Korxonalar iqtisodiy nochorligi (bankrotligi)ni baholash va tahlil qilish - Iqtisodiyot - Referatlar

Korxonalar iqtisodiy nochorligi (bankrotligi)ni baholash va tahlil qilish

Yuklangan vaqt:

11.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

316 KB

Ko'chirib olish

Korxonalar iqtisodiy nochorligi (bankrotligi)ni baholash va tahlil qilish Reja: 1.Iqtisodiy nochorlik (bankrotlik)ni baholashning obyektiv zarurligi, uni tahlil qilish maqsadi va vazifalari. 2.Bankrotlik instituti va uning rivojlanish istiqbollari. Iqtisodiy nochorlikni tartibga solishning huquqiy normalari. 3.Iqtisodiy nochorlik tahlilining axborot manbalari 4.Bankrotlikni aniqlashda qo`llaniladigan ko`rsatkichlar tizimi va ularning qiyosiy tahlili. 5.Iqtisodiy nochorlikni baholashning milliy va xalqaro tajribalari. 6.Iqtisodiy nochorlik xavf-xatarlarini aniqlashda moliyaviy holat tahlili. Bankrotlikni aniqlashning turli modellari. 7.Bankrotlik taomillari: kuzatuv, tashqi boshqaruv, sanatsiya, tugatishda moliyaviy holat tahlili. 8.Korxonani moliyaviy sog`lomlashtirishga qaratilgan chora- tadbirlarni ishlab chiqish va ularni amalga oshirish bo`yicha boshqaruv qarorlarini qabul qilish. 9.Iqtisodiy nochorlik (bankrotlik)ni oldini olish chora-tadbirlari. 10.Bankrotlikni oldini olishda moliyaviy menejmentdan foydalanish.

Iqtisodiy nochorlik (bankrotlik)ni baholashning obyektiv zarurligi, uni tahlil qilish maqsadi va vazifalari Qarzdor o`z majburiyatlarini bajarishga buyurilgan holat kishilik jamiyatining shakllanishining ilk davrlariga borib taqaladi. Shu sababli‚ ham bankrotlik (iqtisodiy nochorlik) ning tarixini o`rganishda uning yuzaga kelgan davri sanasini aniq belgilash doimo muammo bo`lib kelgan. Jumladan “Yangi ahd” da yaxudiylarning har yetti yilda bir marta barcha majburiyatlaridan kechish urfi belgilangan. Har ellik yilda bir marta etnik tarkibidan qat`iy nazar barcha millat vakillarining majburiyatlaridan kechish, qullarni ozod qilish shartlari belgilangan. Qadimgi Gretsiyada oila boshlig`i o`z majburiyatlarini to`lay olmasa, uning barcha oila a`zolari majburiyatlarni to`liq qoplagunga qadar, o`z kreditor qarzini va zararini qoplagunga qadar qullikka mahkum qilingan. Ko`pgina shaharlarda uning muddati 5 yil qilib belgilangan. Qarzdorning kreditor oldidagi shaxsiy majburiyatlarini belgilashning huquqiy normalari ilk bor Rim qonunlarida uchraydi. Qarzdorlik majburiyatining yuzaga kelganligi va uning muddatining 90 kundan oshganligi ilk bor ushbu qonunlarda aks etgan. Rim imperiyasi qo`llagandan keyin iqtisodiy nochorlik normalarini belgilash va ularni rasmiy jihatlari Italiyada rivojlana boshlandi. Bu bevosita Italiyada savdo faoliyatining keskin rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Shu sababli ham ushbu jarayon birinchi navbatda savdo faoliyatida qo`llanila boshladi. Iqtisodiy nochorlik masalalari bilan shug`ullanuvchi savdo sudlarining vujudga kelishiga ham ushbu jarayonga sabab bo`lgan. Iqtisodiy nochorlikni e`lon qilish tartiblarida ilk bor qarzdor yoki kreditorlarning murojaati bilan nochorlikni tan olish va belgilash tartiblari qayd etilgan. Iqtisodiy nochorlikni zamonaviy shakli va jarayonlarini belgilanishida Angliya amaliyoti alohida o`rin tutadi. 1543-yilda iqtisodiy nochorlikni ko`rib chiqish muddatlari va nochorlikni tan olish tartiblari aks etgan protsessual

amaliyotga o`tila boshlandi. Uning rivojlanish davri XVII-XIX asrlarga to`g`ri keladi. Bankrotlik (iqtisodiy nochorlik) tushunchalarining odatda sinonimlari nihoyatda ko`p. Ularning aniq sonini keltirish (odatda o`zbek tilida 20 dan ortiq sinonimlari mavjud) qiyin. Milliy qonunchilik xalqaro normalaridagi talablarni o`rganish asosida shunday xulosaga kelish mumkinki, qarzdorning o`z majburiyatlarini to`liq qoplash layoqatiga ega emasligidan kelib chiqadigan iqtisodiy, moliyaviy qiyinchilikni bankrotlik (iqtisodiy nochorlik) deb nomlash juda to`g`ri belgilangan. Bankrotlik (iqtisodiy nochorlik) – iqtisodiy sud tomonidan e`tirof etilgan, qarzdorning pul majburiyatlari bo`yicha kreditorlar talablarini to`la hajmda qondirishga va (yoki) majburiy to`lovlar bo`yicha o`z majburiyatini to`la hajmda bajarishga qodir emasligidir. Raqobatga asoslangan bozor iqtisodiyotida ishtirokchilarning to`lov majburiyatlarini to`lashga qodir emasligini tan olish orqali uni tartibga solishni muhim normalarini belgilamasdan uning rivojlanishini ta`minlab bo`lmaydi. Negaki, ikkita subyekt o`rtasidagi o`zaro qarzdorlik bu shunchaki, qarzdorlik emas. Bu majburiyatlar butun bir iqtisodni, jamiyatning majburiyatidir. Ya`ni, qarzdorlik faqat ularning o`zigagina tegishli muammo emas. Iqtisodiy nochorlik, bankrotlik tushunchalari odatda bir mazmunda qaraladi. Ularni yuzaga keltiruvchi sabablar nihoyatda ko`p. Lekin sabablarning ildizida albatta kuchli raqobat, iqtisodiy resurslar va moliyaviy imkoniyatlarning cheklanganligi turadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo`jalik yurituvchi subyektlar iqtisodiy jihatdan mustaqil bo`lgan holda, raqobat kurashiga tortiladilar. Bu kurash kimnidir bor, kimnidir yo`q qiladi. G`olib korxonalar o`zining moliyaviy ahvolini mustahkamlagan holda bozorda muqim o`ringa ega bo`la boradilar. Mag`lub korxonalar esa sinadilar yoki o`z faoliyatini to`xtadilar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bu g`oliblik yoki bu mag`lublik muqarrar narsaki, uni to`xtatib qolish mumkin emas.

Aytish mumkinki, uzluksiz davom etuvchi raqobat kurashi doimo iqtisodiy nochorlik yoki bankrotlik holatiga tushish xavfini tug`diradi. Bankrotlik tushunchasi italyancha «banco-rotto» degan so`zdan olingan bo`lib, aslida kursi (o`rindiq)ning sinishini anglatsada, bu so`z aslida qarzdorning to`lov majburiyatlarini to`la qoplashga qodir emasligini izohlaydi. O`zbekiston Respublikasining «Bankrotlik to`g`risida»gi qonunida bankrotlik alomatlari yuridik shaxslar uchun alohida, jismoniy shaxslar uchun alohida tartiblari belgilangan. Qarzdorning pul majburiyatlari bo`yicha kreditorlar talablarini qondirishga va (yoki) majburiy to`lovlar bo`yicha o`z majburiyatini bajarishga qodir emasligi, agar tegishli majburiyatlar va (yoki) to`lovlar majburiyati yuzaga kelgan kundan e`tiboran uch oy davomida qarzdor tomonidan bajarilmagan bo`lsa, uning bankrotlik alomatlari deb e`tirof etiladi. Xo`jalik subyektlari va ularning ayrim toifalari (banklar, qishloq xo`jaligi subyektlari, sug`urta tashkilotlari va h.k.), yakka tadbirkorlarning bankrotligini tan olish va uni belgilash tartiblari bankrotlik to`g`risidagi qonunda aniq belgilab berilgan. Bankrotlikning korxona faoliyatiga nisbatan qo`llanishini tushunish uchun uning siklik jarayonini tushunish muhim masala hisoblanadi. Ya`ni har qanday korxonaning manzil yakuni hisoblangan bankrotlik quyidagi jarayonlarning uzviy ketma-ketligidan tashkil topadi. Bankrotlikning hayot sikli Bosqichlari Mazmuni Tashkil topish va faoliyatni boshlash “Tashkil topish va faoliyatni boshlash”davrida yangi tovar bozorga tavsiya etiladi, tovarni bozor talabi kuzatilmaydi va sotish darajasi juda past bo`ladi. Mazkur bosqichda ko`proq tovar bilan tanishuvni ta`minlash lozim bo`ladi. Oyoqqa turish va faoliyatni kengaytirish “Oyoqqa turish va faoliyatni kengaytirish” davrida korxonaning bozorga chiqishi va tovarlarni tavsiya

etishi biroz jonlanadi, sotish hajmi bir oz o`sishiga erishiladi, shu bilan birgalikda tovarlarga yangilik kiritish xarajatlari ko`payadi O`sish, rivojlanish “O`sish, rivojlanish” tovarlarni sotish hajmi, bozorni solishtirma sig`imi o`sib boradi, raqobat kuchayadi va keskin tus oladi. Mazkur bosqichning asosiy vazifasi tovarlarni sotish hajmini va assortimentini oshirish hisobiga maksimal foyda olishga qaratiladi. Gullash, taraqqiy etish “Gullash, taraqqiy etish” tovarlarni sotish hajmi, o`sish darajasi eng yuqori (maksimal) darajaga ko`tariladi, bozor ushbu mollar bilan haddan ziyod to`yinadi, yangiliklarga oid xarajatlar kamayadi, ish hajmini bundan ortiq oshirib bo`lmay qoladi. Cho`kish va sinish davri “Cho`kish va sinish davri” tovar iste`mol uchun jozibadorligini yo`qotadi, sotish hajmi, mahsulotning bozordagi sig`imi tushib ketadi. Iqtisodiy nochorlik davomiyligi har bitta korxonada turlicha kechadi va yakun topadi. Bundan shunday xulosaga kelinadiki, har qanday korxonaning oxirgi manzili bu iqtisodiy nochorlik, bankrotlik ekan. Faqat ushbu davriylik har qaysi korxonada turlicha davriylikda kechadi. Ya`ni siklik jarayon bitta korxonada tezroq, bitta korxonada sekinroq kechadi. O`lim muqarrar ekan iqtisodiy nochorlik ham muqarrar hisoblanadi. Lekin uning farqi boshqara olinishi, tartibga solinishi, ya`ni uni o`zgartira olish imkoniyatining mavjudligidadir. Bankrotlikka olib keluvchi omillarni ikki guruhga ajratish mumkin: - ichki omillar - tashqi omillar Ichki omillar qatoriga: aylanma mablag`larning yetishmasligi; resurslardan foydalanish samarasining pastligi; normadan ortiq aktivlarning saqlanishi; texnika- texnologiyalarning eskirganligi; ishlab chiqarishni tashkil etishning eskiligi; mijozlar moliyaviy holatining yomonligi; marketingning eskiligi; ortiqcha qarz

majburiyatlarining mavjudligi; ishlab chiqarishning asossiz kengaytirilishi; tashqi faktorlarni hisobga olmasdan boshqarish strategisini belgilanishi va h.k. kiradi. Tashqi omillarga: iqtisodiy (davlatdagi krizis, inflyatsiya); siyosiy omillar; ilmiy texnikaviy omillar; demografik omillar va h.k. omillar kiradi. Iqtisodiy nochorlik birdaniga kuzatiladigan holat emas. Uning belgilari faoliyat davomida shakllanib, kuchayib, keskinlashib boradi. Iqtisodiy nochorlikni belgilarini oldindan aniqlash ularga qarshi chora-tadbirlar belgilab borish faoliyat va biznes davomiyligini ta`minlashning muhim omili hisoblanadi. Shu sababli, iqtisodiy nochorlikka qarshi kurashni ushbu holat paydo bo`lganda emas, balki paydo bo`lishidan oldin kurashish lozim. Iqtisodiy nochorlikni aniqlash va unga qarshi turli choralarni ko`rishni tahlilsiz imkoni yo`q. Iqtisodiy tahlil etish orqali yuzaga kelgan va yuzaga kelishi kutilayotgan holatlarni oldindan bashorat qilish mumkin. Bu bashorat aniqligi albatta birinchi navbatda moliyaviy axborotlarning aniqligi, asosligi va ishonchligiga bog`liqdir. Iqtisodiy nochorlik (bankrot)likni tahlilining maqsadi korxona moliya- xo`jalik faoliyatining “og`riqli nuqtalari”ni aniqlash, ularning yuzaga kelishi va rivojlanishini baholash, sabablarini o`rganish orqali iqtisodiy nochorlik risklarni kamaytirishga yordam beruvchi boshqaruv qarorlarini qabul qilishdan iborat. Tahlil mazmunini xo`jalik yurituvchi subyektlarning iqtisodiy nochorligi (bankrotligi) yuzasidan tahliliy amallarni bajarish va ularning moliya-xo`jalik faoliyatining joriy va istiqboldagi iqtisodiy, moliyaviy ahvolini raqobatdoshlik taomillari asosida barqarorligini ta`minlash bo`yicha amalga oshiriladigan tizimli analitik jarayonlarni o`tkazish tashkil etadi. Qo`yilgan maqsad va tahlil mazmunidan kelib chiqqan holda tahlil vazifalari sifatida quyidagilarni tarkiblash mumkin: - xo`jalik yurituvchi subyektlar iqtisodiy nochorligi (bankrotligi)ning joriy va istiqboldagi holatini baholash; - xo`jalik yurituvchi subyektlarda iqtisodiy nochorlik (bankrotlik)ning yuzaga kelish sabablarini o`rganish, tahlil etish;

- xo`jalik yurituvchi subyektlar iqtisodiy nochorligi (bankrotligi)ni tahlil etishning modellarini tuzib chiqish va uning o`zgarishlarini baholash; - xo`jalik yurituvchi subyektlar iqtisodiy nochorligi (bankrotligi) risklarini baholash va ularni minimallashtirish; - xo`jalik yurituvchi subyekt iqtisodiy nochorligi (bankrotligi)ni oldini olish yuzasidan aniq chora-tadbirlar belgilash; - iqtisodiy nochorlik (bankrotlik)ni oldini olish va unga qarshi kurashish yuzasidan boshqaruv qarorlarini tayyorlash va uni amaliyotga joriy qilish. Bankrotlik instituti va uning rivojlanish istiqbollari. Iqtisodiy nochorlikni tartibga solishning huquqiy normalari Bankrotlik instituti – murakkab huquqiy muassasadir: huquqiy muassasa tomonidan beligilanadigan protsessual me`yorlarni belgilash, tartiblash amalga oshirishni o`z ichiga oladi. O`zbekiston Respublikasida bankrotlik instituti 1994-yilda tashkil etilgan. O`tgan davr mobaynida bu borada sezilarli ishlar olib borildi va muhim natijalarga erishildi. Eng muhimi ushbu munosabatlarni tartibga solishning puxta va mukammal qonunchilik bazasi shakllantirildi. Dastlab 1994-yilda 5-mayda “Bankrotlik to`g`risida”gi Qonun qabul qilindi. Ushbu qonun dastlab 35 moddadan iborat bo`lgan. Lekin qonun amaliyoti bo`yicha mazkur davrda bironta ham bankrotlik holati ko`rilmadi. Qonun amalda bo`lgan davrda bankrotlik bo`yicha faqat ikkitagina ariza qabul qilingan va ko`rib chiqilgan. 1995-yilda Qonun amaliyoti va bankrotlikni amalga kiritish bo`yicha Vazirlar Mahkamasining maxsus qarori chiqarildi va bu boradagi ishlar biroz jadallashdi. Shu yilda 47 ta bankrotlik holati bo`yicha ishlar ko`rib chiqildi. 1996-yil 11-dekabrda “Bankrotlik to`g`risidagi qonunni amalda qo`llash chora tadbirlari to`g`risida”gi Respublika Prezidentining maxsus farmoni sohadagi ishlarni yanada jadallashtirish imkonini berdi.

