Корхонанинг хавфсизлиги ва тижорат сири - Iqtisodiyot - Referatlar

Корхонанинг хавфсизлиги ва тижорат сири

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

166.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Корхона хавфсизлигини таъминлашнинг мақсади ва вазифалари. 2. Корхона хавфсизлик хизмати, унинг функциялари ва таркиби . 3. Корхонанинг тижорат сири моҳияти. 4. Тижорат сирини ҳимоя қилиш механизми. 5. Рақобатчилар тўғрисида ахборот олиш услублари.

www.arxiv.uz Корхона хавфсизлигини таъминлашнинг мақсади ва вазифалари Хавфсизликни таъминлаш ҳамиша, ҳамма жойда, ҳамма нарсалар учун муҳим бўлиб келинган. Ҳатто ҳайвонлар ҳам ўзларининг хавфсизлигини таъминлаш учун ўзларига яраша тегишли чора-тадбирларини кўрадилар. Инсоният пайдо бўлибдики, хавфсизлик масаласи унинг олдида ҳамиша долзарб бўлиб ҳисобланган. Бугунги бозор муносабатлари шароитида ҳамма корхоналарга эркинлик ва мустақиллик жорий қилинаётган бир пайтда, унинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш ҳам ўта долзраб ва ижтимоий-иқтисодий аҳамиятга молик бўлган жуда катта муҳим жараёндир. Бу жараённи тўғри ва тўлиқ англаш учун унинг тушунчаси, мақсад ва вазифаларини аниқ белгилаб олишни тақозо қилади. Корхонанинг иқтисодий хавфсизлигини доимий равишда таъминлаб туриш унинг раҳбариятидан катта эътиборни, ташкилий ишларни амалга оширишни ва уни оқилона бошқариб боришни талаб қилади. Бу жараённи тўғри ташкил қилиш учун умуман хавфлилик ва хавфсизлик тушунчаларининг нима эканлигини аниқлашни тақазо қилади. Хавфлилик деганда турли офат, бахтсизлик, ғам- ғусса, ҳалокат, йўқотиш каби салбий ҳолатларнинг содир бўлиш мумкинлиги тушунилади. Хавфсизлик деганда эса мазкур хавф-хатарларнинг олди олиниб, бирор объектнинг барқарор фаолиятини таъминловчи тадбирлар мажмуаси тушунилади.

www.arxiv.uz Мазкур ишда корхонанинг умумий хавфсизлиги эмас, балки иқтисодий жиҳатдан хавфсизлиги хусусида гап боради. Уни таъминлаш учун эса корхона раҳбариятидан жуда катта ташкилотчиликни талаб қилади. Корхона иқтисодий хавфсизлиги тушунчаси . Эркин рақобат ҳукм суриб турган бозор муносабатлари шароитида ҳар бир хўжалик юритувчи субъект ўзларининг яшовчанлигини таъминлаши лозим. Бу эса ўта мураккаб ва кўп қиррали жараёндир. Шу туфайли корхонанинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш учун бир қанча тадбирларни амалга ошириш лозим бўлади. 1. Корхонанинг молиявий ва иқтисодий мустақиллигини таъминлаш. Бунда ҳар бир корхона етарли даражада ўз маблағларига эга бўлиши, мавжуд мулкнинг сақланиши ва самарали фойдаланишига эришиш лозим. 2. Корхонада барча иқтисодий жараёнларни қонун доирасида амалга оширишга эришиш, унинг қонуний манфаатини давлат, хорижий ва ички ҳамкорлар олдида ҳимоя қилиш қобилиятининг мавжудлигини таъминлаш. 3. Корхона фаолиятининг доимий равишда барқарорлигини, рақобатбардошлигини, ишлаб чиқарилган маҳсулотининг (иш, хизмат) юқори сифатли бўлишини, уларнинг ички ва ташқи бозорга мослигини таъминлаш. 4. Жамоада ахлоқий-руҳий муҳитнинг барқарорлиги, меҳант ва ижро интизомига қаттиқ риоя қилиш ҳар бир ходим ва бўлинмаларнинг ҳаёт тарзига айланганлиги, уларнинг ишни бажаришдаги жипслигини таъминлаш тадбирларини амалга ошириш; 5. Корхона ходимларини моддий ва маънавий рағбатлантиришнинг объективлигини таъминлаш, уни

www.arxiv.uz бевосита корхонанинг истиқболига йўналтиришга эришиш орқали унинг нуфузини кўтариш. 6. Ташкилий, илмий-техникавий соҳани такомиллаштириш орқали ишлаб чиқаришга (фаолиятига) замонавий технологияларни жорий қилишга доимий равишда эришиб уларни ички имконияти ҳисобидан ривожлантириб бориш. Ана шундай тадбирлар амалга оширилсагина корхонанинг иқтисодий хавфсизлиги таъминланиши мумкин. Булардан келиб чиқиб, ўта мураккаб жараён бўлган корхона хавфсизлигига қуйидагича таъриф берилди. Корхонанинг иқтисодий хавфсизлиги деганда унинг мустақиллигини, мустаҳкамлигини, барқарорлиги ва ички имкониятлар эвазига такомиллашиб, тараққий этиб боришини доимий равишда таъминлаб турувчи шароитлар ва омиллар мажмуасининг мавжудлиги тушунилади. Кўриниб турибдики, корхонанинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш бу ўта мураккаб бўлиш билан бирга жуда кўпқиррали соҳадир. Шу туфайли унга шунчаки кундалик тадбирлар билан, ёки озгина эътибор билан эришиб бўлмайди. Корхонанинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш учун ундаги банд бўлган кадрлар юқори малакали, савияли ва ташаббусор бўлмоғи лозим. Энг муҳими, ҳозирги пайтда ҳар бир корхонада ишловчи ходим уни “умумий мулкимиз” эмас, балки “менинг мулким” деб ҳис қилиши, шу руҳият билан яшайдиган, ишлайдиган бўлиши даркор. Корхонанинг иқтисоди хавфсизлиги тамойиллари. Хавфсизликни таъминлаш учун уни амалга оширишда маълум тамойилларга таянилади. Бу тамойиллар корхона

