Корхонанининг ишлаб чиқариш фаолияти, харажатлари фойдаси ва рентабеллиги - Iqtisodiyot - Referatlar

Корхонанининг ишлаб чиқариш фаолияти, харажатлари фойдаси ва рентабеллиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

227.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Харажатлар тўғрисида тушунча ва уларнинг таснифи. 2. Фойда ва уни шакллантириш манбалари, фойдани тақсимлаш тартиби ва уни кўпайтириш йўллари. 3. Рентабелликнинг иқтисодий мазмуни ва кўрсаткичлари. 4. Фойда ва рентабелликга таъсир қилувчи омиллар.

www.arxiv.uz Харажатлар тўғрисида тушунча ва уларнинг таснифи Ишлаб чиқариш корхоналари фаолияти моддий ва меҳнат харажатлари билан боғлиқ. Харажатларнинг асосий ҳиссаси маҳсулот ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлади. Ишлаб чиқаришнинг жами харажатлари маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархини ташкил этади ва унга қараб ишлаб чиқарилаётган маҳсулот корхонага қанчага тушаётганини аниқлаш мумкин. Ишлаб чиқариш корхоналари маҳсулотларни сотиш билан боғлиқ харажатларни ҳам амлга оширишади. Бундай харажатлар ишлаб чиқаришдан ташқари ёки тижорат харажатлари ҳам дейилади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 5 февралдаги 54-сон қарори билан тасдиқланган “Маҳсулот (иш, хизмат)ларни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўғрисидаги Низом”га мувофиқ корхоналарнинг харажатлари қуйидаги гуруҳларга бўлинади: - маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархига киритиладиган харажатлар; - ишлаб чиқариш таннархига киритилмайдиган, бироқ асосий фаолиятдан олинган фойдада ҳисобга олинадиган ҳамда давр харажатларига киритиладиган харажатлар; - корхона умумхўжалик фаолиятидан олинган фойда ёки зарарларни ҳисоблаб чиқишда ҳисобга олинадиган корхонанинг молиявий фаолияти бўйича харажатлари; - фавқулодда зарарлар. Маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархига киритиладиган харажатлар. Маҳсулот (иш, хизмат)ларнинг ишлаб чиқариш таннархини ҳосил қилувчи харажатлар уларнинг иқтисодий

www.arxiv.uz мазмунига кўра қуйидаги элементлар билан груҳларга ажратилади: - ишлаб чиқариш моддий харажатлари (қайтариладиган чиқитлар қиймати чиқариб ташланган ҳолда); - ишлаб чиқариш хусусиятига эга бўлган меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари; - ишлаб чиқаришга тегишли бўлган ижтимоий суғурта ажратмалари; - асосий фондлар ва ишлаб чиқариш аҳамиятига эга бўлган номоддий активлар амортизацияси; - ишлаб чиқариш аҳамиятига эга бўлган бошқа харажатлар. Маҳсулот (иш, хизмат) ишлаб чиқариш харажатларининг энг йирик элементи - моддий харажатлардир. Маҳсулот (иш, хизмат) ишлаб чиқариш таннархи таркибида уларнинг ҳиссаси 60-90 фоизни ташкил этиши мумкин. Ишлаб чиқариш билан боғлиқ моддий харажатларга қуйидагилар тегишли бўлади: - маҳсулот тайёрлашда (ишларни бажаришда, хизматлар кўрсатишда) зарур таркибий қисм ҳисобланган четдан сотиб олинадиган хом ашё ва материаллар; - нормал технология жараёнини таъминлаш ва маҳсулотларни ўраш, маҳсулот (иш, хизмат)лар ёки бошқа ишлаб чиқариш эҳтиёжларига сарфланадиган (асбоб- ускуналар, бинолар, иншоатлар ва бошқа асосий воситалар синовини ўтказиш, назорат қилиш, сақлаш, тузатиш ва улардан фойдаланиш учун) материаллар, шунингдек асбоб-ускуналарни тузатиш учун эҳтиёт қисмлр, инструментлар, мосламалар, инвентар, приборлар, лаборатория асбоб-ускуналари ва асосий

www.arxiv.uz фондларга кирмайдиган бошқа меҳнат воситаларининг эскириши, махсус кийим-бош ва бошқа арзон баҳо ашёларнинг эскириши; - сотиб олинадиган, келгусида ушбу корхонада монтаж қилинадиган ёки қўшимча ишлов бериладиган бутловчи буюмлар ва ярим тайёр маҳсулотлар; - ташқи юридик ва жисмоний шахслар, шунингдек корхонанинг ички таркибий бўлинмалари томонидан бажариладиган фаолиятнинг асосий турига тегишли бўлмаган ишлаб чиқариш хусусиятига эга бўлган ишлар ва хизматлар; - табиий хом ашё (ер рекультивациясига ажратмалар, ихтисослаштирилган юридик шахслар томонидан амалга ошириладиган ерни рекультивация қилиш ишларига ҳақ тўлаш), илдизи билан бериладиган дарахтга ҳақ тўлаш, саноат корхоналари томонидан сув хўжалиги тизимида белгиланган лимитлар доирасида ва ундан ортиқ олинадиган сув учун ҳақ тўлаш. Саноатнинг хом ашё тармоқлари учун ёғоч тахта материаллардан ёки фойдали қазилмалардан (рудадан) фойдаланишга ҳуқуқларнинг амортизация қилинадиган қиймати ёки атроф муҳитни тиклаш харажатлари; - технологик мақсадларга, энергиянинг барча турларини ишлаб чиқаришга, биноларни иситишга сарфланадиган ёнилғининг четдан сотиб олинадиган барча турлари, корхонанинг транспорти томонидан бажариладиган ишлаб чиқаришга хизмат кўрсатиш бўйича транспорт ишлари; - корхонанинг технологик, транспорт ва бошқа ишлаб чиқариш ва хўжалик эҳтиёжларига сарфланадиган барча турдаги харид қилинадиган энергия;

www.arxiv.uz - ишлаб чиқариш соҳасида моддий бойликларнинг табиий йўқолиш нормалари доирасида ва улардан ортиқча йўқотилиши, яроқсизланиши ва кам чиқиши; - корхонанинг транспорти ва ходимлари томонидан моддий ресурсларни етказиш билан боғлиқ харажатлар (юклаш ва тушириш ишлари ҳам шу жумлага киради) ишлаб чиқариш харажатларининг тегишли элементларига кириши керак (меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари, асосий фондлар амортизацияси, моддий харажатлар ва бошқалар). Корхоналар томонидан моддий ресурсларни етказиб берувчилардан олинадиган идишлар ҳам моддий ресурслр қийматига киритилади. Маҳсулот таннархига киритиладиган моддий ресурслар харажатларидан қайтариладигн чиқитлар қиймати ҳамда идиш ва ўраш-жойлаш материаллари қиймати, уларнинг амалда сотилиши, фойдаланиши ёки омборга кирим қилиниши нархи бўйича чиқариб ташланади. “Моддий харажатлар” элементлари бўйича акс эттириладиган моддий ресурслар қиймати сотиб олиш нархидан, шу жумладан бартер битишувларида, қўшимча нарх (устама)дан, таъминот, ташқи иқтисодий ташкилотлар томонидан тўланадиган воситачилик тақдирлашларидан, товар биржалари хизматлари қийматидан, шу жумладан брокерлик хизматларидан, божлар ва йиғимлардан, тарнспортда ташишга ҳақ тўлашдан, ташқи юридик шахслар томонидан амалга ошириладиган сақлаш ва етказиб беришга ҳақ тўлашдан келиб чиқиб шаклланади. Ишлаб чиқариш харажатларининг йирик элементларига асосий ишлаб чиқариш фондларининг эскиришидир. Қайсиким, у амортизация ажратмалари суммасига тенгдир. Унга асосий