1998-yil 28-avgustda qonun yangi tahrirda qabul qilindi. U ko`plab moddalar bilan boyitildi. Xususan, ayrim turdagi qarzdorlarning bankrotligi to`g`risidagi qoidalar, yangi taomil – tashqi boshqaruv qo`shildi va bu kreditorlarning huquqlarini kengaytirdi. Ushbu qonunda yuridik va yakka tartibdagi tadbirkor bankrotligi alomatlari alohida ajratib ko`rsatildi. 2003-yil 24-aprelda Qonun yana yangi tahrirda e`lon qilindi. U 192 moddadan iborat bo`lib, bankrotlik belgilari va taomillariga tegishli bo`lgan, to`lovga qodir bo`lmagan qarzdorlarning to`lov qobiliyatini tiklashni maqsad qilib qo`ygan ko`plab yangi qoidalarni o`zida mujassamlashtirdi. Qonunga ikkita yangi bob kiritildi va ular yangi bankrotlik taomillarini o`zida ifoda etdi: kuzatuv va sud sanatsiyasi, shuningdek, barcha bankrotlik taomillari sud boshqaruvchilari tomonidan amalga oshirilishi, sud boshqaruvchilari sud tomonidan tayinlanishi va nazorat qilinishi belgilandi. Xo`jalik yurituvchi subyektlarning bankrotligi O`zbekiston Respublikasining “Bankrotlik to`g`risida”gi qonuni va unga keyinchalik kiritilgan qo`shimcha, o`zgartirishlar va boshqa me`yoriy hujjatlar bilan tartibga solinadi. Amaldagi qonunchilikka ko`ra bankrotlik deganda sud tomonidan e`tirof etilgan qarzdorning pul majburiyatlari bo`yicha kreditorlar talablarini to`la hajmda qondirishga va (yoki) majburiy to`lovlar bo`yicha o`z majburiyatini to`la hajmda bajarishga qodir emasligi tushuniladi. Aytish joizki, qarzdorni bankrot deb topishda kreditorlar talablarini va majburiy to`lovlarni to`la qondira olmasligi emas, balki «Bankrotlik to`g`risida»gi qonunning 5-moddasi ikkinchi qismida belgilangan talablar hisobga olinadi. Ushbu moddada quyidagilar bayon etiladi. Bankrotlik to`g`risidagi ish iqtisodiy sud tomonidan ko`rib chiqiladi. Bankrotlik to`g`risidagi ish bankrotlik alomatlari mavjud bo`lgan taqdirda, agar qarzdor yuridik shaxsga nisbatan jami talablar eng kam ish haqi miqdorining kamida besh yuz karrasini tashkil etadigan bo`lsa, qarzdor yakka tartibdagi tadbirkorga yoki yakka tartibdagi tadbirkor maqomini yo`qotgan jismoniy shaxsga nisbatan esa eng kam ish haqi miqdorining kamida o`ttiz karrasini tashkil etadigan

bo`lsa, iqtisodiy sud tomonidan qo`zg`atilishi mumkin, ushbu Qonunda nazarda tutilgan hollar bundan mustasno”. Shuningdek, kreditorlarning istalgan talablari bo`yicha emas, balki aniq belgilangan talablar bo`yicha to`lashga qodir emaslik bankrotlik alomatlari hisoblanadi. Qonunchilikda bankrotlik alomatlarini aniqlashda kreditor talabining quyidagi ikki turi: qarzdorning pul majburiyatlari bo`yicha hamda majburiy to`lovlar bo`yicha, ya`ni soliq, yig`im, bojlarni to`lash bo`yicha talabi belgilangan. Qolgan boshqa talablarning bajarilmasligi korxona yoki tadbirkorning bankrot deb topilishiga asos bo`lmaydi. Qarzdorning pul majburiyatlari tushunchasi bankrotlik qonunchiligida fuqarolik qonunchiligiga nisbatan tor ma`noda berilgan. Bankrotlik qonunchiligiga asosan pul majburiyatlari deganda qarzdorning fuqarolik-huquqiy shartnomasi bo`yicha hamda qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa asoslarga ko`ra kreditorga muayyan pul summasini to`lash majburiyati tushuniladi («Bankrotlik to`g`risida»gi qonunning 3-moddasi). Pul majburiyatining birinchi belgisi qarzdorning ish bajarishi, xizmat ko`rsatishi yoki tovarni topshirishi emas, balki pul summasini to`lash majburiyati hisoblanadi. Ikkinchi belgisi esa majburiyatlarning faqat Fuqarolik kodeksiga asoslangan bo`lishidir. Korxonaning o`z vaqtida ishchilariga ish haqini to`lay olmasligi oqibatida korxona bankrot deb topilmaydi. Chunki mehnat haqi bo`yicha kelib chiqqan majburiyat Mehnat kodeksi bilan tartibga solinadi. Shu sababli ushbu majburiyat pul majburiyati hisoblanmaydi. Bankrotlik instituti tadbirkorlar o`rtasidagi shartnomaviy munosabatlarni yaxshi yo`lga qo`yish, o`zaro to`lov intizomini kuchaytirish, yig`ilib qolgan kreditorlik va debitorlik qarzlarini undirish, oqibat natijada ishlab chiqarishni barqarorlashtirish borasida muhim ahamiyat kasb etadi. Qarzdorlar bankrot deb e`lon qilinadi qachonki, bankrotlik faktlarini barchasi e`tirof etilsa.

Bankrotlik to`g`risidagi ish oliy sud tomonidan ko`rib chiqiladi. Shuningdek, “Bankrotlik to`g`risidagi” Qonunning III bobiga ko`ra, xo`jalik subyektlari sudga murojaat qilmasdan turib ham o`zini o`zi bankrot deb e`lon qilish mumkin. Buning uchun korxonaning rahbari ixtiyoriy tugatish haqida qaror chiqaradi, uni kreditorlar ma`qullaydi, so`ngra bu qaror mulkdor (qarzdorning mol-mulkida davlat ulushi bo`lsa, Iqtisodiy nochor korxonalar ishlari qo`mitasi ham) tomonidan tasdiqlanadi. qaror mulkdor tomonidan (qarzdorning mol-mulkida davlat ulushi bo`lsa Iqtisodiy nochor korxonalar ishlari qo`mitasi tomonidan ham) tasdiqlangan paytdan boshlab qarzdor bankrot bo`lgan deb hisoblanadi. Agar kreditorlarning loaqal bittasi bu qarorni ma`qullamasa yoki kreditorlarning barchasi ma`qullasa- yu, ammo mulkdor bu qarorga norozi bo`lsa, qarzdor o`zini o`zi bankrot deb topa olmaydi. Bunday holda u qonunda belgilangan tartibda sudga bankrotlik arizasi bilan murojaat qilishi mumkin. Qarzdor o`zini o`zi bankrot deb topgan taqdirda ham u «Bankrotlik to`g`risida»gi Qonunda belgilangan tartibda tugatilishi kerak. O`zbekiston Respublikasi Xo`jalik protsessual kodeksining 30-moddasiga ko`ra, tashkilotlar va fuqarolarning bankrotligi to`g`risidagi ishlar qarzdor turgan joydagi sudda ko`rib chiqiladi. Ushbu Kodeksning 23-moddasiga ko`ra, yuridik shaxs maqomiga ega bo`lgan tashkilotlar yoki tadbirkor jismoniy shaxslar sudda taraf sifatida ishtirok etishlari mumkin. Ya`ni, korxonaning yuridik shaxs huquqiga ega bo`lmagan bo`linmalari bankrot deb topilishi mumkin emas. Chunki ularning qarz majburiyatlari bo`yicha yuqori tashkiloti javob beradi. Bankrotlik to`g`risidagi ish bankrotlik alomatlari mavjud bo`lgan taqdirda, agar qarzdor yuridik shaxsga nisbatan jami talablar eng kam ish haqi miqdorining kamida besh yuz karrasini tashkil etadigan bo`lsa, qarzdor yakka tartibdagi tadbirkorga nisbatan esa eng kam ish haqi miqdorining kamida o`ttiz karrasini tashkil etadigan bo`lsa, sud tomonidan qo`zg`atilishi mumkin.

Majburiy to`lovlar majburiyatini bajarmaganligi natijasida qarzdorni bankrot deb topish to`g`risidagi ariza bilan sudga murojat etish huquqiga qarzdor, prokuror, davlat soliq xizmati organlari va boshqa vakolatli organlar ega. Rossiyada bankrotlik №127-F3 son bilan qayd etilgan 2002 yil 26 oktyabrda qabul qilingan «Iqtisodiy nochorlik (bankrotlik) to`g`risida»gi qonun bilan tartibga solinadi. Ushbu qonun normalariga ko`ra huquqiy va jismoniy shaxslar uchun alohida tartiblar belgilangan. Iqtisodiy nochorlik (bankrotlik) holatlarini ko`rib chiqishda huquqiy shaxslar uchun 300 ming rubldan ortiq va to`lash muddati 3 oydan oshgan to`lov majburiyatlar mavjudligi, jismoniy shaxslar uchun 500 ming rubldan oshiq va to`lov muddati uch oydan oshgan, yakka tadbirkorlar uchun majburiyatlar summasi 500 ming rubldan oshiq va to`lov muddati 3 oydan oshgan majburiyatlar mavjudligi bankrotlik jarayonlarini boshlash uchun norma qilib belgilangan. Bankrotlikka qarshi quyidagi taomillar belgilangan: kuzatuv; moliyaviy sog`lomlashtirish; tashqi boshqaruv; bankrotlik jarayoni; kelishuv shartnomasi. Belorusiyada bankrotlik institutini tashkil etilishi uning mustaqillikka erishishidan keyin boshlangan. 1991 yil 30 mayda “Iqtisodiy nochorlik va bankrotlik xaqida”gi qonun qabul qilingan. Institut faoliyatining rivojlanishi 2000 yillarga to`g`ri keladi. Bu davrda “Iqtisodiy nochorlik va bankrotlik xaqida”gi qonun “Iqtisodiy nochorlik (bankrotlik) to`g`risida”gi qonun deb qayta qabul qilindi. Mazkur qonun 2012 yilda yangi tahrirda qabul qilindi. Unda asosiy taomillar sifatida quyidagilar tarkiblangan: himoya qilish muddatini belgilash; konkursli ishlab chiqarishni tashkil etish; kelishuv shartnomasini tuzish. Konkursli ishlab chiqarish: sudga material tayyorlashni tugallash, sanatsiya, likvidatsiya jarayonlarini o`z ichiga oladi. AQShda bankrotlik “Bankrotlik to`g`risida”gi Kodeks bilan tartibga solinadi. Yagona talab bankrotlik ishi ko`rilayotgan korxona AQSh hududida bo`lishi lozim. Ixtiyoriy bankrotlik holatlari Direktorlar Kengashi tomonidan ko`rib chiqiladi. Bankrotlik holati bo`yicha mahalliy sudga murojat qilinadi. Ushbu sudlar Okrug

sudlarining bo`limlari hisoblanadi. Har bitta shtatda kamida bitta bankrotlik bo`yicha sud mahkamasi mavjud. Avstraliyada “Bankrotlik to`g`risida”gi qonun 1966 yilda qabul qilingan. Bankrotlik ishlari faqat jismoniy shaxslarga nisbatan ko`riladi. Korxonalarga nisbatan bankrotlik holatlari tashqi boshqaruv yoki likvidatsiya jarayoni bilan yakunlanadi. Bankrotlik statusi uch yil davomida saqlanadi. Kanadada bankrotlik federal qonun bilan tartibga solinadi. Ushbu qonunchilik normalari korxonalarga nisbatan ham, jismoniy shaxslarga nisbatan ham belgilanadi. Bankrotlikning engilanishi va to`g`ri yuritilishi bankrotlik bo`yicha boshqaruvchilar tomonidan nazorat qilib boriladi. Amaliyotda konkursli boshqaruvga muhim ahamiyat qaratiladi. Niderlandiyada bankrotlik “Bankrotlik to`g`risida”gi qonunlar Kodeksi bilan tartibga solinadi. Mamlakat amaliyotida uch turdagi bankrotlik amaliyoti belgilanadi: bankrotlik; kelishuv va qarzlardan kechish (mazkur tartib faqat jismoniy shaxslarga nisbatan qo`llaniladi). Iqtisodiy nochorlik tahlilining axborot manbalari Bankrotlik – qarzdorning pul majburiyatlari bo`yicha kreditorlar talablarini qondirishga va (yoki) majburiy to`lovlar bo`yicha o`z majburiyatlarini bajarishga qodir emasligining sud tomonidan e`tirof etilishidir. Ta`rifdan ko`rinib turibdiki, bankrotlik iqtisodiy nochorlikni begilash uchun subyektlarning pul majburiyatlarining aks ettiruvchi va ularni qoplash yuzasidan mablag`larning mavjudligini aks ettiruvchi axborot manbalari talab etiladi. Iqtisodiy nochorlik va bankrotlikni tahlil etishning axborotlar bazasiga juda ko`p manbalarni kiritish mumkin. Ularning mazmun mohiyatiga ko`ra moliyaviy hisobot ma`lumotlari, statistik hisobotlar, soliq hisoboti ma`lumotlarini kiritish mumkin. Shuningdek, ta`sis hujjatlari, auditorlik xulosalari, rejali tekshirish natijalari va h.k. hisobdan tashqari manbalardan ham foydalaniladi.

Muhim e`tibor majburiyatlarning yuzaga kelishida asos bo`luvchi xo`jalik shartnomalari, qarzdorlik dalolatnomalariga qaratiladi Asosiy manba sifatida xo`jalik subyektlari tomonidan tuziladigan moliyaviy hisobotlar va ular bo`yicha auditorlik xulosalarining mavjudligiga ahamiyat qaratiladi. Moliyaviy hisobot shakllari ichida buxgalteriya balansi va moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot shakli, shuningdek moliyaviy hisobotlarning tegishli bandlari bo`yicha tushuntirishlar, qaydlar va izohlarga alohida urg`u beriladi. Moliyaviy hisobotga ilova qilinadigan muddati o`tgan debitorlik va kreditorlik majburiyatlari to`g`risidagi ilova ham majburiyatlarning kreditorlari va muddatli bo`yicha axborotlari alohida tarkiblanadi. Iqtisodiy nochorlik (bankrotlik) tahlilida axborotlarning aniqligi, ishonchligi, xaqqoniyligiga muhim ahamiyat qaratish lozim. Negaki, ko`pgina hollarda soxta bankrotlik bo`yicha arizalar ham uchraydi. Soxta bankrotlik va uni tan olishda albatta qonunchilik normalarida og`ir javobgarliklar belgilangan. Lekin shunga qaramay bu borada ayrim muammoli murojatlar kuzatilmoqda. Negaki, sudgacha va suddan keyingi jarayonlarda munozaraga sabab bo`luvchi holatlar ko`pincha axborotlarning etarli va asosli emasligi bilan izohlanadi. Tahlil qilishda iqtisodiy nochorlikni baholashda quyidagi usullardan foydalaniladi: keng ko`lamli mezon ko`rsatkichlar tahlili; cheklangan miqdordagi ko`rsatkichlar tahlili; indikator ko`rsatkichlar tahlili; skoring modeli; reyting tahlili; multiplikativ diskriminat tahlili. Moliyaviy hisobotning asosiy shaklari va ular bo`yicha iqtisodiy nochorlik (bankrotlik) tahlili yo` nalishlari № Moliyaviy hisobot shakllari Tahlil yo`nalishlari 1 2 3 1 Buxgalteriya balansi - mulkiy holatni tahlili, - moliyaviy salohiyatni tahlili; - buxgalteriya balansi likvidligi tahlili