www.arxiv.uz ишининг тактикаси ва стратегиясини, аниқ мақсад ва вазифалар билан фаолият кўрсатишини белгилаб олишида намоён бўлади. Шу нуқтаи назардан қарайдиган бўлса, корхонанинг иқтисодий хавфсизлиги қуйидаги тамойилларга таянади. 1. Узоқ истиқболга мўлжалланган дастур ва мақсадли режанинг мавжудлиги. Ҳозирги бозор муносабатлари шароитида ҳар бир корхона ўз млкий жавобгарлигига асосланар экан, у узоқни кўзлаб аниқ стратегик мақсад билан ва шу мақсадга эришиш учун узоқ муддатга мўлжалланган дастур асосида фаолият кўрсатиши лозим. 2. Қонунийликни таъминлаш тамойили. Ҳозирги пайтда жуда кўп корхоналар қонунни четлаб маълум вақт ноқонуний фойда олиш эвазига фаолият кўрсатмоқда. Улар фаолиятидаги қонунбузарлик фош бўлгач (албатта шундай бўлади) жуда кўп жарималар тўлаши эвазига бирданига синиб инқирозга учрамоқда. Оқибатда корхона банкрот бўлмоқда. Бу ҳолат жамият учун ҳам, давлат учун ҳам, шу ерда ишлаган меҳнат жамоаси учун ҳам, пировардида корхонанинг иқтисодий хавфсизлиги учун ҳам катта зарар келтириши тўғриисда изоҳнинг ҳожати бўлмаса керак. 3. Мустақиллик ва масъулиятлилик таъмойили. Корхона иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш учун, энг аввало, ўз фаолиятини мустақил бошқариши лозим. Аммо мустақиллик - бу ўзбошимчалик эмас. Мустақил фаолият ўта масъулиятни ҳам талаб қилади. Зеро, корхонанинг фойдаси ўзиники бўлганидек, зарар ҳам ўзлари ҳисобидан қопланади. Кўп зарар кўриш корхонани иқтисодий жиҳатдан хавф тўғдириши табиий.

www.arxiv.uz 4. Меҳнат ва ижро интизоми. Барча муваффақиятлар калити интизомда. Агар меҳнат жамоаси корхонанинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш мақсади билан ишласа албатта у қаттиқ меҳнат ва ижро интизомига риоя қилиши лозим. Интизом орқали қонунийлик, мустақиллик, масъулият, мақсадлилик каби тамойилларга ҳам амал қилишни таъминлайди. 5. Касбий ва технологик такомиллашув. Бозор муносабатлари шароитида эркин рақобат муҳити корхонанинг кундалик ўзгаришлар ва янгиланишларга, бозор коньюнктурасига мослашиб боришни талаб қилади. Бу эса, ўз навбатида корхонанинг тез ўзгаришларга мослашувчанлигини таъминлашни, бозор талабига мослашиш каби ҳолатларни талаб қилади. 6. Маҳсулот (иш, хизмат) сифатининг доими ошиб боришини, таннархнинг нисбий камайишини таъминлаш. Корхонанинг нуфузи ва иқтисодий қудратини ошириб бориши учун, энг аввало, ҳар бир корхона ўз маҳсулотининг (иш, хизматининг) сифатини ошириш учун курашиб яшаши керак. Сифат кўрсаткичининг яхшиланиши корхонанинг нафақат иқтисодий хавфсизлигини, балки унинг рақобатбардошлигини ҳам таъминлайди. Маҳсулотнинг (иш, хизматнинг) сифатини ошириш кўп ҳолларда таннархни ошириш эвазига амалга оширилади. Аммо корхона ҳозирги эркин иқтисодиёт шароитида шундай натижага эришиш лозимки, қайсики сифатнинг яхшиланиши таннархнинг ошишига нисбатан устувор бўлиши таъминлансин. Бунда маҳсулот (иш, хизмат) сифатининг ошиши эвазига олинадиган даромад 100 минг сўмни ташкил қилса, шунга

www.arxiv.uz боғлиқ таннарх 50-60 минг сўмга кўпайишини таъминлаш лозим бўлади. 7. Фойдалиликни таъминлаш. Ҳар бир корхона иқтисодий жиҳатдан қудратли бўлишига, ўз хавфсизлигини таъминлашга эришмоқчи бўлса барча фаолиятини шундай ташкил қилиш керакки, унинг ҳар бир ҳаракатидан фойда олиш таъминлансин. Бозор муносабатлари, тадбиркорлик ва фойда бир-бири билан ажралмас тушунчалардир. Бу дегани, бозор муносабатлари шароитида ҳар бир корхона тадбиркорлик билан иш кўриб, фаолияти натижасида етарли даражада соф фойдага эришишни таъминлашдан иборатдир. Ушбу ҳолатлардан келиб чиқиб корхона иқтисодий хавфсизлиги тамойилларига қуйидагича таъриф бериш мумкин. Корхонанинг иқтисодий хавфсизлиги тамойили деганда уни таъминлашга қаратилган мақсадли стратегик ва тактик дастурларни бажаришга қаратилган иқтисодий дастаклар мажмуаси тушунилади. Корхонанинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш вазифалари. Бозор муносабатлари шароитида ҳар бир корхонанинг вазифаси ўзининг иқтисодий хавфсизлигини таъминлашдан иборатдир. Бу ишда боқимандалик кетмайди. Ҳар бир корхона ўзининг хавфсизлигини ўзи таъминламаса бошқа жойдан келиб уни таъминлаб бермайди. Бу жараён анча тадбирларни ўз ичига олади. 1. Корхона фаолиятига ташқи субъектлар аралашувларининг кучайишига йўл қўймаслик. 2. Корхона ичида самарали меҳнат қилиш муҳитини бузишнинг олдни олиш, ҳар бир ходимнинг меҳнатини холисона баҳолай олиш.

www.arxiv.uz 3. Ходимлар ўртасида ахлоқий-руҳий муҳитнинг барқарорлигини таъминлаш, корхонанинг муваффақияти уларнинг ҳар бирининг муваффақияти эканлигини сингдириш ва шунга амал қилиш. 4. Бозордаги ўз рақобатчиларидан маҳсулотнинг (иш, хизматнинг) сифати, нархи бўйича орқада қолиб кетмаслик чораларини кўриш. 5. Бозор коньюнктурасининг тез ўзгаришидан ҳамиша воқиф бўлиш ва унга мослашган ҳолда тараққиётни таъминлаш. 6. Ишлаб чиқариш, технологик, тижорат каби сирларини сақлаш. Нодир мутахассислар қўнимсизлигининг олдини олиш. 7. Корхона ҳудуди, мулки ва бошқа моддий ресурсларнинг сақланишиини таъминлаш, уларнинг ўғирланиши ва йўқолшининг олдини олиш чораларини кўриш. 8. Ҳамкорларини танлашда уларнинг молиявий аҳволини ўрганиш ва ўзининг молиявий барқарорлигини таъминлаш учун тегишли ташкилий ишларни доимий равишда эътибордан қолдирмаслик. Шу ва шу каби вазифаларнинг бажарилиши корхонанинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлашнинг асосий тадбирларидир. Корхонанинг иқтисодий хавфсизлиги, албатта, ўз-ўзидан таъминланиб қолмайди. Шу туфайли бу масала корхонага дахлдор бўлган мутасаддиларнинг (мулкдор, раҳбар, менежер, мутахассислар ва барча ходимлар ҳамда солиқ, молия, банк каби манфаатдор ташкилотлар) ҳамиша диққат эътиборида бўлмоғи лозим.