www.arxiv.uz фондларнинг тезлаштирилган амортизацияси ва унинг индексацияси ҳам киради. Ишлаб чиқариш хусусиятига эга бўлган меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари - бу корхонанинг асосий ишлаб чиқариш ходимларига меҳнат ҳақи тўлаш билан боғлиқ харажатлардир. Уларга қуйидагилар киради: - корхонада қабул қилинган меҳнатга ҳақ тўлаш шакллари ва тизимларига мувофиқ ишбай расценкалар, тариф ставкалари ва лавозим маошларидан келиб чиқиб амалда бажарилган ишлаб чиқариш хусусиятига эга бўлган иш учун ҳисобланган иш ҳақи, шу жумладан бажарилган ишни ҳисобга олиш бўйича дастлабки ҳужжатларда назарда тутилган рағбатлантирувчи тусдаги тўловлар; - касб маҳорати ва мураббийлик учун тариф ставкаларига ва окладларига устамалар; - иш режими ва меҳнат шароитлари билан боғлиқ бўлган компенсация тусидаги тўловлар (технологик жараён жадвалида нзарда тутилган тунги вақтда, ишдан ташқари вақтда, дам олиш ва байрам кунлари ишлаганлик учун тариф ставкалари ва окладларига устамалар ва қўшимча ҳақ, кўп сменали режимда ишлаганлик, касбларни бирга қўшиб олиб борганлик ва хизмат кўрсатиш зоналарини кенгайтирганлик учун устамалар, ҳукумат томонидан тасдиқланган касблар ва ишлар рўйхати бўйича оғир, зарарли, алоҳида зарарли меҳнат ва табиий-иқлим шароитларида ишлаганлик учун устамалар, шу жумладан ушб шароитлардаги узлуксиз иш стажи учун устамалар ва ҳ.к.); - ишланмаган вақт учун тўлов (фойдаланилмаган ва қўшимча таътиллар учун компенсациялар, ўсмирларнинг имтиёзли соатлари, болани овқатлантириш учун оналар

www.arxiv.uz ишидаги танаффуслар, шунингдек тиббий кўриклардан ўтиш билан боғлиқ вақт учун ҳақ тўлаш, ҳарбий йиғинлар, фавқулодда вазиятлар бўйича йиғинлар ва бошқалар учун меҳнат ҳақи тўлаш ва ҳ.к.); - корхона штатида турмайдиган ходимлар меҳнатига, улар томонидан фуқаролик-ҳуқуқий тусдаги тузилган шартномалар бўйича ишлар бажарилганлиги учун ҳақ тўлаш, агар бажарилган иш учун ходимлар билан ҳисоб-китоб корхонанинг ўзи томонидан амалга оширилса пудрат шартномаси ҳам шу жумлага киради; - белгиланган тартибга мувофиқ ишлаб чиқариш жараёнида қатнашувчи ходимлар меҳнатига ҳақ тўлаш фондига киритиладиган тўловларнинг бошқа турлари. Корхонларнинг ишлаб чиқаришга тегишли бўлган ижтимоий суғуртага ажратмалари - бу ижтимои фондларга (Пенсия фондига, Аҳолини иш билан таъминлашга кўмаклашиш фондига, Касаба уюшмалари Федерацияси кенгашига) мажбурий ажратмалардир. Корхоналарнинг ишлаб чиқариш тусидаги бошқа харажатларига қуйидагилар тегишли: - ишлаб чиқариш жараёнига хизмат кўрсатиш харажатлари (ишлаб чиқаришни хом ашё, материаллар, ёнилғи, энергия, инструмент, мосламалар ва бошқа меҳнат воситалари ва буюмлари билан таъминлаш харажатлари; асосий ишлаб чиқариш фондларини иш ҳолатида сақлаш харажатлари; ёнғиндан сақлаш ва қўриқлашни ҳамда корхонанинг техникавий фойдаланиш қоидалари билан назарда тутилган бошқа махсус талабларни таъминлаш, улар фаолиятини назорат қилиш харажатлари; ишлаб чиқариш фаолиятига тегишли бўлган асосий воситаларни жорий

www.arxiv.uz ижарага олиш билан боғлиқ харажатлар; текин кўрсатиладиган коммунал хизматлар, озиқ-овқат, айрим тармоқлар ходимларига озиқ-овқатлар қиймати, корхона ходимларига бериладиган текин уй-жой ҳақини тўлаш харажатлари; амалдаги қонун ҳужжатларига мувофиқ текин бериладиган ва шахсий фойдаланишда қоладиган буюмлар қиймати ва бошқалар); - ишлаб чиқариш ходимларини белгиланган ишлаб чиқариш жараёнига тегишли бўлган хизмат сафарларига юбориш бўйича нормалар доирасида ва улардан ортиқча харажатлар; - ишлаб чиқариш ишчиларини ва ишлаб чиқариш активларини мажбурий суғурта қилиш харажатлари; - брак туфайли келиб чиқадиган йўқотишлар; - ишлаб чиқаришнинг ички сабабларига кўра бекор туришлар туфайли йўқотишлар; - кафолатли хизмат муддати блгиланган буюмларни кафолатли тузатиш ва уларга кафолатли хизмат кўрсатиш харажатлари; - маҳсулот (хизмат)ларнинг мажбурий сертификация қилиш харажатлари; - ишлаб чиқариш жароҳатлари туфайли меҳнат қобилияти йўқолиши муносабати билан тегишли ваколатли органларнинг қарорлари асосида ва қарорларсиз тўланадиган нафақалар; - умумий фойдаланиладиган йўловчилар транспорти хизмат кўрсатмайдиган йўналишларда ходимларни иш жойига олиб бориш ва олиб келиш билан боғлиқ хражатлар.

www.arxiv.uz Давр харажатлари Давр харажатлари деганда бевосита ишлаб чиқариш жараёни билан боғлиқ бўлмаган харажатлар ва сарфлар тушнилади: бошқарув харажатлари, маҳсулотни сотиш харажатлари ва умумхўжалик аҳамиятига эга бўлган бошқа харажатлар. Корхоналарнинг сотиш харажатларига қуйидагилар киради: - товарларни темир йўл, ҳаво, автомобиль, денгиз, дарё транспортида ва от-уловда ташиш харажатлари ҳамда транспорт воситалари бекор туриб қолганлиги учун тўланган жарималар; - савдо ва умумий овқатланиш корхоналари ишлари харажатлари (меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари; ижтимоий суғуртага ажратмалар; савдо рекламаси харажатлари; товарларни сақлаш, уларга ишлов бериш ва уларни навларга ажратиш харажатлари; ташиш, сақлаш ва сотиш чоғида товарларнинг норма доирасида ва ундан ортиқча йўқотилиши; ўраш-жойлаш материаллари харажатлари; мол-мулкни мажбурий суғурта қилиш харажатлари ва бошқалар); - сотиш бозорларини ўрганиш бўйича белгиланган нормативлар доирасида ва ундан ортиқча харажатлар (маркетингга, рекламага сарфланган харажатлар); - юқорида санаб ўтилмаган сотиш бўйича бошқа харажатлар. Бошқарув (маъмурий) харажатлар

www.arxiv.uz Корхоналарда бошқарув харажатларига қуйидагилар киради: - бошқарув ходимларига тегишли бўлган меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари; - бошқарув ходимларига тегишли бўлган ижтимоий суғуртага ажратмалар; - хизмат енгил автотранспортига ва хизмат микроавбусини сақлаш, ёллаш ва ижарага олиш харажатлари; - корхонани ва унинг таркибий бўлинмаларини ташкил этиш ва уларни бошқариш харажатлари; - бошқарувнинг техник воситалари, алоқа узеллари, сигнализация воситалари, ҳисоблаш марказларини ва ишлаб чиқаришга тегишли бўлмаган бошқарувнинг бошқа техник воситаларини сақлаш ва уларга хизмат кўрсатиш харажатлари; - ижара, хизматлар кўрсатилганлиги учун алоқа узелларига ҳақ тўлаш (АТС, уяли, йўлдош, пейжинг алоқа); - шаҳарлараро ва халқаро телефон сўзлашувлари учун белгиланган нормативлар доирасида ва улардан ортиқча ҳақ тўлаш; - маъмурий - бошқарув эҳтиёжлари учун бинолар ва хоналар ижараси учун ҳақ тўлаш; - маъмурий фаолиятга эга бўлган асосий фондларни сақлаш ва уларни тузатиш, шунингдек эскириш (амортизация) харажатлари; - юқори ташкилотлар ва юридик шахс мақомига эга бирлашмалар, вазирликлар, идоралар, уюшмалар, концернлар ва бошқалар харажатларига ажратмалар; - ходимларни ва ишлаб чиқариш жараёни билан боғлиқ бўлмаган мол-мулкни мажбурий суғурта қилиш;