- moliyaviy koeffitsiyentlar va to`lov layoqatini tahlili; - moliyaviy barqarorlik tahlili; - bozor aktivligi, barqarorligi tahlili; - moliyaviy holatni kompleks baholash. 2 Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot - ish aktivligini tahlili; - moliyaviy tsikl davomiyligini tahlili; - moliyaviy natijalar va ular dinamikasining tahlili; - xarajatlar tahlili; - foyda dinamikasini tahlili; - rentabellik tahlili; - moliyaviy leveridj tahlili. 4 Pul oqimi to`g`risidagi hisobot -operatsion, investitsion va moliyaviy faoliyatdan pul oqimini tahlili. 5 Xususiy kapital to`g`risidagi hisobot - aktivlarni moliyalashtirish holatini tahlili; - xususiy kapital va uning tarkibining tahlili; - sof aktivlar holati va samaradorligining tahlili. - Moliyaviy hisobotga ilovalar - debitorlik va kreditorlik majburiyatlari tahlili; - qarz kapitali va uning tarkibiy tahlili; - asosiy vositalar va ularning holat, harakat, samaradorlik ko`rsatkichlarini tahlili; - ishlab chiqarish quvvatlari va ulardan foydalanish darajasini tahlili. Tahliliy jihatdan esa (moliyaviy hisobotlar taqdim etilgan axborotlarga tayangan holda) iqtisodiy nochorlik (bankrotlik)ni quyidagi sabablarini ko`rsatish mumkin. 1. Korxona moliyaviy ahvoli bilan bog`liq omillari (to`lovga noqobillik, mablag`lar nolikvidligi, aylanma mablag`larni moliyalashtirishning holati, moliyaviy nobarqarorlik)

2. Korxona moliyaviy ahvolidagi o`zgarishlar bilan bog`liq omillar (moliyaviy natijaviylik, rentabellikni past darajasi yoki manfiy ishorasi) 3. Korxona moliyaviy ahvoli va moliyaviy ahvolidagi o`zgarishlarni turli jihatlarini ifoda etuvchi boshqa omillar (pul oqimini tarkibiy tuzilishi, asosiy vositalarning holati va harakati, xususiy kapitalning tarkibiy tuzilishi, debitorlik va kreditorlik majburiyatlari holati). Bu jihat tarkiblanish moliyaviy hisobot shakllarining tuzilishiga va mazmuniga to`la mos keladi va ularni o`rganish obyektini to`la qamrab oladi. Bankrotlikni aniqlashda qo`llaniladigan ko`rsatkichlar tizimi va ularning qiyosiy tahlili Iqtisodiy nochorlikka olib keluvchi asosiy sabablardan biri korxonadagi iqtisodiy va moliyaviy salohiyatning pastligi bilan izohlanadi. Iqtisodiy va moliyaviy salohiyatni holati va o`zgarish darajalariga qarab xo`jalik yurituvchi subyektlarni iqtisodiy nochorligi yo`q, iqtisodiy nochorligi past, iqtisodiy nochorligi yuqori, iqtisodiy nochorligi eng yuqori kategoriyalarini tarkiblash ham mumkin. Iqtisodiy nochorlik (bankrotlik)ning iqtisodiy salohiyatga nisbatan baholanadigan ko`rsatkichlar tizimiga quyidagilarni kiritish mumkin: - joriy aktivlar bilan bog`liq bo`lgan ko`rsatkichlari; - uzoq muddatli aktivlar bilan bog`liq bo`lgan ko`rsatkichlari; Iqtisodiy nochorlik (bankrotlik)ning moliyaviy salohiyatga nisbatan shuningdek, moliyaviy jihatdan barqaror, moliyaviy xavf-xatari bor, moliyaviy jihatdan nobarqaror va iqtisodiy nochor korxonalarini tarkiblash amaliyoti ham belgilanganligini qayd etish lozim. Iqtisodiy nochorlik (bankrotlik)ning moliyaviy salohiyatga nisbatan baholanadigan ko`rsatkichlar tizimiga quyidagilarni kiritish mumkin: - o`z mablag`lari manbasi bilan bog`liq bo`lgan ko`rsatkichlari; - majburiyatlar bilan bog`liq bo`lgan ko`rsatkichlar.

Iqtisodiy nochorlikni baholashda o`rganiladigan iqtisodiy va moliyaviy salohiyat bilan bog`liq ko` rsatkichlar tizimi Ko`rsatkichlar nomi Hisoblash yo`li Nimani ifoda etishi 1 2 3 O`z mablag`lari bilan bog`liq bo`lgan ko`rsatkichlari O`z mablag`larining (O`m) to`planish koeffitsiyenti (Ko`tk) Ko`tk = O`m / B Korxonaning jami mablag`larida (B) o`ziga tegishli bo`lgan mablag`larining (O`mm) holatini ifodalaydi Moliyaviy qaramlik koeffitsiyenti (Kmq) Qmq = B / O`m Bir so`mlik o`z mablag`iga (O`mm) qancha umumiy mablag` (B) to`g`ri kelishini ifodalaydi O`z mablag`larining harakatchanlik koeffitsiyenti (Km) Km = O`mm + Umm - Uma / O`m Xususiy kapitalning har bir so`miga to`g`ri keladigan oborot mablag`lar naqdligini ifoda etadi Umumiy harakatchanlik koeffitsiyenti (Kux) yoki umumiy harakatdagi mablag`larni faollik koeffitsiyenti (Uxm) Kux = Uxm / B Harakatdagi mablag`larni umumiy mablag`lardagi hissasi Sof harakatdagi mablag`larning faollik koeffitsiyenti (Kf) Kf = Sxm / O`xm Sof harakatdagi mablag`larning umumiy harakatdagi mablag`lardagi hissasini ifodalaydi Chetdan jalb qilingan mablag`lar bilan bog`liq ko`rsatkichlar Chetdan jalb qilingan kapitalni to`planish koeffitsiyenti (Kchjqm) Kchjqm = Chjqm / B Jami mablag`lar tarkibida (B) chetdan jalb qilingan mablag`larning (Chjqm) hissasini ifodalaydi Uzoq muddatli chetdan jalb qilingan mablag`larning o`z mablag`larida to`planish koeffitsiyenti (Kumchjqm) Kumchjqm = Umchjqm / O`m Xo`jalik faoliyatini uzoq muddatli chetdan jalb qilingan mablag`lar (Umchjqm) bilan ta`minlanganlik darajasini ifodalaydi Uzoq muddatli chetdan jalb Kumchjqm = Umumiy chetdan jalb qilingan

qilingan mablag`larning chetdan jalb qilingan jami kapitalda to`planish koeffitsiyenti (Kumchjqm) Umchjqm / Chjqm mablag`larda uzoq muddatli chetdan jalb qilingan mablag`larning hissasini ifodalaydi O`z mablag`larini chetdan jalb qilingan mablag`larga qaramlik koeffitsiyenti (Kchjqm) Kchjqm = Chjqm / O`m Har bir so`m o`z mablag`iga qancha chetdan jalb qilingan mablag` to`g`ri kelishini ifodalaydi Uzoq muddatli aktivlar bilan bog`liq ko`rsatkichlari Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning umumiy mablag`lardagi hissasini ifodalovchi koeffitsiyent (Kavx) Kavx = Av / B Asosiy vositalarning umumiy xo`jalik mablag`laridagi hissasini ifodalaydi O`z mablag`larining kapitallashuvi koeffitsiyenti (Kumk) Kumk = Av + Na - Ump / O`x O`z mablag`larining qancha qismi asosiy vositalarga sarflanganligini ifodalaydi Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar jamg`arilishini umumiy koeffitsiyenti (Kavju) Kavju = Avue / Av Avue – asosiy vositalarning joriy eskirish summasi Asosiy vositalarning qancha qismi takror to`planganligini ifodalaydi Asosiy vositalar jamg`arilishining intensivligi koeffitsiyenti Kin = Avje / Av Avje – asosiy vositalarning joriy yildagi eskirish summasi Bir yilda asosiy vositalar qiymatining qancha qismi jamg`arilganligini ifodalaydi Joriy (aylanma) aktivlar bilan bog`liq bo`lgan ko`rsatkichlar Joriy (aylanma) mablag`larning (Aym) oborotdagi o`z mablag`lari Kamt = O`xm / Aym Har bir so`m aylanma mablag`ga qancha o`z mablag`i to`g`ri kelishini ifodalaydi

(O`xm) bilan ta`minlanganlik koeffitsiyenti (Kamt) Joriy (aylanma) mablag`larning qaramlik koeffitsiyenti (Kchjk) Kchjk = Chjqm / Aym Chetdan jalb qilingan mablag`larni aylanma mablag`lardagi hissasini ifodalaydi Joriy (aylanma) mablag`larning qisqa muddatli bank kreditlariga (Kmbk) qaramlik koeffitsiyenti (Kbk) Kbk = Kmbk / Aym Qisqa muddatli kreditlarni aylanma mablag`lardagi hissasi Joriy (aylanma) mablag`larning tez harakatdagi (Pmba) Aym bilan ta`minlanish koeffitsiyenti (Kxmt) Kxmt = Pmba / Aym Aylanma aktivlarni qancha qismi tez likvid bo`ladigan aktivlar bilan qoplanganligini ifodalaydi Joriy (aylanma) mablag`larning butun mulkdagi hissasi Kamx = Aym / B Aylanma mablag`larni barcha mulkdagi hissasini xarakterlaydi Xo`jalik yurituvchi subyektlarni moliyaviy jihatdan barqaror deyish mumkin qachonki, uning holatini ifodalovchi ko`rsatkichlar normal holatdan yuqori darajada bo`lsa, xo`jalik yurituvchi subyektlarni moliyaviy jihatdan xavf-xatari bor deyish mumkin qachonki, ko`rsatkichlar darajasi normal darajada va undan tushib ketsa, moliyaviy nobarqaror deyish mumkin qachonki, uning ko`rsatkichlar tizimini ifodasi normal darajadan keskin tushib ketsa. Uning chegaraviyligini har bitta ko`rsatkichlar tizimiga nisbatan alohida belgilash lozim. Amaliyotda, moliyaviy barqarorlikni belgilashning eng muhim metodik jihat aktivlarni (uzoq muddatli aktivlar hamda zaxira va xarajatlarni) manbalashdagi holat ko`rsatkichlariga qarab belgilanadi. Aktivlarni moliyalashtirishda aktivlarning uzoq muddatli va joriy qismi bir- biridan tubdan farq etadi. Odatda uzoq muddatli aktivlarni moliyalashtirish yuzasidan o`z mablag`lari va uzoq muddatli qarz mablag`lari jalb qilinadi. Shu

sababli iqtisodiy nochorlikni baholashda birinchi navbatda ularning o`tgan yil va joriy holatiga baho beriladi. Bu o`z aylanma mablag`lari naqdligini ifodalaydi. O`MM + UMKQ – UMA = O`AMN / TMZ O`AMN + KMKQ / TMZ O`z aylanma mablag`lari naqdligi va qisqa muddatli qarz kapitali TMZlarni moliyalashtirishning asosiy manbasi hisoblanadi. Xo`jalik yurituvchi subyektlarni iqtisodiy va moliyaviy salohiyatini oshirish yuzasidan quyidagi chora-tadbirlarni ko`rish talab etiladi: - xususiy kapitalni hajmini oshirish. Buning uchun xo`jalik yurituvchi subyektlar ta`sischilarini qo`shimcha badallarini jalb qilish shuningdek, faoliyatning keyingi davralari bo`yicha foyda summasini oshirish talab qilinadi; - ko`p xarajat talab qiladigan asosiy vositalar, texnika va texnologiyalar o`rniga yangilarini olib kirish; - bank kreditlarini aniq biznes reja va foydali loyihalar hisobiga jalb etish hamda ularni umumiy mablag`lar tarkibidagi hissasini kamaytirib borish, xo`jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy qaram bo`lib qolmasligiga harakat qilish; - xo`jalik yurituvchi subyektlarda to`lov intizomiga, shartnomaviy shartlarga to`la amal etgan holda debitor va kreditor qarzlarining ko`payib ketmasligini oldini olish; - aylanma aktivlarni manbalash yuzasidan ijobiy farqlanishlarni ta`minlash; - iqtisodiy resurslarni joylashtirish va boshqarishdagi optimallikni yo`lga qo`yish va h.k. Xo`jalik yurituvchi subyektlarning raqobatdoshlik ko`rsatkichlari tahlili shuni ko`rsatadiki, korxonalar raqobatda sinmasligi uchun quyidagilarga amal qilishlari lozim: - mavjud mablag`larini to`g`ri joylashtirish va boshqarish; - ijobiy faoliyat natijaviyligiga erisha borish; - debitor qarzlarni ko`paytirmaslik yo`llarini topish, mavjud debitor qarzlarni muddatida qaytarish chora-tadbirlarini ko`rish; - kreditor qarz majburiyatlarini to`lov muddati bo`yicha nazoratini olib borish.

Xo`jalik yurituvchi subyektlar iqtisodiy nochorligini belgilashda quyidagi ko`rsatkichlar tizimiga tayanish lozim: - xo`jalik yurituvchi subyektlar to`lov layoqati, qoplov koeffitsiyentini o`rganish; - xo`jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy mustaqillik va qaramlik darajasini o`rganish; - uzoq muddatli va joriy aktivlarni manbalashning holatini o`rganish; - o`z va qarz mablag`lari o`rtasidagi nisbatni o`rganish; - aktivlar, kapital va majburiyatlar rentabelligini o`rganish - ishlab chiqarish quvvatlaridan haqiqiy foydalanish darajasini o`rganish; - asosiy va nomoddiy aktivlardan foydalanish darajasini o`rganish; - muddati o`tgan debitorlik va kreditorlik qarzlari holatini o`rganish. Korxonalar iqtisodiy nochorligini baholashning muhim ko`rsatkichlari va ularni me` yoriy darajalari Ko`rsatkichlar Aniqlanish tartibi Me`eriy chegara Nochorlik belgisi 1 2 3 4 Korxonaning to`lov layoqati koeffitsiyenti Kt=Joriy aktivlar/Muddati kelgan to`lov majburiyatlari 2-3 Kt<2 Korxonaning moliyaviy mustaqillik (avtonomiya) koeffitsiyenti Km=O`z mablag`lari manbai/Jami mulk Km>50% Km<50% Moddiy aktivlarni manbalanishi koeffitsiyenti Oborot mablag`lari naqdligi-Tovar moddiy zaxiralar/O`z mablag`lari+Uzoq muddatli qarz mablag`lari-Uzoq muddatli aktivlar Ortiqchal ik Etishmovchi lik O`z va qarz mablag`lari nisbati koeffitsiyenti Ka=O`z mablag`lari/Qarz mablag`lari Ortiqchal ik Etishmovchi lik Aktivlar, kapital va majburiyatlar rentabelligi Kr=Sof foyda/Aktiv yoki Kapital+Majburiyat Kr>0 0 dan kichik Ishlab chiqarish Kf=Ishlab chiqarish quvvatining Kf=1>0 Kf=1<0

quvvatlaridan haqiqiy foydalanish darajasi haqiqiy darajasidagi mahsulot hajmi/texnik loyiha bo`yicha ishlab chiqarilishi lozim bo`lgan mahsulot hajmi Asosiy vosita va nomoddiy aktivlar eskirishini jamg`arilish koeffitsiyenti Ke=Asosiy va nomoddiy aktivlarni eskirish qiymati/Asosiy vosita va nomoddiy aktivlarni boshlang`ich qiymati Ks>0.5 Ks<0.5 Muddati o`tgan majburiyatlar holati Kd/k=Muddati o`tgan majburiyatlar / Jami majburiyatlar Kd/k<0.5 Kd/k>0.5 O`zbekiston Respublikasi iqtisodiyot vazirligi huzuridagi Iqtisodiy nochor korxonalar ishlari Ko`mitasining “Korxonalarning moliyaviy iqtisodiy ahvoli monitoringi va tahlilini o`tkazish mezonlarini aniqlash tartibi to`g`risidagi qarori” ga muvofiq korxonalar moliyaviy-iqtisodiy holati bo`yicha quyidagi guruhlarga bo`linadi: - iqtisodiy barqaror; - iqtisodiy tahlikali (xavf-xatarli); - iqtisodiy nobarqaror (to`lovga qobilligini tiklash imkoniiga ega bo`lgan korxonalar, to`lovga qobilligini tiklash imkoniga ega bo`lmagan korxonalar) Xo`jalik yurituvchi subyektlarning iqtisodiy holatini baholash yuzasidan O`zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi Iqtisodiy nochor korxonalar ishlari Qo`mitasining “Korxonalarning moliyaviy iqtisodiy ahvoli monitoringi va tahlilini o`tkazish mezonlarini aniqlash tartibi to`g`risidagi qarori”ga muvofiq quyidagi ko`rsatkichlar tizimini o`rganish tavsiya etiladi. - to`lov layoqati yoki qoplash koeffitsiyenti (Ktl); - o`z aylanma mablag`lari bilan ta`minlanish koeffitsiyenti (Kat); - korxona aktivlari va xarajatlari rentabelligi (Ra, Rx). Yakuniy xulosani chiqarish yuzasidan shuningdek, quyidagi ko`shimcha ko`rsatkichlar o`rganiladi:

- o`z mablag`lari va qisqa muddatli qarz mablag`lari nisbati koeffitsiyenti (Ko`q); - ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish koeffitsiyenti (Kquv); - asosiy vositalarning eskirish koeffitsiyenti (Kesk). Iqtisodiy nochorlik tahlilida asosiy jihatlar pullik majburiyatlar va majburiy to`lovlar bo`yicha muddati o`tgan kreditorlik qarzlarining mavjudligiga, korxonaning qisqa muddali majburiyatlarini joriy aktivlar bilan to`lashga qodir emasligiga, rentabellikning quyi darajasi yoki zararga ishlash holatiga alohida ahamiyat qaratiladi. Korxonalar moliyaviy-iqtisodiy holatini baholashning asosiy ko`rsatkichlari tavsifi: Muddati o`tgan kreditorlik majburiyatlari sifatida pullik va majburiy to`lovlar bo`yicha to`lov muddati kelib uch oydan ortiq muddat o`tgan kreditorlik majburiyatlari summasi nazarda tutiladi. To`lov layoqati koeffitsiyenti joriy aktivlar summasining uzoq muddatli majburiyatlar summasiga kamaytirilgan jami majburiyatlarni qoplashga imkoniyatini xarakterlaydi. Ushbu koeffitsiyent balans moddalari bo`yicha quyidagicha hisob-kitob kilinadi: Ktl = Tmab / Tmaj Bunda: Tmab - to`lov mablag`lari summasi; Tmaj – to`lov majburiyatlari. Hisob-kitobda to`lov majburiyatlari summasi uzoq muddatli majburiyatlar summasiga kamaytiriladi. Balans qatorlari bo`yicha: Ktl = 390satr / 770satr - (730satr + 740satr) Agar hisob-kitob qilingan ko`rsatkich darajasi 1.25 dan kichik bo`lsa, korxona to`lovga noqobil deb tan olinadi.