www.arxiv.uz Корхона хавфсизлик хизмати, унинг функциялари ва таркиби Бозор муносабатлари шароитида корхонанинг умумий хавфсизлигини, айниқса унинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш ўта муҳим аҳамиятга эга. Зеро, корхона банкротликга учрамаслиги, барқарор фаолият кўрсатиши, мунтазам равишда иқтисодий ўсишни таъминлаб бориши учун, энг аввало, унинг хавфсизлиги таъминланиши лозим. Аммо ҳозирги пайтда турли мулк шаклида фаолият кўрсатувчи жуда кўп корхоналар таркибида хавфсизлик хизмати ташкил қилинмаган. Бу билан асосан корхона раҳбарияти шуғулланади. Аммо бу эркин рақобат шароитида етарли эмас. Хавфсизлик хизмати жуда кўп функциялар билан шуғулланади ва бир қанча муҳим вазифаларни бажаради. Шу туфайли ҳар бир корхона таркибида махсус хавфсизлик хизмати бўлими фаолият кўрсатиши лозим. Хавфсизлик хизмати ўз фаолияти давомида жуда кўп меъёрий ҳужжатларга таянади. Бу ҳужжатлар давлат миқёсида ишлаб чиқилиб тасдиқланган бўлса шу меъёрий ҳужжатга таянилади, агар бундай ҳужжат бўлмаса ташкилотнинг (корхонанинг) ўзида хавфсизлик хизмати бўйича Низом ишлаб чиқилиб шунга амал қилинади. Умуман олганда, корхона хавфсизлиги билан боғлиқ меъёрий ҳужжатлар қуйидагилардан иборат бўлмоғи лозим: * корхонанинг хавфсизлик хизмати тўғрисида умумий Низом; * хавфсизлик хизмати ходимларининг функционал мажбуриятлари;

www.arxiv.uz * тартиб (режим) ва соқчиликни ташкил этиш бўйича Низом; * Меҳнатни муҳофаза қилиш бўйича Йўриқнома; * раҳбарлар, мутахассислар ва техник ходимларнинг махфий ахборотлар билан ишлашлари бўйича мансабдорлик қўлланмалари; * ёнғин хавфсизлиги тўғрисида Низом; * махфий ахборотлар мавжуд бўлган иш ҳужжатларининг архивда сақланишини ташкил этиш бўйича мансабдорлик қўлланмалари ; * техник хавфсизлик тўғрисида Низом; * ахборотларни мухандислик - техник жиҳатдан ҳимоя қилишни ташкил этиш бўйича мансабдорлик қўлланмалари ; * хорижий вакиллар ва ваколатхоналар билан ишлаш тартиби бўйича мансабдорлик қўлланмалари . Корхонанинг хавфсизлик хизмати таркибида уни турли хавф - хатарлардан сақлаб қолиш мақсадида ахборот - таҳлил бўлинмаси , хавфсизликни таъминлаш йўналиши бўйича аниқ вазифаларни ечиш учун тажрибали мутахассислардан иборат вақтинча тузилмалар ташкил этилиши мумкин . Корхонанинг хавфсизлик хизмати ўз фаолияти давомида жуда кўплаб вазифаларни бажаради . Ушбу вазифаларни бажариш учун бир қанча функцияларни ҳам ижро этади . Буларга қуйидагилар киради (12.2.1-чизма). 12.2.1-чизма Корхона хавфсизлиги хизмати функциялари

www.arxiv.uz Маъмурий- буюриш функцияси Корхона хавфсизлигига мутасадди ҳар бир ходимнинг ҳуқуқи ва мажбуриятларини ҳамда жавобгарликларининг тартибини белгилаш бўйича тегишли қарор қабул қилиш орқали амалга оширилади. Хўжалик-буюриш функцияси Корхона хавфсизлигини таъминлаш учун тегишли ресурсларни жалб қилиш, унинг моддий ва интеллектуал мулкини сақлаш ва оқилона фойдаланиш бўйича ҳар бир хавфсизлик хизмати мутасаддиларининг масъулият блан иштироки орқали амалга оширилади. Ҳисоб-назорат функцияси Корхонанинг молиявий барқарор ва турғун ҳолатига хавф тўғдирадиган барча ҳодисаларни, хусусан нопок рақобатчилар, ҳамкорлар ва шахсларнинг пайдо бўлганлиги тўғрисида ахборот тўплаш, уларга нисбатан тегишли чора кўриш молиявий - тижорат фаолиятидаги узулишларга йўл

www.arxiv.uz қўйилмаслик ҳолатларини назорат қилиш орқали амалга оширилади. Кадрлар сиёсати функцияси Корхона хавфсизлик хизматининг кадрларни жой- жойига қўиш, жамоада ахлоқий-руҳий муҳитнинг бузулганлигини аниқлаш, низоларни ўз вақтида ва жойида ҳал қилиш, жамоада ижодий муҳитни яратиш каби кадрлар сиёсати билан боғлиқ муаммоларни ҳал қилиш орқали амалга оширилади. Ташкилий- бошқарув функцияси Корхонада доимий фаолият кўрсатиб келаётган бошқарув тизимини, унинг хавфсизлигини таъминлаш учун тегишли йўналишларга сафарбар қилиш, бошқарув бўғинлари фаолиятини мувофиқлаштирган ҳолда мақсадли дастурий вазифаларга йўллаш орқали амалга оширилади. Режа-ишлаб чиқариш функцияси Корхонада хавфсизлик қоидаларини (режимини) таъминлаш бўйича комплекс дастурини ишлаб чиқиш,

www.arxiv.uz уларни амалга ошириш йўлларини белгилаб олиш ва тегишли амалий тадбирларни қўллаш орқали амалга оширилади. Ташкилий- техник функцияси Корхона хавфсизлиги қоидаларини (режимини) таъминлаш, унинг моддий- техника таъминотини йўлга қўйиш, янги техника ва технологияларни жорий қилиш, сир сақланадиган ҳо-латлар тартибини ўрнатиш, корхона- нинг хавфсизлигини таъминлашга доир бошқа илғор усулларни қўллаш орқали амалга оширилади. Илмий-услубий функцияси Корхонанинг хавфсизлиги бўйича тўпланган илғор тажрибаларни, илмий ишланмаларни хавфсизлик соҳасига жорий қилиш, бу соҳага хизмат қилувчиларнинг доимий равишда малакасини ошириш, муаммоларни ечиш учун тегишли илмий- тадқиқотлар ўтказиб уни жорий қилишнинг услубий таъминотини таъминлаш

www.arxiv.uz орқали амалга оширилади. Ахборот-таҳлил функцияси Корхона хавфсизлигини таъминлаш соҳаси бўйича тегишли барча ахборотларни тўплаш, уларни техник ва услубий жиҳатдан таҳлил қилиш, натижалари билан корхонанинг хавфсизлиги учун мутасадди бўлган шахсларни таъминлаб бориш орқали амалга оширилади. Қайд этилган функцияларни бажариш бевосита корхонанинг хавфсизлик хизмати орқали амалга оширилади. Мазкур хизматнинг таркибига қуйидагилар киради: хавфсизлик хизмати бошлиғи, тартиб (режим) ва соқчилик бўлими, махсус бўлим, мухандислик-техник ҳимоя бўлими, ташқи фаолият хавфсизлигини таъминлаш бўлими, ички назорат-тафтиш бўлими каби бўлинмалар. Ушбу бўлинмаларнинг бевосита аниқ вазифалари корхона ходимларининг функционал мажбуриятларида, унинг низомида ўз аксини топади. Ҳар бир бўлимда махсус хизмат секторлари ҳам бўлиши мумкин. Масалан, тартиб (режим) ва соқчилик бўлимида тартиб сектори ва соқчилик сектори, махсус бўлимда махфий ҳужжатлар сектори ва ҳ.к. Корхонанинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш ҳозирги шароитда ўта муҳимдир. Шу туфайли барча бўлимлар ва секторларда фаолият кўрсатаётган ходимлар бу масалани ҳеч ёдларидан чиқармасликлари, умумий хавфсизликнинг асосий қисми деб қараши лозим.