www.arxiv.uz - бошқарув ходимларини хизмат сафарларига юбориш бўйиа белгиланган нормалар доирасида ва ундан ортиқча харажатлар; - белгиланган нормалар доирасида ва ундан ортиқа миқдордаги харажатлар; - умумий овқтланиш корхоналари ва бошқаларга биноларни текин бериш ва коммунал хизматлар қийматига ҳақ тўлаш харажатлари; - бевосита ишлаб чиқариш жараёнига тегишли бўлмаган, табиатни муҳофаза қилиш аҳамиятига эга бўлган жамғармаларни сақлаш ва улардан фойдаланиш билан боғлиқ жорий харажатлар, шу жумладан йўл қўйиладиган нормалар доирасида ва улардан ортиқча ифлослантирувчи моддаларнинг атроф-муҳитга чиқарилганлиги (ташланганлиги) учун тўловлар. Умумхўжалик аҳамиятига эга бўлган бошқа операция харажатлари Корхоналарнинг бошқа операция харажатлари қуйидагилардан иборат: - кадрлар тайёрлаш ва уларни қайта тайёрлаш харажатлари (янги ташкил этилаётган корхонада ишлаш учун нормалар доирасида ва улардан ортиқча кадрлар тайёрлаш ва қайта тайёрлаш бундан мустасно); - лойиҳа ва қурилиш-монтаж ишларида чала ишларни бартараф этиш харажатларини қоплаш, шунингдек объект қошидги омборгача транспортда ташиш чоғидаги шикастланишлар ва бузилишлар, коррозияга қарши ҳимоя нуқсонлари туфайли келиб чиқган тафтиш харажатлари

www.arxiv.uz (асбоб-ускуналарни қисмларга ажратиш) ва шунга ўхшаш бошқа харажатлар етказиб берувчи ва ишларни бажариш шартларини бузган юридик шахслар ҳисобига мазкур харажатлар чала ишлар, шикастланиш ёки зарар кўриш учун жавобгар бўлган етказиб берувчи ёки бошқа корхоналар ҳисобига ундирилиши мумкин бўлмаган даражада амалга оширилади; - маслаҳат ва ахборот хизматларига ҳақ тўлаш, шу жумладан корхона мулкдорларидан бирининг ташаббуси бўйича ўтказалидаган аудиторлик хизматларига ҳақ тўлаш; - ўзининг хизмат кўрсатувчи ишлаб чиқаришлари ва хўжаликларни сақлашдан кўрилган зарарлар; - саломатликни муҳофаза қилиш ва ходимларнинг ишлаб чиқариш жараёнида бевосита қатнашуви билан боғлиқ бўлмаган дам олишларни ташкил этиш тадбирлари; - корхона томонидан маҳсулот ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлмаган ишлар ва хизматларни (шаҳар ва шаҳарчаларни ободонлаштириш ишлари, қишлоқ хўжалигига ёрдам бериш ва бошқа хил ишларни) бажариш харажатлари; - компенсация ва рағбатлантириш тусидаги тўловлар (вақтинча меҳнат лаёқатини йўқотган тақдирда қонун ҳужжатлари билан белгиланган, ҳақиқий иш ҳақи миқдоригача қўшимча ҳақ ва бошқалар); - иш ҳақини ҳисоблашда ҳисобга олинмайдиган тўловлар ва харажатлар (қонунчиликка мувофиқ болани икки ёшга тўлгунгача парвариш қилиш бўйича ҳар ойлик нафақани тўлаш бўйича харажатлар; пенсияга устамалар; пенсияга чиқаётган меҳнат фахрийларига бир йўла тўланадиган нафақалар; ходимларга тўланадиган моддий ёрдам);

www.arxiv.uz - соғлиқни сақлаш объектлари, қариялар ва ногиронлар уйлари, болалар мактабгача тарбия муассасалари, соғломлаштириш лагерлари, маданият ва спорт объектлари, халқ таълими муассасалари, шунингдек уй-жой фонди объектлари таъминотига (шу жумладан барча турдаги таъмирлаш ишларини ўтказишга амортизация ажратмалари ва харажатларни ҳам қўшган ҳолда) жойлардаги давлат ҳокимияти органлари томонидан белгиланган нормативлар доирасидаги ва улардан кўпроқ харажатлар; - вақтинча тўхтатиб қўйилган ишлаб чиқариш қувватлари ва объектларини сақлаш харажатлари (бошқа манбалардан қопланадиган харажатлардан ташқари); - банк ва депозитарий хизматларига тўловлар; - экология, соғломлаштриш ва бошқа хайрия жамғармаларига, маданият, халқ таълими, соғлиқни сақлаш, ижтимоий таъминот, жисмоний тарбия ва спорт корхоналари, муассасалари ва ташкилотларига бадаллар; - бюджетга мажбурий тўловлар, солиқлар, йиғимлар, амалдаги қонунчиликка мувофиқ тўланадигн ва корхона харажатларига қўшиладиган махсус бюджетдан ташқари жамғармаларга ажратмалар; - зарарлар, жарималар, пенялар (бекор қилинган ишлаб чиқариш буюртмалари бўйича йўқотишлар; моддий бойликларнинг табиий йўқолиши нормалари доирасидаги ва нормалардан кўпроқ, бевостита ишлаб чиқариш жараёнига тегишли бўлмаган йўқотишлар ҳамда камомадлар; суд харажатлари; тўланиши шубҳали қарзлар бўйича заҳирага ажратмалар ва бошқалар); - бошқа операция харажатлари.

www.arxiv.uz Молиявий фаолият бўйича харажатлар Корхоналарнинг молиявий фаолияти билан боғлиқ харажатларга қуйидагилар киради: - Республика Марказий банки томонидан белгиланган ҳисоб ставкалари доирасида ва улардан юқори доирада қисқа муддатли ҳамда узоқ муддатли кредитлар бўйича, шу жумладан тўлов муддати ўтган ва узайтирилган ссудалар бўйича тўловлар; - мол-мулкни узоқ муддатли ижарага олиш (лизинг) бўйича фоизларни тўлаш харажатлари; - чет эл валютаси билан операциялар бўйича салбий курс тафовутлари ва зарарлар; - сарфланган (қимматли қоғозларга, шуъба корхоналарга ва ҳоказоларга) маблағларни қайта баҳолашдан кўрилган зарарлар; - ўз қимматли қоғозларини чиқариш ва тарқатиш билан боғлиқ харажатлар; - молиявий фаолият бўйича бошқа харажатлар, шу жумладан салбий дисконт. Фавқулодда зарарлар Фавқулодда зарарлар - бу корхоналарнинг одатдаги фаолиятидан четга чиқувчи ҳодисалар ёки операциялар натижасида пайдо бўладиган ва рўй бериши кутилмаган одатдан ташқари харажатлар моддаларидир. Бунга давр харажатлари таркибида акс эттирилиши керак бўлган ўтган давр моддалари кирмайди.