O`z aylanma mablag`lari bilan ta`minlanish koeffitsiyenti (Kat) aylanma aktivlarni moliyalashtirishda o`z mablag`larining mavjudligini xarakterlovchi, moliyaviy barqarorlikni, korxona egalari va qarzdorlari qiziqishini ifoda etuvchi ko`rsatkich hisoblanadi. O`z aylanma mablag`lari bilan ta`minlanish koeffitsiyenti quyidagi bog`lanish orqali hisob-kitob qilinadi: Kat = P1 + Umm - A1 / A2 Bunda: P1 – Buxgalteriya balansi passiv tomoni 1-bo`limi jami “O`z mablag`lari manbai” summasi 480 satr Umm – Uzoq muddatli aktivlarni olib kelishga yo`naltirilgan uzoq muddatli kreditlar va qarzlar summasi 570+580 satr A1 – Buxgalteriya balansi aktiv tomoni 1-bo`limi jami “Uzoq muddatli aktivlar” summasi 130 satr A2 – Buxgalteriya balansi aktiv tomon 2-bo`lim jami “Joriy aktivlar” summasi 390 satr. Buxgalteriya balansi satrlar kodi bo`yicha hisob-kitobi: Kat = 480satr + 570satr + 580satr - 130satr / 380satr Ushbu koeffitsiyent jami mablag`larning qay darajasi aylanma aktivlarga yo`naltirilganligini xarakterlaydi va uning nisbiy ifodasi 0.2 dan kam bo`lmasligi lozim. Agar davr oxiriga kelib ushbu ko`rsatkichning ifodasi 0.2 dan kam chiqsa, korxona o`z aylanma aktivlari bilan ta`minlanmagan deb qaror chiqariladi. Rentabellik koeffitsiyenti korxona moliya-xo`jalik faoliyatining foydaligini yoki zarar bilan yakunlaganligini ifoda etadi. Kra = Fstk / A * 100 Bunda: Fstk – soliq to`loviga qadar bo`lgan foyda (“Moliyaviy natijalar to`g`risidagi” hisobotning 240 satri) A – aktivlarning o`rtacha yillik qiymati (aktivlarning o`rtacha yillik qiymat o`rtacha arifmetik va o`rtacha xronologik usulda aniqlanadi)

Krx = Fstk / X * 100 Bunda: X – xarajatlar summasi (“Moliyaviy natijalar to`g`risidagi” hisobotning 020 satri + 040 satri + 170 satri + 230 satri) Agar rentabellik darajasi 0 dan kichik bo`lsa, korxona zararga ishlaydigan korxona sifatida tan olinadi. Agar daraja 0.05 bo`lsa, korxona past rentabelli deb tan olinadi. O`z mablag`lari va qisqa muddatli qarz mablag`lari nisbati koeffitsiyenti (Ko`q) – korxonaning moliyaviy mustaqillik darajasini xarakterlovchi ko`rsatkich sifatida belgilangan. Korxonaning qisqa muddatli majburiyatlarini o`z mablag`lari manbasi bilan qaytarishga qodirligini tavsiflovchi ushbu ko`rsatkich quyidagicha topiladi. Ko`/q = P1 / P2 - Umm Balans qatorlari bo`yicha: Ko`/q = 480satr / 770satr - (730satr + 740satr) Koeffitsientning tushishi korxonada moliyaviy tahlikalarning ortishini xarakterlaydi. Ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasini xarakterlovchi ko`rsatkich korxonadagi iqtisodiy tahlikaviy holatlarni bilishda o`rganiladigan qo`shimcha ko`rsatkich hisoblanadi. Ushbu ko`rsatkich quyidagi bog`lanishlar orqali topiladi. Kquv = Qhaq / Qloyiha – (Q ijara + Q konserv.) Bunda: Qhaq – hisobot davrida haqiqatda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi taqqoslama bahoda; Qloyiha – to`liq texnologik jarayonda ishlab chiqarish mumkin bo`lgan maksimal darajadagi mahsulot hajmi summasi, taqqoslama bahoda; Qijara – ishlab chiqarish quvvatining ijaraga berilgan qismiga tegishli mahsulot hajmi summasi, taqqoslama bahoda;

Qkonserv – ishlab chiqarish quvvatining konservatsiya qilingan qismiga to`g`ri keladigan mahsulot hajmi summasi, taqqoslama bahoda. Asosiy vositalarning eskirish koeffitsiyenti (Kesk) korxona egaligi va tasarrufida bo`lgan asosiy vositalarning texnik holatini baholovchi ko`rsatkich hisoblanadi. Ushbu ko`rsatkich quyidagi bog`lanishlar orqali topiladi. Kesk = Aeq / Abq Bunda: Aeq – asosiy vositalarning eskirish qiymati; Abq – asosiy vositalarning boshlang`ich qiymati. Balans qatorlari bo`yicha: Kesk = 011 satr / 010 satr Agar ushbu ko`rsatkich darajasi davr oxiriga kelib, 0.5 dan ortadigan bo`lsa, korxona asosiy vositalarining katta qismi eskirgan deb, iqtisodiy holatda esa tanglik mavjud deb qaraladi. Korxonalarning moliyaviy-iqtisodiy ahvoli monitoringi va tahlilini o` tkazish mezonlari Ko`rsatkichlar Iqtisodiy holat nobarqarorligi Asosiy ko`rsatkichlar To`lov layoqati yoki qoplash koeffitsiyenti (Ktl): Ktl - 1.25 dan kichik bo`lsa O`z aylanma mablag`lari bilan ta`minlanish koeffitsiyenti (Kat) Kat - 0.2 dan kam chiqsa Korxona aktivlari va xarajatlari rentabelligi (Ra, Rx) Ra, Rx - 0 dan past bo`lsa Ko`shimcha ko`rsatkichlar O`z mablag`lari va qisqa muddatli qarz mablag`lari nisbati koeffitsiyenti (Ko`q) Ko`/q - 1.25 dan tushib ketgan xollarda Ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish koeffitsiyenti (Kquv) Kqo`v - 0.5 dan tushib ketganda Asosiy vositalarning eskirish koeffitsiyenti (Kesk) Kesk - 0.5 dan oshib ketganda

Yuqoridagi manbalarga tayangan holda shuni ta`kidlash lozimki, Respublikamizda korxonalarning iqtisodiy nochorligini tahlil qilishda uch guruhdan iborat ko`rsatkichlar tizimidan foydalaniladi. Birinchi guruh ko`rsatkichlar, muddati 3 oydan ortgan kreditorlik qarzlarini borligi va manfiy rentabellik darajasi; Ikkinchi guruh ko`rsatkichlarga, to`lovga qobillik, aylanma mablag`lar bilan ta`minlaganlik ko`rsatkichlari; Uchinchi guruh ko`rsatkichlarga, aktivlar rentabelligi, xususiy va chetdan jalb qilingan mablag`lar nisbati, ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish holati, asosiy kapitalni eskirishi kabi ko`rsatkichlar kiritiladi. Iqtisodiy nochorlik xavf-xatarlarini aniqlashda moliyaviy holat tahlili va bankrotlikni aniqlashning turli modellari Iqtisodiy nochorlik (bankrot)likni baholashning milliy va xalqaro tajribalaridan shuni kuzatish mumkinki, iqtisodiy nochorlik (bankrotlik)ni aniqlashning juda ko`p modellari tuzib chiqilgan va ular tarkibidan eng ommalashgan shakllarini keltirib o`tamiz. Amerika olimlari tomonidan ishlab chiqilgan metodik tartib bugungi kunda dunyoning 100 dan ortiq davlatlarida keng foydalanilmoqda. Ular tarkibida eng muhimi Altman modelidir. Altman modelining ikki va besh faktorli formulasi mavjud: Ikki omilli Altman formulasi: Z = -0.3877 — 1.073 * X1 + 0.0579 * X2 Ko` rsatkichlar va ularni aniqlash tartibi Omillar belgisi Omillar Aniqlanish tartibi MHXS bo`yicha aniqlanishi X1 Joriy likvidlik koeffitsiyenti Aylanma aktivlar / Qisqa muddatli majburiyatlar (Working Capital) / Current liabilities X2 Kapitallashuv Uzoq muddatli majburiyatlar + Book value of Total

koeffitsiyenti Qisqa muddatli majburiyatlar/Xususiy kapital Liabilities / Value of Equity Z<0 – iqtisodiy nochorlik ehtimoli 50 foizdan kam; Z>0 – iqtisodiy nochorlik ehtimoli 50 foizdan yuqori; Z=0 – iqtisodiy nochorlik ehtimoli 50 foizga teng. Besh omilli Altman formulasi: Z = 1.2 * X1 + 1.4 * X2 + 3.3 * X3 + 0.6 * X4 + X5

Ko` rsatkichlar va ularni aniqlash tartibi Omillar belgisi Omillar Aniqlanish tartibi MHXS bo`yicha aniqlanishi X1 Aylanma kapitalning aktivlarda salmog`i Aylanma kapital / Aktivlar jami (Working Capital) / Total Assets X2 Aktivlarning rentabelligi Sof foyda / Aktivlar jami Retained Earnings / Total Assets X3 Operatsion rentabellik Operatsion foyda / Aktivlar jami EBIT / Total Assets X4 Aktsiyalarning bozor qiymati Xususiy kapitalning bozor qiymati / majburiyatlar Market value of Equity / Book value of Total Liabilities X5 Aktivlar samaradorligi Tushum / Aktivlar Sales / Total Assets Z > 2.9 – moliyaviy barqaror zona (yashil zona); 1.8<Z<2.9=0 – noaniqlik zonasi (kulrang zona). Odatda, Altmanning formulasi yirik korxonalar uchun, xususiy korxonalar uchun, noishlab chiqarish korxonalari uchun alohida tartibda qo`llaniladi. Iqtisodiy nochorlikni aniqlashda Altman modelining aniqlik darajasi 90-91 %ni tashkil etadi. Iqtisodiy nochorlik ehtimoli Ko`rsatkichlarning aniqlanishi Hisob-kitobi Aylanma aktivlar / Qisqa muddatli majburiyatlar 11 683 693 105 / 1 848 646 840 = 6,32 Uzoq muddatli majburiyatlar + Qisqa muddatli majburiyatlar / Xususiy kapital 12 312 891 628 / 10 124 233 076 = 1,21 Ikki omilli formula Za = -0.3877 - 1.073 * 6,32 + 0.0579 * 1,21 = -0,3877 - 6,78136 + 0,070059 = - 7,09901 Aylanma kapital / Aktivlar jami 11 683 693 105 / 24 276 893 065 = 0,4812 Sof foyda / Aktivlar jami 974 038 284 / 24 276 893 065 = 0,0401 Operatsion foyda / Aktivlar jami 1 415 400 093 / 24 276 893

065 = 0,0583 Xususiy kapitalning bozor qiymati / Majburiyatlar 10 124 233 076 / 14 152 659 989 = 0,7153 Tushum / Aktivlar 5 180 801 340 / 24 276 893 065 = 02134 Za = 1.2 * X1 + 1.4 * X2 + 3.3 * X3 + 0.6 * X4 + X5 = 1.2 * 0.4812 + 1.4 * 0.0401 + 3.3 * 0.0583 + 0.6 * 0.7153 + 0.2134 = 0.5774 + 0.05614 + 0.19239 + 0.42918 + 0.2134 = 1.46851 Zavgren modeli (AQSh). Zz = 0.23883 – 0.108*X1 – 1.583*X2 – 10.78*X3 + 3.074*X4 + 0.486*X5 – 4.35*X6 – 0.11*X7 P = 1/(1+e—z): Bu yerda: R – bankrotlik ehtimoli. Koeffitsientlar Hisoblash formulasi MHXS bo`yicha X1 Zaxiralarning o`rtacha qiymati / Tushum Average Inventories / Sales X2 Debitorlik majburiyatlarining o`rtacha qiymati / Zaxiralarning o`rtacha qiymati Average Receivables / Average Inventories X3 (Pul mablag`lari + Qisqa muddatli moliyaviy qo`yilmalar) / Aktivlar (Cash + Marketable Securities) / Total Assets X4 Aylanma aktivlar / Qisqa muddatli majburiyatlar Quick Assets /Current Liabilities X5 Sof foyda / (Aktivlar– Qisqa muddatli majburiyatlar) Income from Continuing Operations / (Total Assets - Current Liabilities) X6 Uzoq muddatli majburiyatlar / (Aktivlar – Qisqa muddatli majburiyatlar) Long-Term Debt / (Total Assets - Current Liabilities) X7 Tushum / (Sof aylanma aktivlar + Oborotdan tashqari aktivlar) Sales / (Net Working Capital + Fixed Assets) Lis modeli. 1972 yilda angliyalik professor tomonidan ishlab chiqilgan. Uni aniqlash formulasi quyidagi ko`rishda: Zl = 0,063 X1 + 0,092 X + 0,057 X3 + 0,001 X42