www.arxiv.uz Корхонанинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш учун хавф-хатарларни бартараф қилишга эришиш лозим. Иқтисодий хавф-хатарлардан бири банкротлик хавфидир. Чунки бозор муносабатларига асосланган иқтисодиёт тасодифлардан холи эмас. Бозорда фаолият кўрсатаётган корхона ёки фирма ҳар хил вазиятга тушиб қолиши мумкин. Бу ҳолат ҳар қандай корхонани ҳушёрликка чорлайди. Банкротлик деганда, одатда корхонанинг синиши тушунилади, яъни у маблағли йўқлигидан ўз мажбуриятлари бўйича қарзларни тўлашга қурби етмай қолади. Табиийки, бундай ҳолатда корхона ёпилади. Эркин иқтисодиёт шароитида, олдингидек, барча зарарлар давлат ҳисобидан қоплаб берилмайди, чунки корхона мулкида давлатнинг улуши умуман бўлмаслиги мумкин. Шу туфайли корхонанинг қарзларини қоплаши учун бор мол-мулкини сотишдан бошқа чораси қолмайди. Бу эса корхонага ҳам, мулкдорга ҳам, шу ерда ишлаётган ходимларга ҳам, давлат ва жамиятга ҳам катта зарардир. Шу туфайли, фаолият кўрсатиб яхшигина даромад қилиб ишлаётган корхоналарга банкротлик хавфини бартараф қилиш имконияти яратилган бўлши лозим. Албатта, бу имкониятлар давлат томонидан тартибга солинади. Аммо корхонанинг ўзлари эса тегишли чора-тадбирлар асосида бундай шароитни ўзларига яратиб олишлари лозим. Банкротлик хавфини бартараф қилиш учун, унинг турларини билишни тақозо қилади. Ҳозирги пайтда банкротлик хавфининг учта тури мавжуд. 1. Ишлаб чиқариш банкротлиги хавфи. Бу хавф корхонанинг мўлжалдаги маҳсулотини тегишли ҳажмда ва нархда ишлаб чиқариш имкониятининг чекланганлиги

www.arxiv.uz туфайли содир бўлади. Уни бартараф қилиш учун корхона доимий равишда бозор коньюнктурасини ўрганиш, маркетинг хизматини яхши йўлга қўйиш, технологик жараёнларни тезликда бошқа маҳсулотни ишлаб чиқариш учун ўзгартира олиш каби имкониятларга эга бўлиши лозим. 2. Молиявий банкротлиги хавфи. Бу корхонанинг молиявий бозорда, солиқ ва бошқа мажбурий тўловларини амалга ошираолмай қолиш хавфидир. Бу корхонанинг ўзига керак бўлган кредитни унинг фойизи ошганлиги туфайли олиш имкониятининг чекланганлиги, корхона акциясининг нархи тушганлиги, нуфузининг пасайиб кетганлиги, кредитор қарзларининг ошганлиги эвазига содир бўлиши мумкин. Бундай хавфларнинг олдини олиш, албатта, жуда мураккаб. Чунки ушбу жараёнларнинг кўп қисми корхонанинг фаолиятига бевосита боғлиқ эмас. 3. Тижорат банкротлиги хавфи. Бу хавф ишлаб чиқарувчи, савдо ва хизмат кўрсатувчи корхоналарда ҳам содир бўлиши мумкин. Ишлаб чиқарувчилар, ўз фаолиятини амалга ошириш учун энг аввало, хом ашё ва материалларни бозордан сотиб олади ва ишлаб чиқарилган маҳсулотини бозорда сотади. Савдо корхонаси эса, маълумки, товарларни сотиб олиб сотади. Бу жараёнда бозордаги талаб ва таклифнинг ўзгириши оқибати унинг баҳоси ҳам тез ўзгариб кетган бўлиши мумкин. Натижада, бир томондан хом ашё ва материаллар тахчиллиги рўй берса, иккинчи томондан, ишлаб чиқарилган (агар савдо корхонаси бўлса олдин сотиб олинган) товарини бозорда ортиқчалиги рўй бериб тегишли нархда сотиш имконияти чекланган бўлиши мумкин. Бу ҳолатдан ҳам чиқиш, ушбу хавфларнинг ҳам олдини олиш

www.arxiv.uz ўта мураккаб бўлиб корхона раҳбариятидан тажриба, билим ва тадбиркорликни талаб қилади. Бу хавф-хатарларни бартараф қилишдан давлат ҳам манфаатдир. Чунки корхоналарнинг синши ишсизликнинг кўпайишига, бюджетга тушумларнинг кескин камайишига, боз устига ишсизлик нафақасини тўлаш учун сарфларнинг ошиб кетишига олиб келади. Корхонанинг хавфсизлигини таъминлаш ўз-ўзидан содир бўлмайди. Бу учун жуда мукаммал ишланган чора- тадбирлар дастури бўлиши лозим. Бу дастур, ўз навбатида, бир қанча фаолиятларни қамраб олиши мумкин. 1. Моддий ва интеллектуал мулкни сақлаш ва улардан самарали фойдаланиш дастури. 2. Ахборот хавфсизлигини таъминлаш дастури. 3. Корхонанинг махфий-тартиб фаолиятини ташкил қилиш дастури. 4. Меҳнат жамоасида ахлоқий-руҳий муҳитни сақлаш, салбий ҳолатларга йўл қўймаслик дастури. 5. Алоҳида мухандислик-техник воситаларнинг махфийлигини ҳимоя қилиш дастури. 6. Корхонанинг тижорат сирини сақлаш дастури кабилар. Ушбу дастурларни амалга оширишда, албатта, энг аввало, асосий масъулият корхонанинг хавфсизлик хизмати зиммасига тушади. Аммо ундан ҳамма манфаатдор бўлганлиги учун корхонада ишлайдиган барча ходимлар, раҳбардан тортиб то оддий хизматчиларга қадар унинг хавфсизлигини таъминлашга хизмат қилмоғи лозим. Корхонанинг тижорат сири моҳияти.