www.arxiv.uz У ёки бу модданинг фавқулодда зарарлар моддаси сифатида акс эттирилши учун қуйидаги мезонларга жавоб бериши шарт: - корхонанинг одатдаги хўжали фаолиятига хос бўлмаслиги керак; - бир неча йил мобайнида такрорланмаслиги лозим; - бошқарув ходими томонидан қабул қилинадиган қарорларга боғлиқ бўлмаслиги керак. Тегишли моддаларни фавқулодда зарарларга киритиш ёки киритилмаслик тўғрисида қарорлар қабул қилишда корхона фаолият юритаётган шароит ҳам ҳисобга олинади. Масалан, корхона алоҳида иқлим шароитларида жойлашган бўлса ва унинг шу иқлим шароитига боғлиқ ҳолда ишламай туриб қолишлари фавқулодда ҳолат деб баҳоланмайди. Чунки ушбу ҳолат “бир неча йил мобанида такрорланмаслиги керак” деган мезонга жавоб бермайди. Шуни таъкидлаш лозимки, ҳозирги шароитда корхоналарнинг маҳсулот ишлаб чиқариши ва уни сотиши билн боғлиқ харажатлари ўсиш тенденциясига эга. Бунга хом ашё, материаллар, ёнилғи, энергия ва ускуналарнинг қимматлашиши, кредитдан фойдаланиш учун фоизлр ставкасининг ўсиши, транспорт хизматлари тарифларининг кўтарилиши, реклама харажатларининг кўпайиши сабаб бўлмоқда. Фойда ва уни шакллантириш манбалари. Фойдани тақсимлаш тартиби ва кўпайтириш йўллари

www.arxiv.uz Иқтисодиётнинг эркинлаштирилиши шароитида корхоналар хўжалик фаолиятини баҳоловчи асосий мезон - фойда. Фойда - бу мураккаб иқтисодий категориялардан бири ҳисобланади. У асосан қўшимча қийматни яратиш ва ишлатиш жараёнида юзага келадиган иқтисодий муносабатларни ифодалайди. Корхона фойдасининг шаклланиш манблари улар хўжалик фаолияти натижасида олинадиган даромадлардир: - сотишдан олинган соф тушум; - асосий фаолиятдан олинган бошқа даромадлар (операция даромадлари); - молиявий фаолиятдан олинган даромадлар; - фавқулодда фойда. Сотишдан олинган соф тушум маҳсулот (иш, хизмат)ларни сотишдан олинган пул тушумидан қўшилган қиймат ва акциз солиғи ҳамда экспорт бож пошлинасини чиқариш йўли билан аниқланади. Унга товарларнинг қайтарилиши, харидорлар учун берилган чегирмалар ва бошқалар киритилмайди. Корхоналарнинг асосий ишлаб чиқариш фаолиятидан олинадиган бошқа даромадларга қуйидагилар киради: - ундирилган ёки қарздор томонидан эътироф этилган жарималар, пенялар, вақтида тўланмаган қарзлар ва хўжалик шартномалари шартларини бузганлик учун бошқа хил жазо жарималари, шунингдек етказилган зараларни ундириш бўйича даромадлар; - ҳисобот йилида аниқланган ўтган йиллардаги фойда; - ишлаб чиқариш ва маҳсулот (иш, хизмат)ларни сотиш билан бевосита боғлиқ бўлмаган операциялардан рента

www.arxiv.uz даромади, корхона ҳузуридаги ошхоналардан тушумлар, ёрдамчи хизматлардан даромадлар сифатидаги бошқа даромадлар; - корхонанинг асосий фондларини ва бошқа мол- мулкларини сотишдан олинган даромадлар; - даъво билдириш муддати ўтган кредиторлик ва депонет қарзларни ҳисобдн чиқаришдан олинган даромадлар; - товар - моддий бойликларни қайта баҳолаш; - давлат субсидияларидан даромадлар; - холисона молиявий ёрдам; - бошқа операцион даромадлар. Корхоналар молиявий фаолиятидан олинадиган даромадларга қуйидагилар киради: - олинган роялтилар ва сармоя трансферти; - Республика ҳудудида ва унинг ташқарисида бошқа хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятига улуш қўшган ҳолда қатнашишдан олинган даромад, акциялар бўйича дивидендлар ва облигациялар ҳамда корхонага тегишли қимматли қоғозлар бўйича даромадлар; - мол-мулкни узоқ муддатли ижарага беришдан олинган даромадлар (лизинг тўловини олиш); - валюта счётлари, шунингдек чет эл валютларидаги операциялар бўйича ижобий курс тафовутлари; - сарфланган (қимматли қоғозларга, шуъба корхоналарга ва ҳоказоларга) маблағларни қайта баҳолашдан олинган даромадлар; - молиявий фаолиятдан олинган бошқа даромадлар. Корхоналарнинг фавқулодда фойда - бу кўзда тутилмаган тасодифий тусга эга бўлган ҳодиса ёки корхонанинг одатдаги фаолияти доирасидан четга чиқадиган

www.arxiv.uz тусдаги операциялар натижасида пайдо бўладиган ва олиниши кутилмаган фойдадир. Бунга даромадларнинг камдан-кам бўладиган моддалари ёки асосий фаолиятдан олинган бошқа даромадлар бўлимида акс эттирилиши керак бўлган ўтган даврлардаги фойда кирмайди. Корхоналарнинг, юқорида келтирилган, хўжалик фаолиятидан олинган даромадлари ва қилинган харажатлари асосида фойданинг қуйидаги бешта кўрсаткичлари аниқланади: - маҳсулотни сотишдан олинган ялпи фойда - бу сотишдан олинган соф тушум билан сотилган маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархи ўртасидаги тафовут кўринишида бўлади: ЯФ=ССТ-ИТ бунда, ЯФ - ялпи фойда; ССТ - сотишдан олинган соф тушум; ИТ - сотилган маҳсулотнинг ишлб чиқариш таннархи. - асосий фаолиятдан кўрилган фойда - бу маҳсулотни сотишдан олинган ялпи фойда билан давр харажатлари ўртасидаги тафовут ва плюс асосий фаолиятдан кўрилган бошқа даромадлар ёки минус бошқа зарарлар кўринишида бўлади: АФФ=ЯФ-ДХ+БД-БЗ бунда, АФФ - асосий фаолиятдан олинган фойда; ДХ - давр харажатлари; БД - асосий фаолиятдан олинган бошқа даромадлар; БЗ - асосий фаолиятдан кўрилган бошқа зарарлар.

www.arxiv.uz - умум хўжалик фаолиятидан олинган фойда - бу асосий фаолятдан олинган фойда суммаси плюс молиявий фаолиятдан кўрилган даромадлар ва минус харажатлар кўринишида бўлади: УФ=АФФ+МД-МХ бунда, УФ - умумхўжалик фаолиятдан олинган фойда; МД - молиявий фаолиятдан олинган даромадлар; МХ - молиявий фаолият харажатлари. - солиқ тўлангунгача олинган фойда - бу умумхўжалик фаолиятидан олинган фойда плюс фавқулодда (кўзда тутилмаган) вазиятлардан кўрилган фойда ва минус зарар кўринишида бўлади: СТФ= УФ+ФФ-ФЗ бунда, СТФ - солиқ тўлангунгача олинган фойда; ФФ - фавқулодда вазиятлардан олинган фойда; ФЗ - фавқулодда вазиятлардан кўрилган зарар - йилнинг соф фойдаси - бу солиқ тўлангандан кейин корхона ихтиёрида қоладиган фойда. У солиқ тўлангунгача олинган фойдадан фойда (даромад) дан тўланадиган солиқни ва қонун ҳужжатларида назарда тутилган бошқа солиқлар ва тўловларни чиқариб ташлаган ҳолда аниқланади: СФ=СТФ-ДС-БС бунда, СФ - соф фойда; ДС - фойда (даромад)дан тўланадиган солиқ; БС - бошқа солиқлар ва тўловлар Демак, фойда корхона хўжалик фаолиятидан олинган даромадларнинг харажатлардан ортиқ бўлганлигидан, яъни ижобий молиявий натижага эришилганидан дарак беради.