Iqtisodiy nochorlikni aniqlashning Lis modeli Ko`rsatkichlar Ko`rsatkichlarning aniqlanishi Ehtimollik normasi X1 Aylanma kapital / Jami aktivlar Agar: Z < 0,037 – bankrotlik ehtimoli yuqori Z > 0,037 – bankrotlik ehtimoli pastX2 Operatsion foyda / Jami aktivlar X3 Sof foyda / Jami aktivlar X4 Xususiy kapital / Qarz kapitali Angliyalik olimlar Tafler va Tishoular tomonidan bankrotlikni aniqlashning 4-faktorli formulasi tavsiya etiladi (1977 yil). Ztt = 0,53 X1 + 0,13 X2 + 0,18 X3 + 0,16 X4 Iqtisodiy nochorlikni aniqlashning Tafler va Tishou modeli Ko`rsatkichlar Ko`rsatkichlarning aniqlanishi Ehtimollik normasi X1 Operatsion foyda / qisqa muddatli majburiyatlar Agar: Z > 0,3 – bankrotlik ehtimoli past Z < 0,2 – bankrotlik ehtimoli yuqoriX2 Aylanma aktivlar / jami majburiyatlar X3 Qisqa muddatli majburiyatlar / jami aktivlar X4 Sotishdan sof tushum / jami aktivlar Shuningdek, jahon amaliyotida keng doirada Olson modeli (1980 yil), Fulmer modeli (1984 yil) Springeyt modeli (1978 yil), Konan-Galder modeli (1979 yil), Biver modeli keng foydalaniladi. Bonkrotlikni aniqlashning turli modellari va ularning qiyosiyligi Aniqlash formulasi Ehtimollik normasi Olson modeli Y=-1,3-0,4Y1+6,0Y2-1,4Y3+0,1Y4 -2,4Y5-1,8Y6+0,3Y7-1,7 Y8-0,5Y9 Y1 = Jami aktivlarning yalpi mahsulot indeksiga nisbati p=11+e-y formula bo`yicha hisob-kitobY2 = Jami majburiyatlar / Jami aktivlar Y3 = Ishchi kapital / Jami aktivlar

qilinadiY4 = Joriy majburiyatlar / Joriy aktivlar Y5 = jami majburiyatlar jami aktivlardan oshsa 1 ga teng aksincha holatda 0 ga teng deb olinadi Y6 = Sof ofyda / jami aktivlar Y7 = Operatsion faoliyatdan tushum / jami majburiyatlar; Y8 = agar oxirgi ikki yilda foyda salbiy bo`lsa 1 ga teng, aksincha bo`lsa 0 ga teng deb olinadi Y9 = joriy yil foydasining o`tgan yil foydasidan farqi / modelga olingan foydaning joriy va o`tgan yillar bo`yicha summasi Fulmer modeli Z=5,528A+0,212B+0,073C+1,27D-0,12E+2,335F+0,575G+1,083H+0,894I-6,075 A = Sof foyda / Jami aktivlar Z < 0 holatlarda korxona iqtisodiy nochorlik holati mavjud deb qaraladiB = Sotishdan sof tushum / Jami aktivlar C = Soliq to`loviga qadar foyda / xususiy kapital D = Pul mablag`lari qoldig`ining o`zgarishi / kreditorlik majburiyatlari E = Qarz kapitali / Jami aktivlar F = Joriy majburiyatlar/ Jami aktivlar G = Moddiy aylanma mablag`lar / Jami aktivlar H = O`z aylanma aktivlari / Kreditorlik majburiyatlari Springeyt modeli Zs=1,03A+3,07B+0,66C+0,4D A= O`z aylanma mablag`lari / Jami aktivlar Z < 0,862 holatlarda iqtisodiy nochorligi yuqori deyu baholanadiB = Soliqlar va foizlar to`loviga qadar foyda / Jami aktivlar C = Soliya to`loviga qadar foyda / Joriy majburiyatlar D = Sotishdan sof tushum / Jami aktivlar Konan-Golder modeli KG=-0,16Y1+0,222Y2+0,87Y3+0,10Y4-0,24Y5 Y1 = Pul mablag`lari va debitorlik majburiyatlari /Balans jami Iqtisodiy nochorlik holati KG indeksi bo`yicha belgilanadi: - (+0,048) - 90%; - (-0,026) – 70%; - (-0,068) – 50%;Y2 = Xususiy kapital va uo`ovmuddatli majburiyatlar / Balans jami Y3 =Kredit va qarz foizlari summasi / Sotishdan sof tushum Y4 = Xodimlarga xarajatlar / soliq to`lovidan keyingi

ko`shilgan qiymat - (-0,107) – 30%; - (-0,164) – 10%.Y5= Soliqlar va foizlar to`langunga qadaor foyda/ qarz kapitali Biver modeli Kb. = (Sof foyda + Amortizatsiya) / Qarz kapitali Kb.>0,35 – normal; 0,17<Kb. <0,3 – nobarqaror; 0,15<Kb.<0,16 – krizis Kt.l. = Aylanma aktivlar / Joriy majburiyatlar Kt.l.>2 – normal; 1<Kt.l.<2 – nobarqaror; Kt.l.<1 – krizis Ke.r. = Sof foyda / Balans jami 6-8% va undan yuqori – normal; 2-5% - nobarqaror; (-22%) dan 1 gacha – krizis Kf.l. = Qarz kapitali / Balans jami Kf.l.<35% - normal; 40%<Kf.l. < 60% - nobarqaror; Kf.l.>80% - krizis Kp. = (Xususiy kapital – Oborotdan tashqari aktivlar) / Balans jami Kp.>0,4 – normal; 0,3<Kp.<0,1 – nobarqaror; Kp.<0,1 – krizis Bankrotlik taomillari: kuzatuv, tashqi boshqaruv, sanatsiya, tugatishning o`ziga xos xususiyatlari Huquqiy shaxsning bankrotligi to`g`risidagi ish ko`rilayotganda quyidagi taomillar qo`llaniladi: Kuzatuv – sud tomonidan qarzdor yuridik shaxsga nisbatan uning mol-mulki but saqlanishini ta`minlash, qarzdorning moliyaviy, ahvoli tahlilini o`tkazish

maqsadida qarzdorni bankrot deb topish to`g`risidagi ariza qabul qilingan paytdan e`tiboran keyingi taomilga qadar qo`llaniladigan taomili; Sudgacha sanatsiya qilish – qarzdor yuridik shaxsning muassislari (ishtirokchilari) yoki uning mol-mulki egalari, kreditorlar va boshqa shaxslar tomonidan qarzdorning to`lov qobiliyatini tiklash hamda bankrotligining oldini olish maqsadida ko`riladigan chora-tadbirlar; Sudgacha sanatsiya qilish bankrotlik alomatlari yuzaga kelgan taqdirda, qarzdorning rahbari bu haqda qarzdorning muassislariga (ishtirokchilariga), boshqaruv organlariga yoki qarzdorning mol-mulki egasiga yozma shaklda xabar qilishi shart. Sud sanatsiyasi – sud tomonidan qarzdor yuridik shaxsga nisbatan uning to`lov qobiliyatini tiklash hamda kreditorlar oldidagi qarzini uzish maqsadida qarzdorning ishlarini boshqarish vakolatlarini sanatsiya qiluvchi boshqaruvchiga o`tkazmagan holda qo`llaniladigan taomil; Sud sanatsiyasi ko`pi bilan yigirma to`rt oylik muddatga joriy etiladi, bu muddat majburiyatlarni bajarish ta`minotini bergan shaxslar kreditorlarning talablarini qondirishi uchun sud tomonidan ko`pi bilan olti oyga uzaytirilishi mumkin. Kelishuv bitimi – taraflarning sud nizosini o`zaro yon berish asosida tugatish to`g`risidagi bitimi. Tashqi boshqaruv – sud tomonidan bankrotlik to`g`risidagi ishni ko`rib chiqish chog`ida tayinlanadigan hamda qarzdorning mol-mulkini boshqarish vakolatlarini tashqi boshqaruvchiga o`tkazgan holda qarzdorning to`lov qobiliyatini tiklash maqsadida qo`llaniladigan bankrotlik taomilidir. Sodda qilib aytiladigan bo`lsa, nochor ahvolga tushgan qarzdorning rahbari o`rniga shu sohani yaxshi biladigan, iqtisodni, boshqaruv sirlarini chuqur o`zlashtirgan boshqa kishi muayyan muddatga sud tomonidan rahbar qilib (tashqi boshqaruvchi) tayinlanadi. Tashqi boshqaruv joriy etilgan paytdan boshlab, qarzdorning rahbari o`z vazifasidan chetlashtiriladi va uning vakolatlari tashqi boshqaruvchiga o`tadi.

Qarzdorning majburiyatlari bo`yicha kreditorlarning talablariga, shuningdek penyalarga nisbatan ham moratoriy joriy etiladi (muzlatiladi). Tashqi boshqaruvchining nomzodini sudga kreditor, qarzdor, mulkdor, vakolatli davlat organi taklif etishi mumkin. Ammo bu nomzodlarni kreditorlar yig`ilishi ko`rib chiqadi va ko`p ovoz olgan nomzodni (bir nechta bo`lsa) ma`qullashib, so`ngra ushbu nomzodni tayinlash uchun sudga berishadi. Tashqi boshqaruvchining nomzodi kreditor, qarzdor, mulkdor, vakolatli davlat organi tomonidan taqdim etilmasa, sud Iqtisodiy nochor korxonalar ishlari qo`mitasi taklif etgan nomzodni tayinlaydi. Tashqi boshqaruvchi sud tomonidan tashqi boshqaruvni joriy etish bilan bir paytda tayinlanadi va bu haqda ajrim chiqariladi. Tashqi boshqaruv, o`n ikki oydan yigirma to`rt oygacha muddatga joriy etiladi. Yakka tartibdagi tadbirkorning bankrotligi to`g`risidagi ish ko`rilayotganda quyidagi taomillar qo`llaniladi: - kelishuv bitimi; - tugatishga doir ish yuritish. Amalda bankrot deb e`lon qilingan korxonalarga nisbatan bir nechta tadbirlar rejasi belgilanadi; - sanatsiyalash (moliyaviy yordam ko`rsatish); - faoliyat yo`nalishini o`zgartirish; - diversifikatsiya (bir emas bir necha nomenklaturada mahsulot ishlab chiqarishga o`tish); - ixtiyoriy tugatish; - majburiy tugatish. Ataylab qilingan va soxta bankrotlik holatlarida bankrotlik to`g`risidagi Qonun hujjatlariga muvofiq xo`jalik yurituvchi subyektlar rahbarlari noqonuniy harakatlari uchun javobgarlikka tortiladilar. Bunday g`ayri qonuniy harakatlarga qarzdor mol-mulkining yoki majburiyatlarining bir qismini yoki hammasini yashirish, qarzdorning moliyaviy-

xo`jalik faoliyati bilan bog`liq hujjatlarni yashirish yoki yo`q qilish, ularni soxtalashtirish, mansabdor shaxslarning yoki qarzdor mulkdorining shaxsiy manfaatlarini, yoxud uchinchi shaxslarning manfaatlarini ko`zlab qarzdorning to`lovga qobiliyatsizligini oshirish, kreditorga zarar yetkazish maqsadini ko`zlagan holda boshqa har qanday usul bilan qasddan bankrotlikka olib kelish va hokazo. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksining 180 va 181-moddalariga ko`ra, soxta bankrotlik hamda bankrotlikni yashirganlik uchun jinoiy javobgarliklarni ko`zda tutiladi. O`zbekiston Respublikasining «Bankrotlik to`g`risida»gi Qonuniga muvofiq kreditorlarning pul mablag`lari bo`yicha talablarini to`la hajmda qondirishga, shu jumladan soliqlar, yig`imlar, byudjetga va byudjetdan tashqari fondlarga boshqa majburiy to`lovlarni to`lashga qodir bo`lmagan korxonalar bankrot (iqtisodiy jihatdan nochor) deb hisoblanadi. Bunda bankrotlikni sud e`tirof etgan va qarzdorning o`zi ixtiyoriy ravishda o`zini tugatish chog`ida e`lon qilgan bo`lishi kerak. Sud qarzdor, kreditor va prokuror taqdim etgan bankrotlik to`g`risidagi ishlarni ko`rib chiqadi. Sud bankrotlikni e`tirof etgandan keyin ishonchli (vakolatli) shaxs tugatish komissiyasining kuzatuvi ostida korxonani tugatish, shu jumladan, qarzlarni uzish bo`yicha zarur harakatlarni amalga oshiradi. Shaharni tashkil etuvchi korxona hamda unga tenglashtirilgan korxona bankrotligining o`ziga xos xususiyatlari. Shaharni tashkil etuvchi korxona hamda unga tenglashtirilgan korxona bankrotligi to`g`risidagi ish, agar qarzdor kreditorlarning pul majburiyatlari bo`yicha talablarini qondirishga va (yoki) majburiy to`lovlar bo`yicha o`z majburiyatini bajarishga qodir bo`lmasa, agar tegishli majburiyatlar va (yoki) majburiy to`lovlar bo`yicha tegishli majburiyat mazkur majburiyatlar va (yoki) to`lovlar bo`yicha mazkur majburiyat boshlangan kundan e`tiboran olti oy ichida bajarilmagan bo`lsa, basharti qarzdorga nisbatan bildirilayotgan talablar eng kam ish haqining kamida besh ming karrasi miqdorini tashkil etsa, iqtisodiy sud tomonidan qo`zg`atilishi mumkin. Shaharni tashkil etuvchi korxona hamda unga tenglashtirilgan korxona bankrotligi to`g`risidagi ish ko`rilayotganda tegishli mahalliy davlat hokimiyati

organi va (yoki) tegishli vazirlik, davlat qo`mitasi, idora, xo`jalik boshqaruvi organi ishda ishtirok etuvchi shaxs sifatida e`tirof etiladi. Shaharni tashkil etuvchi korxonaning hamda unga tenglashtirilgan korxonaning tashqi boshqaruvi iqtisodiy sud tomonidan kreditorlar yig`ilishining qarori asosida, bunday qaror bo`lmasa, shuningdek mahalliy davlat hokimiyati organining yoki vazirlik, davlat qo`mitasi, idoraning va xo`jalik boshqaruvi organining iltimosnomasiga binoan, ular qarzdorning majburiyatlari yuzasidan ta`minot bergan taqdirda, joriy etilishi mumkin. Tashqi boshqaruv rejasi shaharni tashkil etuvchi korxona hamda unga tenglashtirilgan korxona tomonidan mazkur rejani kreditorlar yig`ilishiga taqdim etishdan oldin mahalliy davlat hokimiyati organi bilan, davlat mudofaa buyurtmasini amalga oshiruvchi korxonalar bo`yicha esa vazirlik, davlat qo`mitasi, idora va xo`jalik boshqaruvi organi bilan kelishib olingan bo`lishi kerak. Tegishincha mahalliy davlat hokimiyati organining hamda vazirlik, davlat qo`mitasi, idoraning, xo`jalik boshqaruvi organining iltimosnomasiga binoan ular tomonidan qarzdorning majburiyatlarni bajarishi ta`minoti ta`minlangan taqdirda, shu jumladan davlat kafolatlarini berish yo`li bilan ta`minlanganda, iqtisodiy sud qarzdorning sud sanatsiyasiga o`tishi to`g`risida, agar ilgari bunday taomil qarzdorga nisbatan qo`llanilgan bo`lmasa, qaror qabul qilishi mumkin. Shaharni tashkil etuvchi korxonaning hamda unga tenglashtirilgan korxonaning tashqi boshqaruvi mahalliy davlat hokimiyati organining iltimosnomasi bo`lgan taqdirda iqtisodiy sud tomonidan uzog`i bilan bir yil muhlatga uzaytirilishi mumkin. Shaharni tashkil etuvchi korxona hamda unga tenglashtirilgan korxona faoliyatiga investitsiya kiritish, xodimlarni ishga joylashtirish, yangi ish joylarini yaratish yo`li bilan hamda qarzdorning to`lov qobiliyatini tiklashning boshqa usullari bilan korxonaning moliyaviy ahvolini yaxshilash rejasi tashqi boshqaruvni ushbu moddaning nazarda tutilgan muddatdan ko`proq muhlatga uzaytirish uchun asos bo`ladi.