www.arxiv.uz Бозор муносабатлари шароитида корхонанинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлашда унинг фаолиятига доир айрим ҳужжатлар, технологик жараёнлар, бошқарув усуллари бошқа рақобатчилардан сир сақланишини тақозо қилади. Бу эса унинг мазмун-моҳиятини, ҳимоя қилиш механизмини, ахборот олиш йўлларини очиб берилиши лозимлигини келтириб чиқаради. Корхонанинг тижорат сирининг мазмуни ва моҳиятини очиб бериш учун унинг луғавий маъносига эътиборни қаратиш лозим. Ҳозирги пайтда сир сўзига иқтисодий луғатларда уч хил таъриф берадилар: 1. ҳали топилмаган, аниқланмаган нарса; 2. бошқаларга ошкора қилинмасдан махфий сақланадиган, ҳаммага маълум бўлмаган нарса; 3. бирор ҳодиса ёки жараён сабабларининг махфий тутилиши. Ушбу тушунчаларни ҳамма соҳага хусусан тижорат соҳасига ҳам тадбқ қилиш мумкин. Тижорат сири деганда хўжалик юритувчи субъектларнинг тижорат, ишлаб чиқариш, молиявий операциялари, режа, маркетинг, илмий ишланмалар ва бошқа жараёнлар ифода этилган ошкор қилиниши мумкин бўлмаган маълумотларнинг махфий сақланиши тушунилади. Мамлакатимизда тижорат сирининг ҳимояси Фуқаролик кодексида (ФК) (98-модда) кафолатланган. ФКнинг мазкур моддасида “Фуқаролик қонун ҳужжатлари хизмат ёки тижорат сири бўлган ахборотни, башарти бу ахборот учинчи шахсларга номаълумлиги сабабли ҳақиқий ёки нисбий тижорат қийматига эга бўлган, қонун йўли билан

www.arxiv.uz ундан эркин баҳраманд бўлиш мумкин бўлмаган ҳамда ахборот эгаси унинг махфийлигини сақлашга доир чоралар кўрган ҳолларда ҳимоя этилади”, деб кўрсатилган. Корхонанинг хавфсизлигини таъминлашнинг яна бир йўли, хизмат сирини сақлашда ҳам намоён бўлади. Корхонани бошқаришда, унинг самарали фаолиятини таъминлашда турли восита ва вариантлардан фойдаланиш мумкин. Бу ҳам маълум шахснинг (раҳбарнинг) ихтироси сифатида баҳоланади. Бу усулни ҳам ҳимоя қилиш, уни махфий тутиш лозим. Аммо бу жраённи муаллиф қонун ҳужжатлари билан расмийлаштириб, унинг эгаси эканлигини тасдиқлаб олиши лозим. Шундагина у мазкур ҳуқуқни тўлиқ қўлга киритган ва номоддий мулк эгаси сифатида намоён бўлади. Бу ҳолатда муаллиф учинчи шахсга маълум бўлмаган техникавий, ташкилий ёки тижорат ахборотига, шу жумладан ишлаб чиқариш сирларига (нау-хау) қонунан эга бўлиб турган шахс ошкор этилмаган ахборотни ноқонуний фойдаланишдан муҳофаза қилиш ҳуқуқига эга. Ўзбекистон Республикаси ФКда таъкидланишича ошкор этилмаган ахборотни ноқонуний фойдаланишдан муҳофаза қилиш ҳуқуқи бу ахборотга нисбатан бирон-бир расмиятчиликни бажаришдан (уни рўйхатдан ўтказиш, гувоҳнома олиш ва ҳоказодан) қатъи назар вужудга келади. Ошкор этилмаган ахборотни муҳофаза қилиш қоидаси қонунга мувофиқ хизмат ёки тижорат сири бўла олмайдиган маълумотларга нисбатан тадбиқ этилмайди. Буларга юридик шахслар тўғрисидаги, мол-мулкга бўлган ҳуқуқлар ва мол- мулк хусусида тузилиб, давлат рўйхатидан ўтказиладиган келишувлар тўғрисидаги маълумотлар, давлат статистика

www.arxiv.uz ҳисоботи тариқасида тақдим этиладиган кўрсаткич каби ахборотлар киради. Ошкор этилмайдиган ахборотларнинг айримлари вақтинча бўлиши мумкин. Бундай ҳолда вақт тугагач у ошкор бўлиши мумкин ва у қонун билан муҳофаза қилинмайди. Вақт тугагач у ҳам оддий ахборотлар сингари ҳаммага фойдаланиш ҳуқуқини чекламайди. Ошкор этилмаган ахборотни қонуний асоси бўлмай туриб олган ёки тарқатган ёхуд ундан фойдаланаётган шахс бу ахборотга қонунан эга бўлиб турган шахсга ахборотдан ноқонуний фойдаланганлик натиижасида етказилган зарарни тўлаши шарт. Ошкор этилмаган ахборотдан ноқонуний фойдаланаётган шахс бу ахборотни уни тарқатишга ҳуқуқи бўлмаган шахсдан олган бўлса, ахборотни қўлга киритувчи шахс бундан бехабар бўлса ҳам ахборот эгаси бундай шахсга даво қилиши мумкин. Ошкор этилмаган ахборотдан фойдаланганлик натижасида ахборот муаллифига етказилган зарарларни, ахборотни қўлга киритган шахс бундан бехабар бўлса ҳам, қоплашига мажбур. Ошкор этилмаган ахборотга қонунан эга бўлиб турган шахс бу ахборотдан ноқонуний фойдаланаётган шахсдан ахборотдан фойдаланишни дарҳол тўхтатишни талаб қлишга ҳақлидир. Агар ошкор этилмаган ахборотни бошқа бир киши мустақил тарзда тадқиқот йўли билан аниқлаган бўлса бундай ахборотдан тадқиқотчи бемалол фойдаланиши мумкин. Бу учун у олдинги муаллиф олдида жавобгар бўлмайди. Ошкор этилмаган ахборотни ноқонуний фойдаланишдан муҳофаза қилиш ҳуқуқининг бошқа шахсга

www.arxiv.uz ўтиши ҳам мумкин. Бу ошкор этилмаган ахборотга эга бўлган шахснинг ушбу ахборотнинг ҳаммасини ёки бир қисмини бошқа шахсга лицензия шартномаси асосида бериши мумкинлигида намоён бўлади. Аммо лицензиат ушбу ахборотдан фақат ўзи фойдаланишга ҳақли. У шартнома бўйича олган ахборотларнинг махфийлигини муҳофаза қилишга доир керакли чораларни кўриши шарт. Агар лицензиянинг вақти тугаб лицензиат бу ахборотдан фойдаланишни тўхтатса ҳам ушбу ахборот ҳали махфий бўлиб, уни ошкора қилиш мумкин бўлмаса, лицензиатнинг уни ошкора қилишга ҳақли бўлмайди. Корхонанинг хавфсизлигини таъминлаш учун унинг сирини, айниқса тижорат сирини сақлашни тақозо қилади. Бу сирни сақлаш эса мамлакатимизда тегишли қонунлар билан кафолатланган. Тижорат сирини ҳимоя қилиш механизми Мамлакатимизда очиқ демократик жамият қурилмоқда. Бу ҳамма нарса “очиқ” бўлади дегани эмас. Бозор муносабатлари шароитида эркин рақобат мавжуд экан тижорат сирининг ҳам сақланиб қолиши муқаррар. Шу туфайли корхонанинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш учун унинг тижорат сирини сақлай билиши лозим. Бу ўз- ўзидан амалга ошмайди. Бунинг бирқанча механизмлари мавжуд (12.4.1-чизма). 12.4.1-чизма Тижорат сирини ҳимоя қилиш механизмлари