www.arxiv.uz Унинг миқдори, асосан, иккита кўрсаткичга - маҳсулот нархи ва уни ишлаб чиқариш харажатларига боғлиқ. Эркин рақобат шароитида маҳсулотга нарх уни ишлаб чиқарувчи ёки уни харид қилувчининг ҳоҳишига қараб паст юқори қўйилмайди. Маҳсулот нархи эркин бозорнинг нархлаштириш қонуниятлари таъсири остида, автоматик равишда белгиланади. Корхона ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар юқори даражадаги нархларда сотилса ва уларни ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлган харажатлар пасайса фойда массаси, табиий равишда, салмоқли бўлади. Ҳар бир корхона шундай натижага эришишга интилишади. Чунки, фойда корхона молиявий ресурсининг асосий элементларидан бири ҳисобланади. Молиявий ресурс қанчалик ўсиб борса корхонанинг молиявий барқарорлиги шунчалик мустаҳкамланиб боради. Иқтисодиётнинг эркинлаштирилиши шароитида корхона соф фойдасининг тақсимоти ўзига хос хусусиятларга эга. Бунга корхонанинг мулк шакли таъсир этади. Соф фойда тақсимоти қуйидаги кўринишларда бўлади: - акционерлик жамиятида дивидентлар тўлашга ва резерв капиталига ажратма қилинади. Унинг қолган қисми тақсимланмаган фойда кўринишида жамият ихтиёрида қолади ва корхона фаолиятини ривожлантиришда (асосий фондларни кенгайтиришда ва айланма маблағларни шакллантиришда) қатнашади; - қўшма корхонада резерв капиталига ажратма қилинади, унинг уставига мувофиқ таъсисчил а р ўртасида тақсимланади ёки таъсисчилар қарорига биноан корхона фаолиятини ривожлантиришга ишлатилади;

www.arxiv.uz - хусусий корхоналарда резерв капиталига ажратма қилинади ва унинг қолган қисми тақсимланмаган фойда кўринишида корхона фаолиятини ривожлантиришда иштирок этади; - давлат корхоналарида резерв фондига ажратма қилинади, қолган қисми эса Устав фондига қўшилади. Маълумки, корхона Устав фонди унинг асосий ва айланма фондларини шакллантиришда муҳим манба ҳисобланади. Корхонанинг ишлаб чиқариш фаолиятидан оладиган фойданинг миқдори ички ва ташқи омиллардан боғлиқ.Ички омилларга янги техника ва технологияларни жорий этиш, хўжалик юритиш даражаси, раҳбарият ва менежерларнинг билимдонлиги (омилкорлиги), маҳсулотнинг рақобатбардошлиги, ишлаб чиқаришни ва меҳнатни ташкил этиш даражаси киради. Корхона фаолиятига боғлиқ бўлмаган ташқи омилларга бозор коньюнктураси, ишлаб чиқариш учун зарур бўлган моддий-техник ресурсларнинг нархи, амортизация нормалари, солиқ солиш тизими ва бошқалар. Иқтисодиётнинг эркинлаштирилиши шароитида ҳар бир корхонада фойдани кўпайтириш тадбирларини режалаштириш ва амалга ошириш лозим. Умуман олганда бундай тадбирлар қуйидаги кўринишларда бўлиши мумкин: - у ёки бу маҳсулотни ишлаб чиқариш бўйича монопол ўринни эгаллашга (ноёб маҳсулотлар ишлаб чиқаришга) эришиш; - доимо ўзгарувчан коньюнктурга қараб ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларни янгилаб туриш; - рақобатбардошлик шароитида товарларнинг сотила олишини таъминлаш мақсадида харидорларга турли хил

www.arxiv.uz хизматлар кўрсатиш (жумладан, товарлар сотилгандан кейинги хизматлар); - маҳсулот ишлаб чиқаришни ўстириш; - маҳсулот сифатини яхшилаш; - ортиқча ускуналар ва бошқаларни сотиш ёки ижарага бериш; - мавжуд моддий ресурслардан, ишлаб чиқариш қувватларидан ва иш майдонларидан, ишчи кучи ва иш вақтидан оқилона фойдаланиш асосида маҳсулотларнинг таннархини пасайтириш; - ишлаб чиқаришни диверсификациялаш; - маҳсулотларни сотиш бозорини кенгайтириш ва бошқалар. Корхона фаолияти самарадорлигини аниқлаш учун якуний натижани (фойдани) ишлаб чиқариш харажатлари ёки шндай натижага эришишни таъминлаган ресурслар билан таққослаш лозим. Рентабелликнинг иқтисодий мазмуни ва кўрсаткичлари Корхона фаолиятига объектив баҳо беришда, такрор ишлаб чиқариш жараёнларининг айрим босқичларида харажатлар билан натижаларни қиёслашда маълум бир иқтисодий кўрсаткичлардан фойдаланиш зарур бўлади. Улар қаторига рентабеллик кўрсаткичи ҳам киради. Рентабеллик - корхоналар тижорат ҳисоби фаолиятининг иқтисодий самарадорлиги кўрсаткичларидан биридир. Фойдалалик ишлаб чиқариш фаолиятининг маълум муддати (йил, чорак0 давомида сердаромадлик (зарар келтирмаслик) хусусиятини англатади. У хўжалик

www.arxiv.uz фаолиятининг пировард натижаларини тўғри баҳолашга ва корхонадаги мавжуд ресурслардан самарали фойдаланишнинг иқтисодий манфаатдорлигини йўлга қўйишга имкон бради. Ишлаб чиқаришнинг интенсив ва самарали ривожланаётганлигига баҳо беришда рентаблликнинг бир қатор кўрсаткичларидан фойдаланилади, қайсиким, уларни ҳисоблашда фойданинг абсолют миқдори маълум бир базалар билан таққосланади. Амалиётда тадбиркор ва инвесторни қизиқтирадиган рентабелликнинг қуйидаги кўрсаткичлари ҳисобланади: - хўжалик фаолиятини юритишга солинган активлар рентабллиги; - маҳсулотни сотиш рентабеллиги; - ўз капитали (маблағи) рентабеллиги; - харажатлар рентабеллиги; - бир дона акция рентабеллиги. Корхона фаолиятини юритишга солинган активлар рентабеллиги (А рент ) - бу соф фойданинг қўйилган барча маблағлар, яъни активларнинг 1 сўмига тўғри келадиган улушидир. У соф фойданинг (СФ) умумий актив (А)нинг ўртача йиллик суммасига нисбати кўринишид аниқланади: СФ А рент = ——— А Маҳсулотни сотиш рентабеллиги (С рент ) - бу сотилган маҳсулот бирлигига тўғри келадиган фойда улушини, яъни сотилган маҳсулотнинг самарадорлик даражасини тавсифлайди. У ялпи фойда самарасининг (ЯФ) маҳсулот сотишдан тушган соф пул тушумига (СТ) нисбати кўринишида ҳисобланади:

www.arxiv.uz ЯФ С рент = ——— СТ Корхонанинг ўз капитали рентабеллиги (ЎК рент ) - бу соф фойданинг корхона ўз капитали (маблағи) 1 сўмига тўғри келадиган улушидир. У соф фойданинг (СФ) корхона ўз капиталининг ўртача йиллик суммасига нисбати кўринишида аниқланади: СФ ЎК рент = ——— ЎК Харажатлар рентабеллиги (Хар рент. ) - бу корхона асосий ишлаб чиқариш фаолиятидан олинган фойданинг асосий ишлаб чиқариш харажатлари (сотилган маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархи, сотиш харажатлари, маъмурий харажатлар, асосий фаолиятнинг бошқа жараёнларидан харажатлар)даги (АИЧХ) улушини тавсифлайди. АФФ Хар рент = ———— АИЧХ Акционерлик жамиятининг бир дона акцияси рентабеллиги (АК) - соф фойданинг корхона акциялари (АК) сонига нисбати кўринишида ҳисобланади. Бу кўрсаткич корхонанинг бозордаги фаоллигини тавсифлайди. СФ АК рент = ——— АК Рентабелликнинг барча кўрсаткичлари корхонанинг барқарорлигини аниқлашга, унинг ишлаб чиқариш