Tegishincha mahalliy davlat hokimiyati organining, vazirlik, davlat qo`mitasi, idoraning hamda xo`jalik boshqaruvi organining iltimosnomasiga binoan qarzdorning pul majburiyatlari va (yoki) majburiy to`lovlari yuzasidan kafillik berish sharti bilan shaharni tashkil etuvchi korxonaning hamda unga tenglashtirilgan korxonaning tashqi boshqaruv muddati besh yilgacha uzaytirilishi mumkin. Bunday hollarda qarzdor va uning kafili kreditorlar bilan hisob-kitob qilishga ushbu moddada nazarda tutilgan muddatlardan kechikmay kirishishi shart. Shaharni tashkil etuvchi qarzdor korxona hamda unga tenglashtirilgan qarzdor korxona tashqi boshqaruv chog`ida kreditorlarning talablarini qondirish maqsadida mulkiy majmua sifatida sotilishi mumkin. Shaharni tashkil etuvchi korxonani hamda unga tenglashtirilgan korxonani sotish tanlov yoki auktsion o`tkazish yo`li bilan amalga oshiriladi. Shaharni tashkil etuvchi korxonani tanlovda sotishning majburiy shartlari quyidagilar hisoblanadi: - shaharni tashkil etuvchi korxona sotilayotgan paytda unda ishlab turgan xodimlarning kamida etmish foizi uchun ish joylarini saqlab qolish; - shaharni tashkil etuvchi korxonaning faoliyat sohasi o`zgartirilgan taqdirda mazkur xodimlarni qayta o`qitish yoki ishga joylashtirish borasida xaridorning majburiyatlari. Davlatning mudofaa qobiliyati va xavfsizligi saqlab turilishini ta`minlovchi korxonani tanlovda sotishning majburiy shartlari quyidagilar hisoblanadi: - davlatning mudofaa qobiliyati va xavfsizligi saqlab turilishini ta`minlovchi korxona mulkiy majmuasining hamda safarbarlik maqsadidagi mol-mulkning belgilangan maqsadi saqlab qolinishini ta`minlash; - qarzdorning davlat mudofaasiga oid buyurtmalar, davlatning mudofaa qobiliyati va xavfsizligi sohasidagi ehtiyojlarini ta`minlashga doir ishlarni amalga oshirish bilan bog`liq shartnomalarni bajarish. Tabiiy monopoliyalarning subyekti bo`lgan korxonani tanlovda sotishning majburiy shartlari quyidagilar hisoblanadi:

- tabiiy monopoliyalar to`g`risidagi qonun hujjatlarining tartibga solish predmeti bo`lgan tovarlar yetkazib berish shartnomalari bo`yicha qarzdorning majburiyatlarini sotib oluvchi o`z zimmasiga olishga roziligi, ishlab chiqarilayotgan va (yoki) realizatsiya qilinayotgan tovarlardan (ishlardan, xizmatlardan) iste`molchilarning erkin foydalana olishi ta`minlanganligi; - agar qarzdorning faoliyati litsenziyalanishi lozim bo`lsa, tegishli faoliyat turini amalga oshirish uchun xaridorda litsenziya bo`lishi. Agar shaharni tashkil etuvchi korxona hamda unga tenglashtirilgan korxona tanlov shartlarida sotilmagan bo`lsa, korxona auktsionda sotiladi. Qishloq xo`jaligi korxonalari bankrotligining o`ziga xos xususiyatlari. Qishloq xo`jaligi korxonalarining bankrotligi to`g`risida ish qo`zg`atilgunga qadar ularga nisbatan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda sudgacha sanatsiya qilish qo`llanilishi mumkin. Sudgacha sanatsiya qilish muddati mobaynida tabiiy ofatlar va boshqa fors- major holatlar tufayli qishloq xo`jaligi korxonasining ishlab chiqarishida pasayish va moliyaviy ahvolida yomonlashish sodir bo`lgan bo`lsa, sudgacha sanatsiya qilish muddati o`n ikki oyga uzaytirilishi mumkin. Qishloq xo`jaligi korxonasining bankrotligi to`g`risidagi ish ko`rib chiqilayotganida mahalliy davlat hokimiyati organlari ham ishda ishtirok etuvchi shaxslar bo`lishi mumkin. Qishloq xo`jaligi korxonasida kuzatuv, sud sanatsiyasi va tashqi boshqaruv etishtirilgan tovar qishloq xo`jaligi mahsulotini realizatsiya qilish uchun zarur vaqtni hisobga olgan holda qishloq xo`jaligi ishlarining tegishli davri tugagunga qadar bo`lgan muddatga joriy etiladi. Bunda kuzatuv taomili muddati uch oydan, sud sanatsiyasi va tashqi boshqaruv taomillari muddati belgilangan muhlatdan oshib ketmasligi lozim. Sud sanatsiyasi yoki tashqi boshqaruv muddati mobaynida tabiiy ofatlar va boshqa fors-major holatlar tufayli qishloq xo`jaligi korxonasining ishlab chiqarishida pasayish va moliyaviy ahvolida yomonlashish sodir bo`lgan bo`lsa, sud sanatsiyasi yoki tashqi boshqaruv muddati o`n ikki oyga uzaytirilishi mumkin.

Fermer xo`jaliklariga va yuridik shaxsni tashkil etgan holdagi dehqon xo`jaliklariga nisbatan tashqi boshqaruv taomili joriy etilmaydi. Qarzdorning mol-mulkini sotishda (undan o`zganing foydasiga voz kechishda) sud boshqaruvchisi yoki qarzdorning rahbari qishloq xo`jaligi korxonasini dastlabki kimoshdi savdosida sotishga mulkiy majmua sifatida qo`ymog`i lozim. Qarzdorning mol-mulkini sotib olishda imtiyozli huquqqa, shuningdek, erga egalik qilish huquqiga qishloq xo`jaligi mahsuloti etishtirish bilan shug`ullanayotgan va qarzdorning er uchastkasiga bevosita tutash er uchastkasiga egalik qiluvchi shaxslar ega bo`ladilar. Sud boshqaruvchisi yoki qarzdorning rahbari mazkur mol-mulkni, shuningdek mulkiy huquqlarni sotishda (ulardan o`zganing foydasiga voz kechishda) mazkur mol-mulk va mulkiy huquqlar qiymatini baholashdan o`tkazishni tashkil etishi hamda shaxslarga mol-mulkni baholangan qiymatida taklif etishi shart. Qishloq xo`jaligi korxonasi bankrotlik oqibatida tugatilgan taqdirda mazkur korxonaga berilgan er uchastkalari qonun hujjatlarida belgilangan tartibda boshqa shaxsga berilishi yoki o`zga shaxsga o`tishi mumkin. Bankning bankrotligining o`ziga xos xususiyatlari. Bankni bankrot deb topish to`g`risidagi arizani ko`rib chiqish uchun iqtisodiy sud bank operatsiyalarini amalga oshirish huquqini beruvchi litsenziya faqat O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan qaytarib olinganidan keyin qabul qiladi. Qarzdor bank kreditorlarning talablarini qondirishga qodir bo`lmagan taqdirda yuzaga keladigan munosabatlar hamda banklarning bankrotligi to`g`risidagi ishlarni ko`rib chiqishning o`ziga xos xususiyatlari qonun hujjatlarida belgilangan tarzda tartibga solinadi. Bankka tashqi boshqaruv joriy etilmaydi. Sug`urtalovchining bankrotligi. Sug`urtalovchining bankrotligi to`g`risidagi ishda, vounda nazarda tutilganlardan tashqari, sug`urta faoliyatini tartibga solish sohasidagi maxsus vakolatli davlat organi ham ishtirok etuvchi shaxs deb hisoblanadi.

Sug`urtalovchining mulkiy majmuasini sotish tashqi boshqaruv jarayonida oshirilishi mumkin. Faqat sug`urtalovchining o`zi sug`urtalovchining mulkiy majmuasini sotib oluvchi bo`lishi mumkin. Sug`urtalovchining mulkiy majmuasi tashqi boshqaruv jarayonida sotilgan taqdirda sug`urtalovchining mulkiy majmuasi sotilayotgan sanadagi sug`urta hodisasi yuzaga kelmagan sug`urta shartnomalari bo`yicha barcha huquq va majburiyatlar majmuani sotib olgan shaxsga o`tadi. Tugatishga doir ish yuritish o`tkazilayotganida sug`urtalovchining mulkiy majmuasi sotib oluvchi faqat sug`urtalovchi bankrot deb topilgan sanaga qadar sug`urta hodisasi yuzaga kelmagan sug`urta shartnomalarini o`z zimmasiga olishga rozi bo`lganda sotilishi mumkin. Bankni bankrot deb topish to`g`risidagi arizani ko`rib chiqish uchun iqtisodiy sud bank operatsiyalarini amalga oshirish huquqini beruvchi litsenziya faqat O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan qaytarib olinganidan keyin qabul qiladi. Iqtisodiy sud sug`urtalovchini bankrot deb topgan taqdirda kreditorlarning talablari quyidagi tartibda qondiriladi: - birinchi navbatda sug`urta qildiruvchilarning hayotni sug`urta qilish sohasidagi majburiy sug`urta shartnomalari bo`yicha talablari; - ikkinchi navbatda sug`urta qildiruvchilarning boshqa majburiy sug`urta shartnomalari bo`yicha talablari; - uchinchi navbatda boshqa sug`urta qildiruvchilarning (naf oluvchilarning) talablari; - to`rtinchi navbatda majburiy to`lovlarni nazarda tutuvchi to`lov (ijro) hujjatlari bo`yicha talablar. Mazkur talablar to`la qondirilganidan keyin ijtimoiy sug`urta bo`yicha talablar va jinoyat yoki ma`muriy huquqbuzarlik oqibatida fuqarolarning mol-mulkiga yetkazilgan zararning o`rnini qoplash bo`yicha talablari qondiriladi; - beshinchi navbatda sug`urtalovchining boshqa kreditorlari talablari.

Qimmatli qog`ozlar bozori professional ishtirokchilari bankrotligining o`ziga xos xususiyatlari. Qimmatli qog`ozlar bozori professional ishtirokchisining bankrotligi qonunda ko`zda tutilgan tutilgan shaxslardan tashqari, qimmatli qog`ozlar bozorini tartibga solish bo`yicha vakolatli davlat organi ham ishtirok etuvchi shaxs deb hisoblanadi. Qimmatli qog`ozlar bozori professional ishtirokchilarining bankrotligi taomillarining ushbu Qonun bilan tartibga solinmagan o`ziga xos xususiyatlari, shuningdek qimmatli qog`ozlar bozorida investorlarning huquqlari va manfaatlarini himoya qilish chora-tadbirlari qonunda belgilab qo`yilishi mumkin. Qimmatli qog`ozlar bozori professional ishtirokchilari bankrotligining oldini olish va ularning to`lov qobiliyatini tiklashning sudgacha taomillarini o`tkazish tartibi qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Kuzatuv joriy etilgan paytdan e`tiboran muvaqqat boshqaruvchi o`zi tayinlangan paytdan boshlab o`n kunlik muddat ichida o`zlariga qarashli qimmatli qog`ozlarni qimmatli qog`ozlar bozorining qarzdor professional ishtirokchisiga boshqaruvga topshirgan qimmatli qog`ozlar bozorining investorlariga bankrotlik to`g`risida ish qo`zg`atilganligi va muvaqqat boshqaruvchi o`z huquqini amalga oshira boshlaganligi haqida xabarnoma yuborishi shart. Mijozlarning qimmatli qog`ozlar bozori professional ishtirokchisining tasarrufida bo`lgan qimmatli qog`ozlari va boshqa mol-mulki tugatish massasiga kiritilmaydi. Tashqi boshqaruv yoki tugatishga doir ish yuritish joriy etilgan paytdan e`tiboran mijozlarning qolgan qimmatli qog`ozlari, agar tashqi boshqaruvchining yoki tugatish boshqaruvchisining mijozlar bilan kelishuvida boshqacha qoida nazarda tutilgan bo`lmasa, mijozlarga qaytarilishi lozim. Qimmatli qog`ozlar bozori professional ishtirokchisining tashqi boshqaruvi chog`ida tashqi boshqaruvchi o`ziga mijozlar tomonidan boshqaruvga topshirilgan qimmatli qog`ozlarni mijozlarning roziligi bilan va ularning nomidan qimmatli qog`ozlar bozorining boshqa professional ishtirokchisiga topshirishi mumkin. Yakka tartibdagi tadbirkor yoki yakka tartibdagi tadbirkor maqomini yo`qotgan jismoniy shaxs bankrotligining tartibga solinishi. Yakka tartibdagi

tadbirkorning yoki yakka tartibdagi tadbirkor maqomini yo`qotgan jismoniy shaxsning bankrotligi bilan bog`liq munosabatlarga nisbatan qo`llaniladi. Qarzdor yakka tartibdagi tadbirkorni yoki yakka tartibdagi tadbirkor maqomini yo`qotgan jismoniy shaxsni bankrot deb topish to`g`risidagi ariza iqtisodiy sudga qarzdor yakka tartibdagi tadbirkor yoki yakka tartibdagi tadbirkor maqomini yo`qotgan jismoniy shaxs, kreditor, prokuror, shuningdek davlat soliq xizmati organlari va boshqa vakolatli organlar tomonidan berilishi mumkin. Qarzdor yakka tartibdagi tadbirkorni yoki yakka tartibdagi tadbirkor maqomini yo`qotgan jismoniy shaxsni bankrot deb topish to`g`risida ariza berish huquqiga kreditorlar ham ega, hayoti yoki sog`lig`iga yetkazilgan zararning o`rnini qoplash to`g`risidagi, alimentlarni undirish to`g`risidagi talablar, shuningdek shaxsiy xususiyatdagi boshqa talablar qo`yadigan kreditorlar bundan mustasno. Qarzdor yakka tartibdagi tadbirkorni yoki yakka tartibdagi tadbirkor maqomini yo`qotgan jismoniy shaxsni bankrot deb topish taomili amalga oshirilayotganda hayoti yoki sog`lig`iga yetkazilgan zararning o`rnini qoplash to`g`risidagi, alimentlarni undirish to`g`risidagi talablarni, shuningdek shaxsiy xususiyatdagi boshqa talablarni qo`yadigan kreditorlar o`z talablarini taqdim etishga haqli. Mazkur kreditorlarning talablari, agar ular bankrotlik taomili qo`llanilayotganda bildirilmagan bo`lsa, qarzdor yakka tartibdagi tadbirkorning yoki yakka tartibdagi tadbirkor maqomini yo`qotgan jismoniy shaxsning bankrotligi taomili tugaganidan keyin ham o`z kuchini saqlab qoladi. Qarzdor yakka tartibdagi tadbirkorning yoki yakka tartibdagi tadbirkor maqomini yo`qotgan jismoniy shaxsning bankrot deb topish to`g`risidagi arizasiga qarzlarni uzish rejasi ilova qilinishi mumkin, rejaning nusxalari kreditorlarga va bankrotlik to`g`risidagi ishda Kreditorlarning e`tirozi bo`lmasa, iqtisodiy sud qarzlarni uzish rejasini tasdiqlashi mumkin, bu esa bankrotlik to`g`risidagi ish yuritilishini uzog`i bilan ikki oygacha muddatga to`xtatib turish uchun asos bo`ladi. Qarzlarni uzish rejasida quyidagilar ko`rsatilishi kerak: rejani amalga oshirish muddati;

qarzdor yoki uning oila a`zolari iste`moli uchun har oyda qoldiriladigan summa miqdori; kreditorlarning talablarini qanoatlantirish uchun har oyda yuborish mo`ljallanayotgan summa miqdori. Iqtisodiy sud bankrotlik to`g`risidagi ishda ishtirok etayotgan shaxslarning asoslantirilgan iltimosnomasiga binoan qarzlarni uzish rejasini o`zgartirishga, shu jumladan uni amalga oshirish muddatini uzaytirishga yoki qisqartirishga, qarzdor yoki uning oila a`zolari iste`moli uchun har oyda qoldiriladigan summa miqdorini ko`paytirishga yoki kamaytirishga haqli. Agar qarzdor yakka tartibdagi tadbirkor yoki yakka tartibdagi tadbirkor maqomini yo`qotgan jismoniy shaxs qarzlarni uzish rejasini bajarganligi natijasida kreditorlarning talablari to`la hajmda qanoatlantirilgan bo`lsa, bankrotlik to`g`risidagi ish yuritish tugatilishi kerak. Iqtisodiy sudning qarzdor yakka tartibdagi tadbirkorni yoki yakka tartibdagi tadbirkor maqomini yo`qotgan jismoniy shaxsni bankrot deb topish va tugatishga doir ish yuritishni boshlash to`g`risidagi qarori hamda undiruvni qarzdorning mol- mulkiga qaratish to`g`risidagi ijro varaqasi qarzdorning mol-mulki sotilishini amalga oshirish uchun davlat ijrochisiga yuboriladi. Quyidagilarning mol-mulki, bundan ushbu Qonunga muvofiq tugatish massasiga kirmaydigan mol-mulk mustasno, sotilishi kerak: qarzdor yakka tartibdagi tadbirkorning barcha mol-mulki; qarzdor yakka tartibdagi tadbirkor maqomini yo`qotgan jismoniy shaxsning avvalgi tadbirkorlik faoliyatidan olingan mol-mulk. Bunda mol-mulkning, jismoniy shaxsning avvalgi tadbirkorlik faoliyati davrida olingan mol-mulkka kirishi-kirmasligi iqtisodiy sud tomonidan belgilanadi. Tugatilayotgan yuridik shaxsning bankrotligi. Agar qonun hujjatlarida belgilangan muddatlarda moliya-xo`jalik faoliyatini amalga oshirmaganligi va (yoki) o`z ustav fondini shakllantirmaganligi munosabati bilan tugatilishi to`g`risida qaror qabul qilingan yuridik shaxsning mol-mulki qiymati

kreditorlarning talablarini qondirish uchun etarli bo`lmasa, bunday yuridik shaxs Qonunda nazarda tutilgan tartibda tugatiladi. Iqtisodiy sud tugatilayotgan yuridik shaxsni bankrot deb topish va tugatishga doir ish yuritishni boshlash to`g`risida qaror qabul qilib, tugatish boshqaruvchisini tayinlaydi. Tugatilayotgan yuridik shaxsning bankrotligida kuzatuv, sud sanatsiyasi va tashqi boshqaruv taomillari qo`llanilmaydi. Kreditorlar tugatilayotgan yuridik shaxsga bo`lgan o`z talablarini tugatilayotgan yuridik shaxsni bankrot deb topish to`g`risidagi e`lon chiqarilgan paytdan e`tiboran bir oylik muddat ichida unga taqdim etishga haqli. Iqtisodiy nochorlik (bankrotlik)ni oldini olish chora-tadbirlari Iqtisodiy nochorlik bizning qonunchiligimizga, respublikamizda bozor munosabatlari rivojlana borib, erkin raqobatga tobora keng yo`l ochilgan, tadbirkorlarning nochor ahvolga tushib qolishi bilan bog`liq munosabatlar yuzaga kela boshlagan paytdan boshlab, ya`ni, iqtisodiy nchorlik holatining vujudga kelishini huquqiy jihatdan tartibga solishning zaruriyatning ortishi bilan yangi huquqiy institut sifatida kirib keldi. Xorijiy davlatlarda bankrotlik instituti katta muammoli masala sifatida tan olinadi. Ularda bu mavzu bir necha yuz yillar davomida o`rganib kelinmoqda. Jumladan, ularda bankrotlik bilan bog`liq munosabatlar ilk bora XVI asrning o`rtalarida qonun normalari bilan tartibga solina boshlanganligini alohida qayd etish lozim. Ammo, bu normalar ko`proq jinoiy-huquqiy tusda bo`lgan. Ya`ni, korxonani bankrotlik holatiga tushirganlik uchun aksariyat hollarda jinoiy javobgarlik belgilangan. Bankrotlikning kelib chiqish sabablari chuqur o`rganilgan holda u bilan bog`liq munosabatlar har doim ham jinoiy tusda bo`lmasligi, ko`pincha fuqarolik, moddiy-huquqiy munosabatlarga yaqin bo`lganligi sababli keyinchalik bankrotlik bilan bog`liq munosabatlarni tartibga soluvchi huquq normalarning aksariyat qismi fuqarolik-huquqiy normalarni tashkil qila boshlagan.