www.arxiv.uz Ташкилий тадбирлар “Очиқ тестлар” ўтказиш тадбирлари Техник тадбирлар Рағбатлантиру вчи тадбирлар Текширув тадбирлари 1. Ташкилий тадбирлар. Бунда корхонанинг хавфсизлигини таъминлаш учун алоҳида хавфсизлик хизматини ташкил қилинди. Бу хизмат корхонанинг тегишли ахборотларининг махфийлигини сақлаш чора-тадбирларини кўради. 2. “Очиқ тестлар” ўтказиш тадбирлари. Корхонага ходимларни ишга қабул қилишда ишлаётганларини эса вақти-вақти билан тест орқали синаб турилади. Бу тест орқали ходимнинг мазкур корхонага содиқлиги, ахборотларга, айниқса махфий ахборотлрга эътибори аниқланади. Чунки нуфузли корхоналарга рақобатчи корхона айғоқчилари, махфий хуфия иқтисодиёт вакиллари кириб олишга ҳаракат қиладилар. Бу вакилларнинг ходимлар таркибига кириб қолиши ушбу жамоада ахлоқий, руҳий муҳитни бузишга, тегишли ахборотларни ўғрилаб олишга ҳаракат қилади. Табиийки, бундай ҳолат корхонанинг ишини орқага кеткизади, кўзда тутилган фойдани олиш имкони бўлмайди. Хуллас банкротга учрайди. Шу туфайли “Очиқ

www.arxiv.uz тестлар” ушбу хавфнинг олдини олишда муҳим аҳамиятга эга. 3. Техник тадбирлар. Ҳозирги пайтда рақобатчилар, турли уюшган жиноят гуруҳлар, рекетчилар корхона ҳақидаги махфий ахборотларни техника орқали олишга ҳаракат қиладилар. Бунга корхонанинг сайтига кириб тегишли ахборотни компьютер орқали олиши мумкинлигини, телефонда гаплашган гапларни эшитиш, орқали муҳим шартномаларга оид ахборотларни олишлиги кабиларни киритиш мумкин. Бу ҳолатларга қарши тегишли техник тадбирларни қўллаш лозимки, токи бундай йўллар билан махфий ахборотларнинг четга чиқиб кетишига йўл қўйилмасин. 4. Рағбатлантирувчи тадбирлар. Корхона хавфсизлиги билан шуғулланадиган ўз ходимларини доимий равишда рағбатлантириб бориши лозим. Одамларга корхона қанчалик ғамхўрлик қилса одамлар ҳам шунга жавобан корхонани асраб-авайлашга ҳаракат қилади. Бунда корхонанинг хавфсизлиги билан боғлиқ жараёнларга фақат корхонага содиқ кишиларни жалб этиш лозим бўлади. Зеро ходимда содиқлик бўлмаса корхонанинг ташқи рақобатчилари, энг аввало, шу корхонанинг ходимларини қўлга олишга ҳаракат қиладилар. Шу туфайли махфий ахборотларга ҳар кимни ҳам яқинлаштириб бўлмайди. 5. Текширув тадбирлари. Корхона ўз фаолияти давомида юзлаб ҳамкор ташкилотлар, корхоналар билан муносабатда бўлади. Аммо уларга мол жўнатишда, пул ўтказишда қайтишига ишонч ҳосил қилинган бўлиши лозим. Аммо ҳаммага ишониш мумкинми. Албатта, йўқ. Бунга мамлакатимизда тадбиркорлик фаолияти билан

www.arxiv.uz шуғулланаётган якка тартибдаги жисмоний ва юридик шахслар ҳаётида содир бўлаётган кўплаб ҳодисаларни мисол келтириш мумкин. Шу туфайли бошқа корхоналар билан ҳамкорлик қилинган пайтда, албатта, уларга ишонч ҳосил қилиш учун уларнинг аҳволини, ўзини тутишини текшириб кўриш лозим. Биз ким билан, қанчагача ва қайси муддатга шартнома тузилиши лозимлигини олдиндан билсак бундай операцияларни амалга ошириш, ҳар ҳолда, маълум маънода, ишончли бўлади. Албатта, бозор муносабатлари ҳар бир корхонани ҳушёр бўлиш билан бирга кўп ҳолларда риск (таваккал) қилишга ҳам мажбур қилади. Чунки бозор муносабатларининг табиати шундай. Аммо таваккал қилиш билан бирга корхонанинг хавфсизлигини таъминлаш учун тегишли ҳимоя механизмларидан ҳам фойдаланиш зарур. Рақобатчилар тўғрисида ахборот олиш услублари Бозор муносабатлари шароитида бизнес тўғрисида аниқ маълумотга эга бўлиш бу муваффақиятнинг ярми. Бозор шароитида бозор ҳақидаги ахборотлар ўта қимматли товар ҳисобланади. Рақобатчилар ичидан муваффақиятли чиқиш, бизнесга жиддий тус бериш, тадбиркор ўз тактикаси ва стратегиясини белгилаши учун энг қимматли ва зарур нарса бозор ҳақидаги, бозор субъектлари, яъни рақобатчилар ҳақидаги ахборотлардир. Аммо ахборот ўз-ўзидан қўлга киритили қолинмайди. У маълум миқдорда харажатни, вақтни талаб қилади. лекин ахборотга сарф қилинган харажат ўн маротаба кўп фойда келтириши мумкин. Товарга қилинган харажат 1,5-2,0