www.arxiv.uz самарадорлигини оширишга ва бозордаги рақобат бардошлигинпи кўтариш бўйича тадбирларни белгилашга хизмат қилади. Фойда ва рентабелликка таъсир қилувчи омиллар Ҳозирги пайтда фойдага таъсир қилувчи омилларнинг таъсирини бир қанча усулларни қўллаб аниқлаш мумкин. Энг аввало корхонанинг ялпи фойдасига таъсир қилувчи омиллар аниқланади. Сотишдан олинган соф тушумни корхонанинг ялпи фойдаси (Фсм) деб ҳам аташ мумкин. Бу одатда сотилган маҳсулотнинг умумий қийматидан (См) унинг таннархини (Тн) айириш йўли билан аниқланади. Аммо шу икки кўрсаткич замирида маҳсулотнинг қиймати, миқдори, баҳо ўзгариши, таннархдаги тебранишлар мужассам этилган. Шу туфайли ялпи фойданинг вужудга келишида бевосита шу омиллар таъсирини ҳисобга олиш мақсадга мувофиқдир. Буни амалга ошириш учун қуйидаги жадвални тузиш тавсия қилинади (10.4.1-жадвал). 10.4.1-жадвал Ялпи фойда ўзгаришига таъсир этувчи омиллар ҳисоб-китоби Кўрсаткичлар Асос йилид а Ҳисоб от йилид аги шу давр Ҳисоб от йилид аги маҳсу лот Ҳисоб от йилид Фарқи (+,-)

www.arxiv.uz танна рхи ва асос йилид аги баҳос и билан асос йи- лидаг и танна рхи ва ҳи- собот йи- лидаг и баҳо билан а 1. Сотилган маҳсулот (иш, хизмат) қиймати 4583,3 5694,5 4745,4 ** 5694,5 +1111, 2 2. Сотилган маҳсулот (иш, хизмат)нинг тўла таннархи 3951,2 3951,2 4841,7 4841,7 +890,5 Ялпи фойда*(1қ- 2қ) 632,1 1743,3 -96,3 852,8 +220,7 * Сотилган маҳсулот (иш, хизмат)дан олинган ялпи фойда ** Вилоят статистика ва истиқболни белгилаш бошқармасининг ҳисоботига асосан баҳо индекси 1,2 га тенг. Жадвал маълумотлари кўрсатадики, ялпи фойда шу давр мобайнида 220,7 минг (852,8-632,1) сўмга ошган. Унинг ўзгаришига қуйидаги омиллар таъсир қилган: 1. Сотилган маҳсулот ҳажмининг кўпайиши

www.arxiv.uz (  Фсм=(См 1 -Тн 0 ) - (См 0 -Тн 0 )=1743,3-632,1=+1111,2 2. Таннархнинг ошганлиги (  Фтк=[(См 1 / i р) - Тн 1 ] - (См 1 -Тн 0 )= - 96,3-1743,3=- 1839,6 3. Баҳонинг ошганлиги (  Фб = (См 1 -Тн 1 ) - [( C м 1 / ip )-Тн 1 ] = 852,8+96,3=+949,1 Барча омиллар таъсири (  Ф=1111,2 - 1839,6 + 949,1 = +220,7 минг сўм Корхонада ялпи фойда маълум аҳамиятга эга, чунки у барча молиявий натижаларни ифодаловчи кўрсаткичлар негизини ташкил қилади. Аммо хўжалик фаолиятининг пировад натижаси соф фойдага эришиш билан белгиланади. Шу туфайли иқтисодий таҳлилда соф фойдани ўрганиш ва таҳлил қилиш муҳим аҳамиятга эга. Корхонада соф фойданинг шаклланиш жараёни бутун молиявий-хўжалик фаолиятини қамраб олади. Бу ерда маҳсулотни ишлаб чиқариш ва сотиш, сотиш ва маъмурий харажатларни тежш, молиявий фаолият натижасида ижобий салдога эришиш, тасодифий фойдага муяссар бўлиш, солиқ ставкаси ўзгармаган ҳолда солиқ сўммасини камайтириш каби бир қанча босқичлар мужассам. Уларнинг кетма-кетлигини қуйидагича ифодалаш мумкин. Маҳсулотни (иш, хизматни) сотишдан тушган соф тушум - Шу сотилган маҳсулот (иш, хизмат)нинг ишлаб чиқариш таннархи = Сотишдан тушган ялпи молиявий натижа

www.arxiv.uz - Давр харажатлари (сотишга, бошқаришга ва бошқа маъмурий харажатлар) (  ) Асосий фаолиятнинг бошқа жараёнларидан даромадлар ва харажатлар = Асосий ишлаб чиқариш фаолиятининг натижаси  Молиявий фаолият натижаси (олинган двидендлар, фоизлар, валюта курси фарқи фойда(+), зарар(-)) = Умумхўжалик фаолиятининг молиявий натижаси  Фавқулотдаги (тасодифий) фойда (+) ёки зарар (-) = Солиқ тўлаганга қадарги умумий молиявий натижа - фойда (+), зарар (-) - Солиқлар ва мажбурий ажратмалар = Соф фойда - Тўланган двиденд = Балансда кўрсатила-диган тақсимланмаган фойда Ушбу чизма молиявий натижаларни, яъни соф фойданинг шаклланишини ифодаловчи кўрсаткичларни аниқлашнинг мумтоз чизмаси бўлиб ҳисобланади. Ҳозирги пайтда амалдаги меъёрий ҳужжатлар молиявий натижаларни

www.arxiv.uz ифодаловчи кўрсаткичларнинг шаклланишини айнан шу тарзда ифодалашни тақозо қилади. Ушбу ҳолат молиявий натижаларни ифодаловчи кўрсаткичларни таҳлил қилиш учун ҳам услубий жиҳатдан ёндошишга асосдир. Ушбу кетма-кетликка асосланиб корхона соф фойдасининг шаклланиши ва уларнинг бир-бири билан боғлиқлигини кўриб чиқиш мумкин. Бу тадбирни амалга ошириш учун қуйидаги жадвални тузиш тавсия қилинади (10.4.2-жадвал). 10.4.2-жадвал. Корхона соф фойдасининг шаклланиш ҳисоб- китоби Кўрсаткичлар Ўтган йилда Ҳисобо т йилида Фарқи (+,-) Ўсиш суръат и, % 1. Маҳсулотни сотишдан келган соф тушум (қийматга қўшилган солиқ ва акцизларсиз) 4583,3 5694,5 +1111,2 124,3 2. Сотилган маҳсулот таннархи (иш, хизмат) 3951,2 4841,7 +890,5 122,5 3. Сотилган маҳсулот (иш, хизмат) дан олинган молиявий натижа (1қ-2қ) 632,1 852,8 +220,7 134,9 4. Давр

www.arxiv.uz харажатлари (маҳсулотни сотиш, бошқарув ва бошқа маъмурий харажатлар) 152,4 178,3 +25,9 117,0 5 Бошқа операцион даромадлар 31,3 37,2 +5,9 118,8 6. Асосий фаолитдан олинадиган даромадлар натижаси (фойда(+), зарар(-)) (3қ-4қ+5қ) +511,0 +711,7 +200,7 140,6 7. Молиявий фаолият натижаси (+,-) +71,2 +80,4 +9,2 112,9 8. Тасодифий (фавқу-лотда) фаолият натижаси (фойда(+), зарар(-)) +11,4 +8,3 -3,1 72,8 9. Солиқ тўланганга қадарги фойда (6қ(7қ(8қ) 593,6 800,4 +206,8 134,8 10. Солиқлар ва ажратмалар суммаси 225,6 304,2 +78,6 134,8 11. Соф фойда (9қ- 10қ) 368,0 496,2 +128,2 134,8 Ушбу жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, корхонанинг соф фойдаси ҳисобот йилида 128,2 минг сўмга ёки 134,8%га ўсган. Бу ўзгариш жуда кўп омиллар эвазига содир бўлган. Ушбу омиллар таъсирини шу жавдал

www.arxiv.uz маълумотлари асосида аниқлаш мумкин. Бу омиллар гуруҳига қуйидагилар киради: * маҳсулот ҳажмининг ўзгариши; * таннархнинг ўзгариши; * баҳонинг ўзгариши; * давр харажатларининг ўзгариши; * турли операцион даромадларнинг (харажатларнинг) ўзгариши; * асосий фаолият молиявий натижаси; * молиявий фаолият натижаси; * тасодифий (фавқулотдаги) фойда ва зарарларнинг мавжудлиги; * солиқ ставкаси; * солиқ сўммаси; Ушбу омилларнинг таъсирини жадвал маълумотлари ва юқоридаги ҳисоб-китоблар асосида кўриб чиқиш мумкин. 1. Сотилган маҳсулот ҳажмининг кўпайиши +1111,2 2. Таннархнинг ошганлиги -1839,6 3. Баҳонинг ошганлиги +949,1 4. Давр харажатларининг кўпайганлиги (178,3-152,4) -25,9 5. Бошқа операцион даромадларнинг ошганлиги (37,2- 31,3) +5,9 6. Асосий фаолиятдан олинадиган даромаднинг ошганлиги (711,7- +200,7