Aksariyat xorijiy davlatlarning qonunchiligiga ko`ra, kreditorlik qarz majburiyatini bajarish muddati boshlangan kunning ertasidan boshlab, korxonani bankrot deb e`tirof etish mumkin. Ya`ni, korxonaning mol-mulki qiymatidan uning qarz majburiyatlari qiymati oshgan bo`lishi yoki kreditorlarning talablari ma`lum vaqt mobaynida ijro etilmayotgan bo`lishi ularning qonunchiligida talab qilinmaydi. Ammo shu bilan birga ularda bankrot deb e`tirof etilishi uchun korxonaning kreditorlik qarzining eng oz qiymati belgilab qo`yilgan. Masalan, AQShda 5 ming dollar, Angliyada 750 funt sterling, Rossiyada eng kam oylik ish haqining 500 (jismoniy shaxslar uchun 100) baravari miqdorida va h. k. Bankrotlik to`g`risidagi chet el tajribalarini tahlili shuni ko`rsatadiki, bankrotlik to`g`risidagi qonunlar asosan ikki yo`nalishga yoki modelga ega. Birinchisi, Buyuk Britaniya modeli bo`lib, bunda bankrotlik to`g`risidagi qonunchilik bankrotga uchragan korxonaga berilgan qarzlarni egasiga qaytarib berilishini ta`minlashga qaratilgan. Masalaning bunday tarzda qo`yilishi asosan korxonani tugatish asosida amalga oshiriladi. Ikkinchi model esa Amerika modeli bo`lib, bunda qonunchilik bankrotga uchragan korxonani turli chora-tadbirlar yordamida to`lov layoqatini tiklab, xo`jalik faoliyatini davom ettirishiga qaratilgan. Bugungi kunda, O`zbekiston Respublikasida ham Bankrotlik to`g`risidagi qonunchilik ana shu ikki model asosida rivojlanib, takomillashib bormoqda. Bankrotlikka oid qonunchilik jahon miqyosida 2 xil yo`nalishda rivojlanib bormoqda. Birinchi yo`nalishning mohiyati shundan iboratki (Angliya, Germaniya va boshqa davlatlarda), bunda bankrotlikka oid qonunchilikning mohiyati asosan nochor ahvolga tushgan korxonani tezroq tugatib (bankrot qilib), uning kreditorlari qarzini qaytarishga qaratilgan bo`ladi. Qonunchilikdagi ikkinchi yo`nalish bo`yicha (AQSh, Frantsiya va boshqa davlatlarda) rivojlanayotgan davlatlardagi bankrotlikka oid huquq normalarida nochor ahvolga tushgan korxonani imkon qadar saqlab qolib, uni nochor ahvoldan chiqarishga ko`proq e`tibor beriladi.

Respublikamizning 1994 yilda qabul qilingan «Bankrotlik to`g`risida»gi Qonunida yuqoridagi, ikki yo`nalishni birlashtirishga qaratilgan huquqiy normalar aks etgan edi. Ammo keyinchalik qabul qilingan qonunlar va qonun osti hujjatlarining mazmuniga e`tibor berilsa, bizda ham bu sohadagi qonunchilikda ikkinchi yo`nalishning xususiyatlari ko`proq namoyon bo`la boshladi, ya`ni, ularda qarzdorni nochor ahvoldan chiqarishga yondashuvlarga ustunlik berilishi seziladi. Qonunchiligimizning bu yo`nalish bo`yicha rivojlanishi iqtisodiy jihatdan o`rinlidir. Xuddi shu jihatlarni agrar sektorda xo`jalik subyektlarini iqtisodiy nochorlik batqog`idan qo`tqarishda qo`llanilgan chora tadbirlarda ham ko`rish mumkin. Shu sababli, Respublikamizda “Qishloq xo`jaligi korxonalarini sanatsiya qilish to`g`risida”gi Qonunning qabul qilinishi, amaldagi «Bankrotlik to`g`risida»gi Qonunda aynan qishloq xo`jaligi korxonalariga oid maxsus huquqiy normalarning kiritilganligi ham bejiz emas. Chunki bu Qonunlarda iqtisodiy nochorlikka yuz to`tgan qishloq xo`jalik korxonalarini bankrot deb e`tirof etish xususiyatlari bilan birga bunday korxonalarning iqtisodiy va huquqiy manfaatlarini himoya qilish, ularni moliyaviy qo`llab-quvvatlash hamda ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning chora-tadbirlari ham aniq belgilab berilgan. Korxonalar faoliyatining iqtisodiy nochorligini o`rganishda baholanuvchi indiqatorlar MDH mamlakatlarida quyidagilar tarkiblanadi. Moliyaviy inqirozlarni xavf xatarini aniqlash indikatorlari Moliyaviy inqirozlarni kuzatish obyektlari Indikator ko`rsatkichlari Umumiy ko`rsatkichlar Tarkibiy ko`rsatkichlar Korxonaning sof pul oqimi 1. Korxona bo`yicha jami sof pul oqimi 2 .Operatsion faoliyat bo`yicha sof pul oqimi 1. Sof Pul oqimini etarliligi koeffitsiyenti 2. Pul oqimini likvidlik koeffitsiyenti 3. Pul oqimini samaradorlik koeffitsiyenti 4. Sof pul oqimini reinvestitsiya koeffitsiyenti Korxonaning bozor qiymati Korxona sof aktivlarining bozor 1. Korxonaning bozor qiymati 2. Foydaning kapitallashuvi koeffitsiyenti

qiymati bo`yicha summasi bo`yicha korxona qiymati Korxona kapitali tuzilishi 1. Xususiy kapital summasi 2. Qarzga olingan kapital summasi 1. Mustaqillik koeffitsiyenti 2. Kapitallashuv koeffitsiyenti 3. Moliyaviy barqarorlik koeffitsiyenti Korxona moliyaviy majburiyatlari tarkibi 1. Uzoq muddatli moliyaviy majburiyatlar summasi 2. Qisqa muddatli moliyaviy majburiyatlar summasi 3. Moliyaviy kreditlar summasi 4. Tovar (tijorat) krediti summasi 5. Hisob-kitoblar bo`yicha joriy majburiyatlar summasi 1. Korxonaning uzoq muddatli va qisqa muddatli majburiyatlari nisbati koeffitsiyenti 2. Jalb qilingan moliyaviy va tovar kreditlari nisbati koeffitsiyenti 3. Kechiktirib bo`lmaydigan xarajatlarning jami majburiyatlardagi salmog`i koeffitsiyenti 4. Kreditorlik majburiyatlarining aylanish koeffitsiyenti, davri Korxona aktivlari tarkibi 1. Oborotdan tashqari aktivlar (uzoq muddatli aktivlar) summasi 2.Oborot aktivlar summasi 3.Joriy debitorlik majburiyatlari summasi 4.Pullik aktivlar summasi 1. Yuqori likvidlikka ega mablag`lar bilan ta`minlanish koeffitsiyenti 2. Real pullik aktivlar bilan ta`minlanish koeffitsiyenti 3. Joriy likvidlik koeffitsiyenti 4. Kritik baholash koeffitsiyenti 5. Mutlaq likvidlik koeffitsiyenti 6. Oboorot aktivlarning jami aktivlardagi salmog`i koeffitsiyenti 7. Debitorlik va kreditorlik majburiyatlari nisbati koeffitsiyenti 8. Debitorlik majburiyatlari aylanish

davriyligi 9. Moliyaviy jarayonning davriyligi Joriy xarajatlar tarkibi 1.Joriy xarajatlarning jami summasi 2. Doimiy joriy xarajatlar summasi 1. Joriy xarajatlar darajasmi 2. Doimiy xarajatlar darajasi 3. Operatsion richag koeffitsiyenti Moliyaviy operatsiyalarnning nochorlik zonasi bo`yicha kontsentratsiya darajasi 1.Umumiy havf xatar 1. Kritik xavf-xatar koeffitsiyenti 2. Halokatli xavf-xatar koeffitsiyenti Bankrotlikka qarshi ko`riladigan asosiy chora-tadbirlar: Xo`jalik yurituvchi subyektlarning moliya-xo`jalik faoliyati ularda investitsion jozibadorlikni oshirish bo`yicha qulay sharoitlarni yaratish; Majburiyatlarning (joriy va uzoq muddatli) oshib ketishiga yo`l qo`ymaslik va ularni doimiy nazoratini yo`lga qo`yish; Xo`jalik yurituvchi subyektning to`lov layoqatini ta`minlash yuzasidan debitorlik va kreditorlik majburiyatlarining muddatini o`tkazib yubormaslik; Xo`jalik yurituvchi subyektlarning aylanma mablag`larini ko`paytirish; Xo`jalik subyektining foydasini rentabelligini oshirish; Aktivlarni qayta baholash, haqqoniy baholash, ularning optimal tarkibini shakllantirish choralarini ko`rish; Moliyaviy salohiyatda o`z mablag`lari hissasini oshirish choralarini ko`rish; Boshqaruvning sifat menejmentini yo`lga qo`yish; Kadrlar masalasiga muhim e`tibor qaratish va h.k. Korxonani moliyaviy sog`lomlashtirishga qaratilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish va ularni amalga oshirish bo`yicha boshqaruv qarorlarini qabul qilish

Iqtisodiyot real sektor korxonalarining kapitallashuv darajasini yanada oshirish va moliyaviy barqarorligini mustahkamlash, iqtisodiy nochor korxonalarni moliyaviy sog`lomlashtirish, ularni boshqaruvining takomillashtirish iqtisodiy islohotlarning muhim yo`nalishlaridan biri hisoblanadi. Xo`jalik subyektlarini moliyaviy sog`lomlashtirish, ularning moliyaviy holatini yaxshilashga qaratilgan qator chora-tadbirlar ko`rishni talab etadi. Buning muhim yechimiga kelishda ichki imkoniyatlarni ishga solish doimo ham kutgan natijalarni bermasligi va bu jarayon uzoq davom etishini hisobga oladigan bo`lsak asosiy manba sifatida tashqi manbalarga tayanishga, ularni ishga solishning puxta o`ylangan strategiyasi va taktik rejasini belgilashni, loyihalarni chuqur tahliliy asoslashni talab etmoqda. Shu bilan birgalikda, ishlab chiqarishni modernizatsiyalash yoki texnik texnologik qayta rivojlantirish afsuski barchada bir xilda kechadigan, yechim topadigan jarayon emas. Korxonalarni moliyaviy sog`lomlashtirish ishlarida Davlat raqobat Qo`mitasi tomonidan joylardagi mahalliy hokimliklar, tijorat banklari bilan birgalikda kam quvvat bilan ishlayotgan korxonalarni ish hajmini o`stirish, bo`sh turgan obyektlar negizida yangi faoliyat turlarini yo`lga qo`yish shaklida amalga oshirish va bu borada amalga oshirilayotgan ishlar samaradorligiga muhim ahamiyat qaratish lozim. Quvvatlardan foydalanish darajasini oshirish va yangi mahsulotlar ishlab chiqarishni belgilashda ham shunday yo`l tutish lozimki, bunda birinchi navbatda yangi, innovatsion, raqobatdosh mahsulotlarni yaratishga va ularni keyinchalik xorijga sotish ishlarini yo`lga qo`yishni maqsad qilgan, tashqi iqtisodiy faoliyatga yo`naltirilgan iqtisodni yo`lga qo`yishga muhim ahamiyat berish zarur. Amalga oshirilayotgan moliyalashtirishlar avvalo, tijorat banklarining resurslari hissasiga to`g`ri keladi. Shu sababli ham loyihalar samaradorligini baholash va uni oqlanishini baholash yuzasidan qator banklar qoshida maxsus guruhlar ish faoliyati yo`lga qo`yilgan. «NBU Investment», «NBU Invest Group», «Asaka Investments», «Agroinvest Recovery» va «PSB Industrial Investments» guruhlari shular jumlasidandir.

Ta`kidlash lozimki, iqtisodiy nochor korxonalar negizida yangidan tashkil etilgan korxonalar ro`yxatdan o`tgan kundan boshlab 3 yilgacha qo`shilgan qiymat solig`i, mol-mulk solig`i, er solig`i, daromad solig`i va yagona soliqdan ozod etilganligi, ushbu soliq imtiyozlarining yangi mulkdorlarga ham 3 yilgacha amal qilinishi tartiblari belgilangan. Shuningdek, ular 2019 yil 1 apreliga qadar ishlab chiqarishni modernizatsiyalash va kengaytirish uchun olib kelinadigan xomashyo, material va butlovchi qismlar bojxona to`lovlaridan (bojxona rasmiylashtiruvi yig`imlaridan tashqari) ozod qilindi. Iqtisodiy rivojlangan davlatlarda har yili 5-10 foiz korxona iqtisodiy nochor deb tan olinib, ularning ish faoliyati to`xtatiladi. Lekin O`zbekiston amaliyoti bu daraja nihoyatda kam. Bankrot deb tan olingan korxonalar soni jami korxonalar sonining 1 foizini ham tashkil etmaydi. Shunday ekan bu bilan nega bunchalik chuqur qayg`urishimiz zarur. Bu yechimi juda sodda. Agar bitta korxona iqtisodiy qiyinchiliklar tufayli yopiladigan bo`lsa, undan faqat shu korxona mulkdorlarigina emas, balki butun jamoa va butun jamiyat ziyon ko`radi. O`zi, shunday ham ish bilan bandlik va mahsulot ishlab chiqarish hajmini o`sishi muammo bo`lib turgan bir paytda yangilar qatorini hisobdan chiqarilgan eskilar bilan to`ldirishdan hech kimga naf bermaydi. Shu sababli birinchi navbatda iqtisodiy tanglikka tushgan korxonalarni birinchi navbatda qo`llab quvvatlash chora-tadbirlarini ko`rish lozim. Iqtisodiy, moliyaviy tanglikni yuzaga keltirayotgan sabablarni aniq o`rganib chiqsak, ularning muhimlarini belgilasak, korxonalarni moliyaviy sog`lomlashtirishning aniq chora-tadbirlarini ko`rish mumkin. To`lovga qodir bo`lmagan xo`jalik yurituvchi subyektlarning bankrotlik mexanizmini shakllantirish mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishning muhim shartidir. Ushbu mexanizm yordamida ayrim samarasiz faoliyatlarni to`xtatish, noqobil xo`jalik yurituvchi subyektlarni tugatish, ijtimoiy jihatdan muhim va daromad keltiradigan korxonalarni saqlab qolish, mulkchilik munosabatlari barqarorligini ta`minlash, ish bilan bandlikni kafolatlash singari hayotiy muhim tadbirlar amalga oshiriladi.