www.arxiv.uz баробар фойда келтирса ахборотга қилинган харажатнинг қанчалик самарали эканлигини баҳолаш қийин эмас. Шу туфайли ахборотдан тежалган маблағ ўзига нисбатан қимматга тушади дейди тадбиркорлар. Замонавий тадбиркор ўз ишини ахборот тўплашдан бошлаши лозим. Агар унда аниқ ахборот бўлмаса кўр-кўрона иш бошлаш билан бизнесда муваффақиятга эришиб бўлмайди. Тадбиркор, энг аввало, ўзи ишлаб чиқармоқчи бўлган товарининг шу ҳудудда бир қанча харидори борлигини аниқлаши, шу товарга бозорнинг тўйинганлик даражасини, мазкур товарни кимлар ишлаб чиқаётганлигини, ўзи қанча ишлаб чиқариш мумкинлигини, рақобатчилар қанчадан сотаётганлиги, бу эса ундан арзонроқ сотиб қанча фойда қилиш мумкинлиги кабиларни обдон ўрганиб, аниқ ҳисоб- китобларга эга бўлиши лозим. Ахборотлар қўлга киритилиши нуқтаи назаридан уч гуруҳга бўлинади: * эркин оладиган ахборотлар; * сотиб олинадиган ахборотлар; * ўта зарур аммо олши қийин бўлган тижорат сирига мансуб махфий ахборотлар. Режали иқтисодиёт шароитида махфий ахборотлар фақат давлатники бўлган. Уни фош қилмаслиги учун айрим ахборотлар махфий ҳисобланган. Ўзбекистон Республикасининг “Ахборотлар эркинлиги принциплари ва ҳолатлари тўғрисида”ги 12 декабр 2003 йилги қонунда ахборот эркинлиги, унинг принциплари, очиқлиги, ошкоралиги, олиш ва беришни рад этиш

www.arxiv.uz тартиблари, муҳофаза этиш кабиларни ҳуқуқий асослари ўз ифодасини топган. Ушбу қонуннинг 6 моддасига биноан қуйидаги ахборотлар махфий ҳисобланади: - фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари, уларни рўёбга чиқариш тартиби тўғрисидаги, шунингдек давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, жамоат бирлашмалари ва бошқа нодавлат нотижорат ташкилотларининг ҳуқуқий мақомини белгиловчи қонун ҳужжатлари; - экологик, метеорологик, демографик, санитария- эпидемиологик, фавқулотда вазиятлар тўғрисида маълумотлар ҳамда аҳолининг, аҳоли пунктларининг, ишлаб чиқариш объектлари ва коммуникацияларнинг хавфсизлигини таъминлаш учун зарур бўлган бошқа ахборотлар; - кутубхоналарнинг, архивларнинг ва Ўзбекистон Республикаси ҳудудида фаолият кўрсатаётган юридик шахсларга тегишли ахборот тизимларининг очиқ фондларидаги мавжуд маълумотлар. Махфий ахборотларни беришни рад этиш қонуннинг 10 моддасида белгилаб қўйилган. Эркин бозор муносабатлари шароитида махфий ахборотлар нафақат давлатга, балки барча тадбиркорларга, корхоналарга, бирлашма каби хўжалик юритувчи субъектларга ҳам дахлдордир. Олдин махфий ахборотларни фақат давлат ҳимоя қилган бўлса, энди ахборотларни ҳимоя қилиш ҳам қуйидаги субъектлар ўртасида тақсимланади: * давлат ҳимоя қиладиган ахборотлар; * тижорат тизими ҳимоя қиладган ахборотлар;

www.arxiv.uz * иккаласи биргаликда ҳимоя қиладиган ахборотлар. Ҳозирги пайтда давлат сирини сақлаш бўйича махсус “Давлат сири тўғрисида”ги қонун мавжуд. Мазкур қонунда давлат сири, уни сақлаш, ошкор қилмаслик, ошкор қилинганда жавобгарлик каби тартиблари аниқ ўрнатилган. Аммо корхона, ташкилот тадбиркорлар каби хўжалик юритувчи тижорат субъектлари сирларига нималарнинг кириши, уларни ҳимоя қилиш йўллари бўйича аниқ қонуний нормалар етарли эмас. Бу бўйича махсус қонун қабул қилинмаган. Юқорида кўрганимиздек фақат мамлакатимизда амал қилиб турган фуқаролик Кодексида унинг айрим нормалари ёзилган. Тараққий этган мамлакатларда уларни тажрибасидан келиб чиқиб бизда ҳам, тадбиркорлар, бозор субъектлари тўғрисидаги ахборотларни тўплаб сотадиган махсус компаниялар, фирмалар бор. Улар ўзлари тўплаган ахборотларни сотадилар. Буларга қуйидаги ахборотларни киритиш мумкин: * корхонанинг молиявий аҳволи; * бошқа ҳамкорлари билан ҳисоб-китоб олиб боришдаги интизоми; * дебитор ва кредитор қарзлари; * қандай бизнес билан шуғулланиши; * шериклари билан судланиш даражаси; * раҳбарнинг нуфузи; * жамоадаги ахлоқий-руҳий муҳит кабилар. Шуни унутмаслик керакки, ҳаётда майда-чуйда бўлганидек, бизнесда бу ўта муҳим. Баъзан бизнинг тасаввуримизда ҳеч нарсага арзимайдиган, майда-чуйдадек туюлган нарса бизнесда жуда катта муваффақият олиб

www.arxiv.uz келиши мумкин, ёки бизнесменни синдириб, инқирозга юз тутишига сабаб бўлиши ҳам мумкин. Шу туфайли рақобатчилар тўғрисидаги барча катта-кичик ахборотлар мазкур корхона учун ўта муҳим ва қимматли ҳисобланади. Корхона ўз рақобатчилари тўғрисида ахборот тўплаши учун қандай ишларни амалга оширади? Энг аввало, у рақобатчилари тўғрисида умумий маълумотларни олади. Бу ахборотлар умумий хулоса қилиш учун асос бўлади. Иккинчидан, корхонага керак бўлган тўлиқроқ ахборотларни ахтара бошлайди. Буларга: * корхона фаолиятининг самарадорлиги; * уларнинг истиқболи; * молиявий аҳволи; * таваккал қилиш қобилияти кабилар киради. Учинчидан, мазкур корхона қайси бири билан алоқа қилиш мумкинлигини аниқлаб олгандан сўнг, ўша корхона, унинг раҳбари ҳақида батафсил маълумотларни тўплашга киришади. Чунки корхонанинг раҳбаридаги инсоний ва тадбиркорлик сифатлари бизнес борасида алоқа қилиш учун жуда муҳим. Тўпланган маълумотлар экспертлар томонидан ўрганиб чиқилади ва улар яна қандай ахборотларни олиш мумкин ёки қандай ҳаракат қилиш лозимлиги хусусида ўз хулосаларини беради. Корхоналар ўз шериклари тўғрисида, уларнинг бозордаги мавқеи ҳақида аниқ маълумотларга эга бўлиши лозим. Корхоналар бозордаги мавқеига қараб 3 гуруҳга бўлинади: 1. Рақобатчи корхоналар. Уларнинг мазкур бозордаги улуши 25%гача бўлиши мумкин.