www.arxiv.uz 511,0) 7. Молиявий фаолиятдан олинган фойданинг кўпайиши (80,4-71,2) +9,2 8. Тасодифий фойданинг камайганлиги (8,3-11,4) 3,1 9. Солиқ ва турли ажратмалар суммасининг ошганлиги (304,2- 295,6) -78,6 10. Барча омиллар таъсири соф фойданинг умумий ўзгаришига тенг (496,2-368,0) +128,2 Соф фойданинг ўзгаришига таъсир қилувчи омилларнинг умумий миқдори қуйидагича ҳисобланади. n  Ф=   Ф i i =1 Ушбу формулага тегишли маълумотларни қўллаб барча омиллар таъсирида натижанинг умумий ўзгаришини аниқлаш мумкин. 1111,-1839,6+949,1-25,9+5,9+9,2-3,1-78,6=+128,2 минг сўм. Кўриниб турибдики, соф фойданинг ўзгаришига саккизта омил таъсир қилган. Уларнинг йиғиндиси натижа кўрсаткичининг умумий ўзгаришига (+128,2 минг сўм) тенг. Ушбу таҳлил натижасида фойдани кўпайтириш имкониятларини (резервларини) аниқлаш мумкин. Бизнинг ҳисоб-китоб кўрсатмоқдаки, агарда маҳсулотнинг таннархи ошмаганда эди фойда яна 1839,6 минг сўмга, давр

www.arxiv.uz харажатлари кўпаймаганда 25,9 минг сўмга, тасоддифий фойда камаймаганда 3,1 минг сўмга, солиқ ва турли ажратмалар сўммаси кўпаймаганда 78,6 минг сўмга, жами 1947,2 минг сўмга ошган бўлар эди. У ҳолда ҳақиқий фойда миқдори 852,8 минг сўм эмас, балки 2800,0 минг сўмни (852,8+1947,2) ташкил қилган бўлар эди. Келажакда корхона раҳбарияти аниқланган имкониятлардан оқилона фойдаланиш чора-тадбирларини ишлаб чиқиши лозим. Иқтисодчиларнинг муҳим вазифаларидан бир корхона рентабеллигига таъсир қилувчи омилларни ҳам ҳисоблаб чиқишлари ва уларни ошириш учун тегишли ички имкониятларни ахтариб топиш йўлларини кўрсатишдан иборатдир. Мазкур бобда корхона рентабеллигининг умумлашган кўрсаткичи ва активлар рентабеллигига таъсир этувчи омилларни ҳисоблаш йўлларига тўхталамиз. Корхонанинг молиявий натижаларини ифодаловчи умулашган кўрсаткичга маҳсулот (иш, хизмат) рентабеллигини (Р ст ) киритиш мумкин. Мазкур кўрсаткични аниқлаш учун қуйидаги формуладан фойдаланилади: Сф Рст = ——— х 100, Ст бунда: С ф - соф фойда; Рст - маҳсулот (иш, хизмат)нинг умумий ҳажми. Ушбу кўрсаткичга бир қанча омиллар таъсир қилади. Булар жумласига қуйидагиларни киритиш мумкин: * соф фойданинг ялпи фойдадаги ҳиссаси (Сф/Яф); * ялпи фойданинг сотилган маҳсулотдан олинган ялпи молиявйи натижалардаги ҳиссаси (Яф/Ямн);

www.arxiv.uz * ялпи молиявий натижанинг соф тушумдаги ҳиссаси (Ямн/Ст). Улар ўртасидаги боғлиқлик қуйидаги чизмада акс эттирилган (10.4.1-чизма). Ушбу омилларни натижа билан боғлайдиган бўлсак, қуйидаги формулага эга бўлиш мумкин: Сф Яф Ямн Рст= —— х ——— х ——— Яф Ямн Ст Уларнинг қисқартирилган математик модели натижани “ Y ”, омилларни “Х i ” деб белгиланса, қуйидаги формула орқали ифодаланади. Унда ҳар бир омилни Х i деб қабул қилиш мумкин: 3 Y =Х 1 х Х 2 х Х 3 = П х i ( i =1,3). I =1 10.4.1-чизма Корхона умумий рентабеллигига таъсир қилувчи омиллар ўртасидаги боғлиқлик Омиллар (Х i ) Соф фойданинг ялпи фойдадаги ҳиссаси (Х 1 ) Ялпи фойданинг сотилган маҳсулот-дан олинган ялпи молиявий Ялпи молиявий натижанинг сотилган соф тушумдаги ҳиссаси (Х 3 )

www.arxiv.uz натижа- лардаги ҳиссаси (Х 2 ) Сф —— Яф Яф —— Ямн Ямн ——— Ст Ушбу формуладаги кўрсаткичларни молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот маълумотлари асосида аниқлаб омилли таҳлил учун қуйидаги жадвални тузиш тавсия қилинади (10.4.3-жадвал). 10.4.3-жадвал Молиявий натижалар умумлашган кўрсаткичига таъсир қилувчи омиллар ҳисоб-китоби Кўрсаткичлар Ўтган  ҳ исо- бот Занжирли алмаштиришла р йилда йилид а I II 1. Соф фойданинг ялпи фойдадаги улуши, % 61,995 61,994 61,994 61,994 Ялпи фойданинг сотилган маҳсулотдан олинган ялпи молиявий натижаларидаги ҳиссаси 0,939 0,938 0,939 0,938 3. Ялпи молиявий натижанинг сотилган соф маҳсулотдаги ҳиссаси 0,138 0,150 0,138 0,138 4. Маҳсулот рентабеллиги, % 8,03 8,72 8,03 8,02

www.arxiv.uz (1қх2қх3қ) Ушбу жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, маҳсулот рентабеллиги кўрсаткичининг 0,69% (8,72-8,03) ошганлигига қуйидаги омиллар таъсир қилган: 1. Соф фойданинг ялпи фойдадаги улуши жуда кам миқдорда, яъни 0,001% ўзгарган. Бу натижа ўзгаришига таъсир қилмаган: 8,03 - 8,03=0 2. Ялпи фойданинг сотилган маҳсулотдан олинган ялпи молиявий натижалардаги ҳиссаси 0,001га (0,938-0,939) камайганлиги натижани 0,01% камайишига олиб келган: 8,02 - 8,03 = -0,01 3. Ялпи молиявий натижанинг сотилган соф маҳсулотдаги ҳиссаси 0,012га кўпайганлиги маҳсулот рентабеллигини 0,7% оширган: 8,72 - 8,02 = +0,7 Барча омиллар таъсири натижанинг умумий фарқига тенг: 0 - 0,01 + 0,70 = +0,69. Бозор муносабатларига асосланган эркин иқтисодиёт шароитида кўп корхоналар барча активлардан самарали фойдаланиш масаласини устувор вазифа қилиб қўйишмоқда. Чунки корхонанинг активлари уларнинг мулки. Бу мулк фойда келтириш учун мўлжалланган мулкдир. Шу туфайли мазкур кўрсаткичнинг таҳлили иқтисодий таҳлилнинг таркибий қисмига асосланган. Буни инобатга олиб ушбу кўрсаткич таҳлилига тўхталишни мақсадга мувофиқ, деб топдик. Барча активлар рентабеллиги таъкидланганидек, қуйидаги формула ёрдамида аниқланади:

