garov turi bo‘lib, unda ko‘chmas mulk bo‘lmagan mulk gapovga qo‘yiladi. Buning sababi shundaki, pul garov oluvchi (bank)ga berilganda. Ushbu shakl bank faoliyatida keng qo‘llanilib, asosan garovga ko‘yilgan mulk ko‘chmas mulk bo‘lib hisoblanmasa bankda bunday garov e’tiborli bo‘lib hisoblanadi. Buning asosiy sababi bankka ko‘yilgan har qanday hollarda bank uni qaytarishga qodir ekanligi hisoblanadi. Ushbu garov shakli quyidagi turlarda bulishi mumkin: - mustahkam (ishonarli) garov; - xuquqiy garov. Mustahkam (ishonarli) garov klassik jihatdan, tovar va boshqa mulkni kredit tashkiloti omborida yoki qarz oluvchi omborida bank nazorati ostida saqlashi tushiniladi. Zakladga olingan qimmatbaho buyumlar o‘z navbatida quyidagi talablapga javob berishi lozim: tez sotiladigan, sug‘urtalash oson bo‘lgan, bank nazorati ostida uzoq muddat saqlanishi mumkin bo‘lishi lozim. Albatta, ushbu mulklarni bank tomonidan nazorati turli xil qiyinchiliklarga va xarajatlarga olib keladi. §arb mamlakatlarida ushbu xizmatlarni ombor tashkilotlari banklar uchun (xizmat) ko‘rsatadi. U mulk va uning saqlanish bo‘yicha to‘laqonli nazorat olib borishi, undan tashqari bergan kreditining qaytishi imkoniyatlariga to‘laroq ishonch hosil qilish mumkin. Garov predmeti uni saqlanishini ta’minlash bilan bir qatorda bank uchun yana boshqa majburiyatlarni bajarishishga olib keladi. Masalan, garovni mulkini ushlab turuvchi sub’ekt (bank) shartnomada ko‘rsatilgan bo‘lsa garov beruvchi manfaatlariga mos kelgan holda mulkning hisob-kitobini olib borishi lozim, majburiyatlar bajarilgandan so‘ng garov beruvchi mulkni qaytarilishini ta’minlashi lozim.

Garov predmetini kimda qolishidan qat’iy, nazar, garov mulkini beruvchi yoki uni oluvchi sub’ekt mulkni turli xil tabiiy ofatlardan sug‘urtalashi lozim. Nafaqat tibiiy ofatlaridan, balki mulkni o‘g‘irlanishi yoki davlat organlari tomonidan garov mulkini beruvchi sub’ektning iqtisodiy faoliyatini to‘xtatib quyishidan ham sug‘urtalishi lozim. Sug‘urta hodisalar bo‘lib o‘tib, mulkka zarar etkazganda, bank garov mulkini ushlab turuvchi, sub’ekt sifatida: sug‘urta qoplamasini o‘z krediti hisobiga olishga haklidir. Garov predmeti har qanday hollarda ham sug‘urta qilish mulkni beruvchi shaxs tomonidan amalga oshiriladi. Fuqarolik kodeksining ta’kidlashiga, qarz oluvchi bitta mulkni bir nechta kreditorga garovga qo‘yish mumkin. SHuning uchun O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 273-moddasiga asosan garovga qo‘yilayotgan mulk, ilgari tuzilgan garov shartnomasiga asosan taqiqlanmasa, qabul qilinadi. SHuni unutmaslik lozimki, qonun chiqaruvchilar birinchidan, garovga quyilayotgan mulk majburiyat summasidan yuqori bo‘lishi lozim; ikkinchidan, turli kreditorlarning muddatlari turlicha bo‘lgani uchun, majburiyatlarni ham ketma-ket bajarish mumkin, bank kreditor sifatida mulkni garovga olishdan oldin, garovga qo‘yilgan yoki qo‘yilmaganligini tekshirib ko‘rishlari lozimligini uqtiradilar. Bu esa, har bir bankni o‘z ketmaketligida talablarini qo‘yishi va mijozni krediglash masalasini hal etishini ta’minlaydi. Garov shartnomasi yuridik hujjat bo‘lib, garov mulki ta’minlayotgan majburiyatdan holi ravishda tuziladi. Garov shartnomasi og‘zaki emas balki, yozma hujjat tarzida amalga oshirilishi lozim. Bu hujjatda garov predmetini shaklini, majburiyat shartlarini, majburiyat muddatini, mulkning hajmi va qiymatini, garov sub’ektlarining majburiyatlarini va garov shartlarini bajarilmaganda tortishuvni oldin xal etish masalalarini aks ettirishi lozim. Garov shartnomasida, shular bilan birga, ikkala tarafning nomlari va adreslari garovga qo‘yilgan mulkni qaerda joylashgani ko‘rsatilishi lozim. Agar yuqoridagi ko‘rsatmalar ko‘rsatilmasa garov shartnomasi xaqiqiy hujjat bo‘lib hisoblanmaydi. Garov shartnomasini tuzilgan vaqtdan boshlab garov xuquqi