Bankrotlik taomilini qo`llashdan ko`zda tutilgan asosiy maqsad muayyan korxonani inqirozdan moddiy va moliyaviy sog`lomlashtirish yo`liga o`tkazish va bu jarayonni imkon qadar tez va mukammal amalga oshirish ekanligini yuqorida eslatdik. Ammo alohida muhim hisoblangan boshqa bir dolzarb masala ham borki, aslida bankrotlikning joriy etilishiga aynan shu holat sababchi va undan kelib chiquvchi vazifa dastavval ana shu salbiy vaziyatni bartaraf qilishdan iborat. Gap qarzdorlikni tugatish, kreditorlar talabini qondirish haqida ketmoqda. Moliyaviy sog`lomlashtirish bo`yicha taklif etilayotgan chora-tadbirlar ijobiy natijalar bermaydigan korxonalarni «nolga teng qiymat» bo`yicha xususiy tadbirkorlarga sotilishi zarur. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 aprelda PF-5022-sonli “Iqtisodiy korxonalarni qo`llab-quvvatlash mexanizmlarini yanada kengaytirish hamda tijorat banklarining ko`chmas mulk obyektlari negizida yangi ishlab chiqarish quvvatlarini tashkil etishni rag`batlantirish chora-tadbirlari to`g`risida”gi Farmon qabul qilindi. Mazkur Farmon bilan tijorat banklari ular tomonidan avval taqdim qilingan kreditlarning qaytarilmasligi natijasida mulk sifatida qabul qilingan ko`chmas mulk obyektlari negizida bank va uning boshqaruv korxonalarining ishtirok ulushi 100 foizgacha bo`lgan yangi korxonalar tashkil etish huquqi berildi. 2017 yilning 1 iyulidan boshlab bankrot korxonalarni tijorat banklariga sotish tanlov savdolarida amalga oshirilishi, bunda tijorat banklari o`rtasida kim oshdi savdolari o`tkazilmasligi belgilangandi. Banklar iqtisodiy nochor, zarar ko`rib ishlayotgan va past rentabelli korxonalarni moliyaviy sog`lomlashtirish bo`yicha chora-tadbirlarning amalga oshirilishi va ular bo`yicha xulosalarni xukumat komissiyasiga kiritishi lozim. Xukumat komissiyasining asosiy vazifalari hamda vakolatlariga quyidagilar kiradi: - iqtisodiy nochor, zarar ko`rib ishlayotgan va past rentabelli korxonalarni moliyaviy sog`lomlashtirish bo`yicha kompleks chora-tadbirlarni ko`rib chiqish va tasdiqlash;

- bankrot korxonalarning mulklari hamda avval taqdim qilingan kreditlarning qaytarilmasligi natijasida tijorat banklari mulkiga qabul qilingan ko`chmas mulk obyektlari negizida amalga oshirilayotgan investitsiya loyihalarining “yo`l xaritalari” va tarmoq jadvallarini tasdiqlash; - konkurs savdolari orqali tijorat banklariga sotilishi belgilangan bankrot korxonalar ro`yxatini aniqlash; - tijorat banklari tomonidan korxonani qayta tiklash, modernizatsiyalash, texnik va texnologik qayta jihozlash, ichki va tashqi bozorlarda raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni tashkil etishni ta`minlash majburiyatini qabul qilish sharti bilan tijorat banklariga bankrot korxonalarni sotish bo`yicha tanlov savdolarining shartlari va natijalarini tasdiqlash; - bankrot korxonalarning investitsiya majburiyatlarini qabul qilgan holda “nol” xarid qiymatida tijorat banklariga sotish bo`yicha tanlov savdolarini o`tkazish va qaror qabul qilish; - qabul qilingan investitsiya majburiyatlarining tijorat banklari tomonidan bajarilishi, korxonalarni moliyaviy sog`lomlashtirish va avval taqdim qilingan kreditlarning qaytarilmasligi natijasida tijorat banklari mulkiga qabul qilingan ko`chmas mulk obyektlari negizida yangi ishlab chiqarishlarning tashkil etilishi hamda ularni keyinchalik yangi mulkdorlarga sotilishi yuzasidan monitoring natijalarini ko`rib chiqish; - tijorat banklari tomonidan bankrot korxonalar faoliyatini tiklash va investitsiya kiritish bo`yicha qabul qilingan majburiyatlar shartnomada nazarda tutilgan muddatlarda bajarilmaganda shartnomalarni o`rnatilgan tartibda bekor qilish yuzasidan qaror qabul qilish; - tijorat banklari shartnomada nazarda tutilgan muddatlarda investitsiyalar kiritish va bankrot korxonaning ishlab chiqarish faoliyatini qayta tiklash bo`yicha qabul qilingan majburiyatlarini bajarmagan taqdirda ushbu bank bilan oldi-sotdi shartnomasini o`rnatilgan tartibda bekor qilish to`g`risida qaror qabul qilish. Bankrotlikni oldini olishda moliyaviy menejmentdan foydalanish

Korxonalarning moliyaviy xo`jalik faoliyatini zamonaviy moliyaviy menejment asosida olib borish va moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlarini joriy qilish globallashgan iqtisodiyotning zaruriy sharti hisoblanadi. Dunyo bozoriga chiqish, xalqaro kredit olish, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun moliyaviy menejmentni joriy qilish va hisobotlarni xalqaro standartlar asosida tuzish maqsadga muvofiqdir. Chunki, moliyaviy hisobotning shaffofligini oshirishga erishish faqatgina xalqaro standartlarga o`tish orqali amalga oshirilishi mumkin bo`ladi. Ishlab chiqarish korxonalarida moliyaviy hisobotlarni tuzish va uni takomillashtirishda tubdan yangi tizimni joriy etish lozim. Bu borada ilg`or xorij tajribasi bizga qo`l keladi. Moliyaviy menejment va hisobotlarning xalqaro standartlarini joriy qilish orqali moliyaviy hisobotlar yig`ish, umumlashtirish, konsolidatsiya qilish hamda ularni haqqoniyligi va to`g`riligini ta`minlaydi, olingan moliyaviy hisobotlar milliy va xalqaro moliyaviy kriteriylar asosida tahlil qilinadi, moliyaviy risklar aniqlanadi hamda tahlil natijalari yuzasidan jamiyat rahbariyati va korxonalarning kuzatuv Kengashlariga ma`lumot va ko`rsatmalar tayyorlanadi Tahliliy ma`lumotlar asosida to`lov qobiliyati, investitsion, kredit, valyuta, inflyatsion, soliq, bankrotlik alomatlari va aniqlangan boshqa moliyaviy risklarni boshqarish, baholash va ularni kamaytirishga qaratilgan aniq chora-tadbirlar amalga oshiriladi. Bu borada kadrlarni tizimli tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish ham muhim masala hisoblanadi. Ularning ish shakllari va uslublarini takomillashtirish, ma`suliyatni his etishi va unga nisbatan munosabatning tubdan o`zgartirilishi, rag`batlantirishning aniq va puxta mexanizmlarini shakllantirish lozim. Moliyaviy menejment – bu zamonaviy usullar asosida moliyaviy xo`jalik faoliyatini boshqarishga yo`naltirilgan faoliyat ko`rinishidir.

Moliyaviy menejmentning maqsadi. Butun bir korxona yoki uning foydasi markazi bo`lgan alohida ishlab chiqarish xo`jalik zvenolari faoliyatining maqsadlariga erishish uchun manbalar, usullar va qurollarni ishlab chiqarish va qo`llash hisoblanadi. Moliyaviy menejmentning funktsiyalariga quyidagilar kiradi: Moliyaviy hisobotni tahlil etish; Pul mablag`larini bashorat qilish; Qarzlar va kreditlar olish; Investitsiyalar bilan operatsiya; Firmalarning qo`shilishi va ajralishi operatsiyalarini baholash. Investitsion karorlar quyidagi savollar bo`yicha qabul qilinadi: Aktivlar tuzilmasini optimallash; Ularni o`zgartirish ehtiyojini aniqlash yoki hisobdan chiqarish; Investitsion siyosatni, ularning realizatsiyasi usullari va mablag`larini ishlab chikish; Moliyaviy mablag`larga bo`lgan talabni aniqlash; Butun firma bo`yicha investitsiyalarni rejalashtirish, ishlab chiqarish bo`limlarida yaratilayotgan investitsion loyihalarni ishlab chiqish va tasdiqlash; Qimmatbaho qog`ozlar portfelini boshqarish. Investitsion qarorlar qisqa muddatli va uzoq muddatli davrlarda qabul qilinadi. Qisqa muddatli investitsion qarorlar firmaning joriy davrdagi kapital tuzilmasini aniqlashga yunaltiriladi va balansda aks ettirilgan bo`ladi. Bunday qarorlar qabul qilish moliyaviy menedjerlardan qisqa muddatli moliyalash sohasida firmani boshqarishda, ularni bozor rivojining joriy tendentsiyasini hisobga olgan holda asoslangan usullarini qo`llashda chuqur amaliy bilimga ega bo`lish talab qilinadi. Uzoq muddatli investitsion qarorlar (strategik) firmaning kelajakda muvaffaqiyat bilan ishlashini ta`minlaydi. Moliyalash manbalari bo`yicha qarorlar quyidagi savollar bo`yicha kabul kilinadi:

Firmaning samarali ishlashini ta`minlash uchun o`zlik va qarz mablag`larini ishlatish va optimal nisbat siyosatini ishlab chiqish va amaliyotga joriy qilish; Juda foydali sharoitlarda kapitalni jalb qilish siyosatini ishlab chiqish va amaliyotga joriy qilish; Dividend siyosati va boshqalar. O`zbekiston temir yo` llari AJning jamlangan buxgalteriya balansi Ko`rsatkichlar 2017-2018 yy. AKTIV 01.01.2017 y. 01.04.2017 y. 01.07.2017 y. 01.10.2017 y. 01.01.2018 y. 1. Uzoq muddatli aktivlar 10 219 731 945 11 151 959 813 11 195 178 476 11 778 032 823 12 593 199 960 Asosiy vositalarning boshlang`ich qiymati 10 527 417 487 11 341 824 771 13 056 620 251 13 186 532 286 14 773 593 626 Asosiy vositalar eskirish qiymati 3 423 307 367 3 788 793 507 3 945 211 086 4 125 679 858 4 320 658 666 Asosiy vositalar qoldiq qiymati 7 104 110 120 7 553 031 264 9 111 409 165 9 060 852 428 10 452 934 960 Nomoddiy aktivlar qoldiq qiymati 417 151 335 519 526 894 435 179 345 379 Kapital qo`yilmalar 2 834 711 892 3 308 810 890 1 783 170 063 2 396 325 565 1 572 602 311 Boshqa uzoq muddatli aktivlar 280 492 782 289 782 140 300 072 354 320 419 651 567 317 310 2. Joriy aktivlar 2 978 372 713 3 522 490 664 4 234 880 927 10 571 776 648 11 683 693 105 Ishlab chiqarish zaxiralari 819 530 511 761 929 334 807 974 274 805 958 807 1 047 437 972 Kelgusi davr xarajatlari 1 366 091 169 1 926 260 257 2 439 824 162 8 466 493 743 8 441 062 224 Pul mablag`lari 171 917 383 167 990 329 198 395 625 199 248 750 468 669 767 Boshqa joriy aktivlar 117 495 315 114 011 429 118 290 042 112 380 694 160 480 738

Debitorlar, jami 503 338 335 552 299 315 670 396 824 987 694 654 1 566 042 404 Shu jumladan: Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar 163 855 350 162 134 584 179 194 017 304 669 491 268 038 094 Byudjetga avans to`lovlari 7 740 384 6 510 004 8 801 153 5 388 750 5 252 951 Aktiv bo`yicha jami 13 198 104 658 14 674 450 477 15 430 059 403 22 349 809 471 24 276 893 065 PASSIV 01.01.2017 y. 01.04.2017 y. 01.07.2017 y. 01.10.2017 y. 01.01.2018 y. 1. O`z mablag`lari manbasi 7 745 794 466 8 567 616 791 8 644 944 914 8 963 743 430 10 124 233 076 Ustav kapitali 614 384 306 614 384 306 614 384 306 614 384 306 828 202 670 Rezerv kapitali 5 737 851 427 6 360 555 463 6 480 827 061 6 590 488 428 8 121 422 920 Taqsimlanmagan foyda 507 693 607 416 753 023 344 928 794 160 996 840 223 400 675 Boshqa manbalar 885 865 126 1 175 923 999 1 204 804 753 1 597 873 856 951 206 811 2. Majburiyatlar 5 452 310 192 6 106 833 686 6 785 114 489 13 386 066 041 14 152 659 989 Uzoq muddatli bank kreditlari va qarzlari 4 675 490 146 5 329 297 527 5 927 142 095 12 154 367 349 12 304 013 149 Boshqa majburiyatlar 14 744 216 12 729 877 10 091 394 9 142 953 8 878 479 Kreditorlik majburiyatlari, jami 762 075 830 764 806 282 847 881 000 1 222 555 739 1 839 768 361 Shu jumladan: Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga majburiyatlar 219 818 890 177 094 949 250 590 908 306 494 641 514 650 184

Byudjetga majburiyatlar 20 798 130 35 632 293 40 718 997 40 080 238 62 317 043 Balans passivi bo`yicha jami 13 198 104 658 14 674 450 477 15 430 059 403 22 349 809 471 24 276 893 065

“O`zbekiston temir yo`llari” AJ ning moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisoboti (2016-2017 yy.) Ko`rsatkichlar nomi 2017 yil 2016 yil Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan sof tushum 5 180 801 340 3 362 225 550 Sotilgan mahsulot (ish va xizmat)larning tannarxi 3 191 287 162 2 474 622 038 Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishning yalpi foydasi 1 989 514 178 887 603 512 Davr xarajatlari 752 744 444 568 302 199 Boshqa operatsion xarajatlar 178 630 359 135 306 333 Asosiy faoliyatning foydasi 1 415 400 093 454 607 646 Moliyaviy faoliyat bo`yicha xarajatlar 833 455 050 159 047 300 Moliyaviy faoliyatning daromadlari 506 789 162 269 112 080 Daromad (foyda) solig`ini to`lagunga qadar foyda 1 088 734 205 564 672 426 Favquloddagi foyda va zararlar 0 0 Daromad (foyda) solig`i 30 730 577 16 304 363 Foydadan boshqa soliqlar va yig`imlar 83 965 344 40 674 456 Hisobot davrining sof foydasi 974 038 284 507 693 607

Adabiyotlar: 1. Subramanyam K.R. Financial statement analysis. 11 th edition. New York, Mc Graw- Hill Education, 2014. - 814 pages. 2. Kazakova N.A. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 2018. – 470 s. 3. Jilkina A.N. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 2018. – 285 s. 4. Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. O‘quv qo‘llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. -392 b. 5. Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. Uslubiy qo‘llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. - 156 b. 6. Pardayev M.Q., Isroilov J.I., Isroilov B.I. Iqtisodiy tahlil. O‘quv qo‘llanma. T.:Print Line Group, 201 7 .- 533 b. 7. Steven M. Bragg. Financial analysis: A business decision guide. 2 nd edition. Colorado, Accounting Tools, Inc., 2014. –325 pages. 8. Shagiyasov T.Sh., Sagdillaeva Z.A., Urmanbekova I.F. Ekonomicheskiy analiz. /Uchebnik –T.: Iqtisod-Moliya, 2017. – 428 s.

O'xshashlar

Korxonalar moliyaviy holatini reyting baholash va tahlil qilish

Iqtisodiy o‘sishni tahlil qilish va prognozlashning ekonometrik modellari

Iqtisodiy tahlil metodi va metodologiyasining tasnifi

Kreditga layoqatlilikni baholash va tahlil qilishning asosiy usullari

Mehnat unumdorligini tahlil qilish