www.arxiv.uz 2. Ҳукумрон корхоналар. уларнинг бозордаги улуши 25 дан 70 фоизгача бўлиши мумкин. 3. Монопол корхоналар. Уларнинг мазкур бозордаги улуши 70% дан ортиқ бўлади. Агар мазкур корхонанинг бозордаги улуши жуда кам бўлса эркин рақобатга чиқишда жуда эҳтиёт бўлишлари лозим. Ҳамиша “китлар” “майда балиқлар”ни ютиб келганлар. Корхоналар тўғрисида ахборот тўплаб, уларнинг рақобатбардошлиги ва рақобат майдонидаги ўрнига қараб тўрт гуруҳга бўлинишини ҳам инобатга олиш лозим: 1. Халқаро бозорда рақобат қиладиган корхоналар. Бу корхоналарнинг бозори нафақат мамлакатда, балки узоқ ва яқин хорижий мамлакатларда бўлиши мумкин. Булар ҳамиша ўз маҳсулотини халқаро андозалар даражасида ишлаб чиқаришга эришиши лозим. Оддий корхоналар бундай корхона билан рақобатга киришмайди. Демак, “ким ким билан ўйнаши мумкинлигини” тўғрисида ҳар бир корхона раҳбарияти аниқ хулосага эга бўлиши лозим. 2. Халқаро бозорда рақобат қилиш қоблиятига эга бўлмаган корхоналар. Булар ҳам юқоридаги корхоналар сингари маҳсулот ишлаб чиқиши мумкин. Аммо у халқаро стандартлар талабига тўлиқ жавоб бермайди. Бу юқори босқичга ўтиши учун ҳам анча ишларни бажаришлари лозим. Яъни илғор технологияларни, фан ва техника ютуқларини жорий қилиши каби. 3. Табиий монополияга эга бўлган корхоналар. Бундай корхоналар фақат ўзларига ўхшаш корхоналар билан рақобат қилиши мумкин. Бу турдаги корхоналар учун

www.arxiv.uz алоҳида “Табиий монополиялар тўғрисида” қонун қабул қилинган. 4. Хорижий рақобатчиларга боғлиқ бўлмаган корхоналар. Буларга мамлакат хом ашёсига таяниб, мамлакат бозори учун маҳсулот ишлаб чиқарувчи корхоналар киради. Масалан, нон, сут, гўшт саноати заводлари кабилар. Улар ўртасидаги рақобат ички рақобат бўлиб ҳисобланади. Бу ҳақдаги маълумотлар ҳам хулоса қилиш учун ўта муҳимдир. Бозор муносабатлари шароитида рақобат муҳити ҳам, бозор коньюктураси ҳам, рақобатчиларнинг сони, мавқеи ҳам тез ўзгариб туради. Бундай ўзгаришларга ҳар қандай корхона тайёр туриши лозим. Шу туфайли, ҳар бир корхона бир қанча вазифаларни бажариши лозим. 1. Ҳар бир корхона ўзининг ишлаб чиқариш қувватидан тўлиқ фойдаланган ҳолда бозорбоп, рақобатбардош маҳсулотларни ишлаб чиқариб бозордаги мавқеини доимий равишда мустаҳкамлаб боришга ҳаракат қилмоғи лозим. 2. Маҳсулотнинг ҳажмини кўпайтириш блан бирга, сифатини ошириш, нархини пасайтириш чораларини кўриш доимий равишда диққат эътиборидан четда бўлмаслиги керак. 3. Рақобатчиларига нисбатан фойдани кўпроқ олиш чораларини кўриш лозим, чунки эркин рақобат корхонани модернизация ва реконструкция қилиш учун ҳамиша имконият бўлишини таъминлашни талаб қилади. 4. Корхона ижтимоий ячейка сифатида ходимларни рағбатлантиришнинг ноанъанавий усулларидан фойдаланиш устида тинимсиз ишлаши лозим. Чунки корхонага юқори

www.arxiv.uz малакали мутахассисларни жалб қилиш имкони туғулади. Ишлаётган кишилар ўз касбий маҳоратини оширишга ички туйғу ҳосил бўлади. Бу ҳам жуда катта муваффақиятларнинг калити ҳисобланади. Бозор муносабатлари шароитида корхоналар эркинлиги босқичма-босқич таъминланиб борилади. Аммо эркинликни ҳеч маҳал ўзбошимчалик деб тушунмаслик керак. Ҳар қандай корхонанинг фаолиятини давлат ўзининг дастаклари билан тартибга солиб туради. Буларга қуйидагиларни киритиш мумкин: * солиқлар, уларнинг турлари ва табақаланган ставкалари; * амортизациянинг намунавий нормалари; * валюта курси; * давлат бюджетига солиқсиз турли мажбурий тўловлар; * божхона тарифи; * экологик меъёрлар, ташқи муҳитни ифлослантирилганлик бўйича тўловлар; * банк кредити фоизлари; * стандартлар, техник шартлар ва ҳ.к. Корхоналар тўғрисида ахборот олганда унинг давлат билан бўлган муносабатини албатта текшириб кўриш керак. Чунки ҳар қандай корхона давлатга хиёнат қилса ҳамкорини алдамасликнинг иложи йўқ. Шу туфайли корхонанинг хавфсизлигини таъминлаш учун шерикларга жуда эҳтиёткорлик билан ёндошиши лозим. Бозор муносабатлари шароитида етти ўлчаб эмас етмиш ўлчаб кейин эса экспертлар хулосасига асосланган ҳолда “кесиш” керак. Шундагина у ўзининг яшовчанлигини сақлаб қолади ва маълум маънода умумий хавфсизлигини, айниқса иқтисодий хавфсизлигини таъминлайди.

www.arxiv.uz

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар рўйхати : 1. И . А . Каримов . Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида . Т ., Ўзбекистон , 1995. 2. И.А.Каримов. Ўзбекистон - бозор муносабатларига ўтшнинг ўзига хос йўли. Т., Ўзбекистон, 1995. 3. И.А.Каримов. Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг тамойиллари. Т., Ўзбекистон, 1995. 4. Ўзбекистон Республикасида Мулкчилик тўғрисидаги қонун. 1990 йил 31 октябр. - Ўзбекистон ССР Олий Советининг Ведомостлари, 1990 йил №31-33. 5. Ўзбекистон Республикасида Мулкчилик тўғрисидаги қонунга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 7 май қонуни - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси, 1993 йил, 5-сон. 6. Ўзбекистон Республикасидаги корхоналар тўғрисидаги қонун. 1991 йил 15 феврал - Ўзбекистон Республикаси қонун ва фармонлари. Т. “Ўзбекистон” - 1992. 7. Ўзбекистон Республикасининг Кооперация тўғрисидаги 1991 йил 14 июн қонуни - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1991 йил 8- сон. 8. Ўзбекистон Республикасининг ташқи иқтисодий фаолият тўғрисидаги 1991 йил 14 июн қонуни. - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1991 йил 8- сон. 9. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг

www.arxiv.uz 1991 йил 19 ноябр қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1992 йил, 1-сон. 10. Монополистик фаолиятни чеклаш тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг 1992 йил 2 июл қонуни. - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1992 йил, 10-сон. 11. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Корхона (фирма) нинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш

Корхонанинг инвестициявий фаолияти

Корхонанинг маркетинг режаси

Корхонанинг бизнес – режаси

Тижорат банклари