paydo bo‘ladi va garov mulkiga nisbatan garov xuquqi ushbu mulkni garovga berilgan vaktdan boshlanadi. Garov shartnomalari uchun notarial guvohnomalar joriy etilgan. Ammo, ikkala tomonning kelishuvi notarial tomondan tasdiqlashga, har qanday kelishuv xoh og‘zaki bo‘lsin, asosiy shartnomaga qo‘shimcha qilib kiritiladi. Mulkning qanday shakl bo‘lishidan qat’iy nazar, davlatning garov mulki ruyxatdan o‘tishi majburiy belgilangan. YA’ni, garov shartnomasi tuzilib, unga qo‘l qo‘yilgandan so‘ng va notarial tasdiqlagandan so‘ng, garovga qo‘yilgan mulk davlat garov organida ro‘yxatdan o‘tkazilishi lozim. Garov mulki qo‘yilgani hisobiga garovni ushlab turuvchi o‘ziningiing talablarini qondirishga haqli. YA’ni bu ushbu vaqtdagi garovni ushlab turuvchi subektning qilgan hamma xarajatlari (foizlari, zararlari, muddati o‘tkazilib yuborilishi, mulkni ushlab turish xarajatlari va sud xarajatlari) kiradi. Kreditor qo‘ygan majburiyatlarini qarz oluvchi o‘z vaqtida bajarmasa, garov predmet hisobidan kreditor olish mumkin. Bunda kreditor qo‘yilgan muddatda sudga murojat etib, talab qilishga hakli. Sud organiga murojaat etmasdan, faqatgina garov sub’ektlarining shartnomalarida garov majburiyatlari bajarilmasa yoki bajarish shartlari ko‘rsatilgan bo‘lsa va ushbu shartnomani notarial tasdiqlatilgan bo‘lsa kreditor mulk orqali talablarining qondirishi mumkin. Kreditor qo‘yilgan majburiyatlarni bajarilmaganligini yoki to‘liq bajarilmaganligini isbot qilishi lozim. Agar qarori bank hisobiga hal bo‘lsa, unda mulk sotilib kreditor o‘z talablarini u tushumdan qondirishi mumkinligi haqida hujjat beriladi. Garov predmeti konunda ko‘rsatilgan asosida, ommaviy savdo yo‘li bilan sotiladi: mulkning boshlang‘ich narxi sud qarori bilan belgilanadi. Eng yuqori bahoni to‘lagan shaxcga ushbu mulk sotiladi. Mulk sotilmagan vaqtda, bank va qarz oluvchi kelishib, bank o‘z hisobiga olishi va talablarini qondirishi mumkin. Mulk qayta sotuvga chiqarilib sotilmay qolsa, kreditor mulkni 10% ga arzon qilib keyingi sotuvga chiqarishi mumkin. Agar garov oluvchi garovni sotish to‘g‘risidagi bildirishdan keyin mulk 1 oy davomida sotilmasa garov oluvchi uni o‘z ihtiyorida qoldirish xuquqidan foylalansa shartnomasi tugatiladi.