www.arxiv.uz Соф фойда (Фс) Рентабеллик (Ра)= ————————. Активлар (А) Агар активларни таркиби бўйича ёйиб чиқилса, у қуйидаги элементлардан ташкил топганлигини кўрамиз. Асосий Номоддий Айланма А= воситалар + активлар + маблағлар. (Ав) (Нф) (Айм) Бу ерда айланма маблағлар ҳам икки йирик гуруҳга бўлинади. Бу гуруҳларни ёйиб чиқилса, қуйидаги формула вужудга келади: Моддий Пул Айм= айланма маб- + маблағлари лағлар (Амм) (Пм) Энди активлар ўрнига унинг таркибига кирувчи алоҳида кўрсаткичларни қўядиган бўлсак, активлар рентабеллигини ифодаловчи формулаларнинг шакли қуйидагича ифодаланади. Фс Ра= ————————. Ав+Амм+Пм+Нф Энди ушбу формулага асосан корхона активлари рентабеллигининг таҳлилини кўриб чиқамиз. Энг аввало, унинг фарқи аниқланади:

www.arxiv.uz Фс х Фс р  Ра=—————————— - —————————— Ав х +Амм х +Пм х +Нф х Ав р +Амм р +Пм р +Нф р Энди шу аниқланган фарққа таъсир қилувчи омилларни ҳисоблаш мумкин. Натижага биринчи омилнинг таъсири қуйидагича ҳисобланади: Фс х  Рафс=Рафс-Ра р = —————————— - Ра р . Ав р +Амм р +Пм р +Нф р Натижа ўзгаришига иккинчи омилнинг таъсири қуйидагича ҳисобланади: Фс х  Раав=Раав-Рафс= —————————— - Рафс. Ав х +Амм р +Пм р +Нф р Натижа ўзгаришига учинчи омилнинг таъсири қуйидагича аниқланади: Фс х  Раамм=Раамм-Раав= —————————— - Раав. Ав х +Амм х +Пм р +Нф р Натижа ўзгаришига тўртинчи омилнинг таъсирини ҳисоблаш учун қуйидаги формуладан фойдаланади: Фс х  Рапм=Рапм-Раамм= —————————— - Раамм. Ав х +Амм х +Пм х +Нф р

www.arxiv.uz Натижа ўзгаришига бешинчи омилнинг таъсирини топиш учун қуйидаги ҳисоб-китобни амалга ошириш кифоя:  Ранф = Ранф - Рапм = Ра х - Рапм. Натижанинг умумий ўзгариши, одатдагидек, барча омиллар таъсирининг йиғиндисига тенг бўлиши керак:  Ра=  Рафс  Раав  Раамм  Рапм  Ранф Ушбу формулаларга аниқ маълумотларни қўллаб корхона активлари рентабеллигига таъсир этувчи омилларни ҳисоблаш учун қуйидаги жавдални тузиш тавсия қилинади (10.4.4-жадвал). 10.4.4-жадвал Корхона рентабеллигини аниқлаш ва унинг ҳисобот йилидаги ўзгаришининг таҳлили (минг сўм) Кўрсаткичлар Ўтган йилда Ҳисобо т йилид а Ўзгари -ши (+,-) Ўсиш суръат и,% Мутлақ кўрсаткичлар 1. Соф фойда (Сф) 368,0 496,2 +128,2 134,8 2. Асосий воситаларнинг ўртача қиймати (Ав) 2956,5 3497,5 +541,0 118,3 3. Айланма маблағлар- нинг ўртача йиллик 7269,0 8810,0 +1541, 121,2

www.arxiv.uz қиймати (Айм) 0 4. Номоддий активлар-нинг ўртача қиймати (Нф) 73,2 195,0 +121,8 266,4 5. Барча активлар (Б) (2қ+3қ+4қ) 10298,7 12502,5 +2203, 8 121,4 Нисбий кўрсаткичлар 6. Рентабеллик даражаси, (Ра) [(1қ x 100)/2қ+3қ+4қ] ёки [1қ x 100)/5қ] 3,57 3,97 +0,40 111,2 Ушбу жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, корхонада активлар рентабеллиги ҳисобот йилида 0,40%га ошган. Бу бир қанча омиллар таъсирида рўй берган. Уларни аниқлаш учун қуйидаги жадвални тузиш тавсия қилинади (10.4.5-жадвал). 10.4.5-жадвал. Рентабеллик даражасига таъсир этувчи омилларни занжирли алмаштириш йўли билан аниқлаш ҳисоб- китоби Ўтга н Ҳисо - Фар қи Занжирли алмаштиришлар Кўрсаткичлар йили да бот йили да (+,-) I II III IV

www.arxiv.uz 1. Соф фойда 368, 0 496, 2 +12 8,2 496, 2 496, 2 496, 2 496, 2 2. Асосий воситалар 2956 ,5 3497 ,5 +54 1,0 2956 ,5 3497 ,5 3497 ,5 3497 ,5 3. Айланма маб- лағлар 7269 ,0 8810 ,0 +154 1,0 7269 ,0 7269 ,0 8810 ,0 8810 ,0 4. Номоддий активлар 73,2 195, 0 +12 1,8 73,2 73,2 73,2 195, 0 5. Барча активлар-нинг рентабеллик даражаси, % 3,57 3,97 +0,4 0 4,82 4,58 4,01 3,97 Ушбу жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, барча активларнинг рентабеллик даражаси ҳисобот йилида 0,40% бандга ошган. Бу қуйидаги омиллар эвазига содир бўлган: 1. Фойда суммасининг 128,2 минг сўмга кўпайганлиги барча активлар рентабеллик даражасини 1,25% бандга оширган: (4,82 - 3,57). 2. Асосий воситаларнинг ўртача йиллик қийматининг 541,0 минг сўмга кўпайганлиги таҳлил қилинаётган кўрсаткич даражасини 0,24% бандга камайишига олиб келган: (4,58-4,82).

www.arxiv.uz 3. Айланма маблағлар ўртача қийматининг 1541,0 минг сўмга кўпайганлиги барча активлар рентабеллик даражасини 0,57% бандга камайтирган: (4,01-4,58). 4. Ҳисобот йилида номоддий активларнинг 121,8 минг сўмга кўпайганлиги ушбу категориянинг рентабеллик даражасини 0,04% бандга камайтириб юборган: (3,97-4,01). Барча омиллар таъсири натижасида барча активлар рентабеллик даражасининг умумий ўзгариши ҳосил бўлган: 1,25 - 0,24 - 0,57 - 0,04 = +0,40%.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар рўйхати : 1. И . А . Каримов . Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида . Т ., Ўзбекистон , 1995. 2. И.А.Каримов. Ўзбекистон - бозор муносабатларига ўтшнинг ўзига хос йўли. Т., Ўзбекистон, 1995. 3. И.А.Каримов. Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг тамойиллари. Т., Ўзбекистон, 1995. 4. Ўзбекистон Республикасида Мулкчилик тўғрисидаги қонун. 1990 йил 31 октябр. - Ўзбекистон ССР Олий Советининг Ведомостлари, 1990 йил №31-33. 5. Ўзбекистон Республикасида Мулкчилик тўғрисидаги қонунга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 7 май қонуни - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси, 1993 йил, 5-сон. 6. Ўзбекистон Республикасидаги корхоналар тўғрисидаги қонун. 1991 йил 15 феврал - Ўзбекистон Республикаси қонун ва фармонлари. Т. “Ўзбекистон” - 1992. 7. Ўзбекистон Республикасининг Кооперация тўғрисидаги 1991 йил 14 июн қонуни - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1991 йил 8- сон. 8. Ўзбекистон Республикасининг ташқи иқтисодий фаолият тўғрисидаги 1991 йил 14 июн қонуни. - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1991 йил 8- сон. 9. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг 1991 йил 19 ноябр қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1992 йил, 1-сон.

www.arxiv.uz 10. Монополистик фаолиятни чеклаш тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг 1992 йил 2 июл қонуни. - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1992 йил, 10-сон.

O'xshashlar

Корхонанининг ишлаб чикариш фаолияти, харажатлари фойдаси ва рентабеллиги

Қишлоқ хўжалиги менежментида ишлаб чиқариш харажатлари, маҳсулот таннархи ва ишлаб чиқариш рентабеллиги

Савдо корхоналарининг даромади, фойдаси ва рентабеллиги

Ишлаб чиқариш харажатлари ва маҳсулот сотиш таҳлили

Туризм ва меҳмонхона хўжалиги корхоналари даромади, фойдаси ва рентабеллиги