Agar mulkni sotuvidan tushgan tushum kreditor talab kilayotgan summasidan yuqori bo‘lsa, farq garov qo‘ygan shaxsga qaytariladi va agar tushum kreditor talab qilayotgan summasidan kam bo‘lsa, unda qolgan summani qarzdorning boshqa mulkidan olishi mumkin. Agar bank talab qilayotgan summani 3 shaxs tomonidan amalga oshirilsa unda O‘zbekiston Respublikasi talablarni osonlashtirish qonuniga muvofiq talab qilish huquqi 3 shaxsga o‘tadi. Qonun chiqaruvchi organlar quyidagi hollarda tortishuvsiz kreditor hisobiga hal etilishi mumkinligini ko‘rsatgan. Bunda agar garov shartnomasida ko‘rsatilgan bo‘lsa va shartnoma notarial tasdiqlangan bo‘lsa. YUqoridagilarga qo‘shimcha ravishda (agar) garovga qo‘yilgan mulk sotilgunga qadar garovga qo‘yuvchi shaxs sotuvni to‘xtatishi mumkin, agarda shartnoma majburiyatlarini bajarsa. Garov huquqi garov majburiyatlari bajarilganda quyidagi hollarda to‘xtaydi: - garov mulkini buzulishi, yo‘qolishi yoki yo‘q bo‘lishi; - garov predmetini erkin sotuvda sotilishi; - garov mulkiga egalik qilish bankga o‘tishi bilan. Garov xuquqini to‘xtashining eng sodda normal holi bo‘lib, garov mulki orqali majburiyatlarni bajarilishi kerakli xujjatlar bilan tasdiklanishi lozim. Majburiyatlar to‘liq bajarilmasa garov shartnomasi o‘z kuchida qoladi. Arizaga kafolat xati 2 nusxada biriktirilib, kafolat beruvchi sub’ekt, tashkilotning raxbari va bosh buxgalteri tomonidan imzolanishi lozim. Garov beruvchi banki xodimi kafolat xatida ko‘rsatilgan imzo va pechatlarning xaqiqiyligini tekshiradi, mijozning to‘lovga layoqatliligini tahlil qiladi va ijobiy qaror qabul qilinganda bank rahbari va bosh hisobchisi bu hujjatlarni imzolaydilar va bank pechati qo‘yiladi. Keyinn rasmiylashtirilgan kafolat xati o‘rnatilgan qoida bo‘yycha ko‘rib chiqish va tasdiqlash uchun bosh bankga beriladi. Bosh bank tomonidan tasdiqlangan kafolat xagi kafolat beruvchining bankiga 9925-raqamli balansdan tashqari schetga kirim qilish uchun yuboriladi. Bank boyliklar garovi ostida kredit berayotganda kreditni qaytarilishini ta’minlash uchun realizatsiya qilishda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan

yo‘qotishlarni hisobga olgan holda garov qiymatini ssuda qiymatiga mosligini tekshirishi shart Kredit ta’minotini tekshirish natijalariga ko‘ra bank o‘rnatgan marja tufayli garovdagi boyliklarning real hajmi ssuda qiymatidan 30 mln so‘mga kamomad chiqmoqda Bunda bank qarzdordan garovdagi boyliklar qiymatini belgilangan summaga to‘ldirib qo‘yishni talab qiladi Talablar va mulkiy huquqlarni o‘tkazish (sessiya) Ba’zi mamlakatlar amaliyotida kredit ta’minoti sifatida talab va mulkiy huquqlarni o‘tkazish (sessiya) qo‘llaniladi Sessiya – bu qarzdor hujjati bo‘lib unga asosan qarzdor o‘zining talablari yoki mulkiy huquqlarini kredit ta’minoti sifatida bankka o‘tkazadi

Адабиётлар : 1. Финансы Подредакцией В.М. Родиновой. М.: Финансы и статистика, 1995. 2. Д. Шим и Д. Сигел. Финансовый менеджмент. М.,1996. 3. Д. Шим и Д. Сигел. Методы управления стоимостью и анализа затрат. М., 1995. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантиришга оид қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, (1997. 31 январь). Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш борасидаги чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, Халқ сўзи. 2000 й. 21 март. 6. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатидан ўтказиш ва ҳисобга қўйиш тизимини такомиллаштириш тўғрисида"ги қарори. Тошкент оқшоми. 2001 й. 24 август. 99 - сон.

O'xshashlar

Iqtisodiyotning bazaviy tarmoqlariga investitsiyalarni

Kredit va kredit tizimi

Xalqaro kredit

G'aznachilikning elementlari

Kredit nazariyasi asoslar