Корхона айланма фондлари ва айланма маблағлар - Iqtisodiyot - Referatlar

Корхона айланма фондлари ва айланма маблағлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

142 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Айланма фондлар ва айланма маблағлар тўғрисида тушунча. 2. Айланма фондларнинг таркиби. Шаклланиш манбалари ва фойдаланиш кўрсаткичлари. 3. Корхона айланма фондлар элементларини тежаш. 4. Айланма маблағлар ва уларнинг самарадорлигини ошириш йўллари.

www.arxiv.uz Айланма фондлар ва айланма маблағлар тўғрисида тушунча Айланма активлар ҳам корхона мулки ҳисобланиб, улар айланма фондлар ва муомала фондларининг пул шаклидаги йиғиндисини ифодалайди. Узлуксиз ишлаб чиқариш жараёнини таъминлаш учун асосий ишлаб чиқариш фондлари билан бир қаторда меҳнат предметлари (моддий ресурслар) зарур бўлади. Меҳнат предметлари меҳнат воситалари билан биргаликда меҳнат маҳсулотини, унинг истеъмол қийматини яратишда ва қийматнинг шаклланишида қатнашади. Меҳнат предметлари ишлаб чиқаришнинг бир циклидагина қатнашади ва ўзининг натурал шаклини ўзгартиради, қийматини тўлиқ янгидан яратилган маҳсулотга ўтказади. Ишлаб чиқарилган маҳсулотлар сотилганидан кейин уларни ишлаб чиқариш учун сарфланган маблағлар корхонага қайтади ва доимо оборотда қатнашади. Корхонанинг маблағлари доиравий айланишнинг турли босқичларида: пул, ишлаб чиқариш воситаси ва тайёр маҳсулот (товар) шаклида бўлади. Ишлаб чиқариш воситалари (яъни меҳнат предметлари ва меҳнат воситалари) такрор ишлаб чиқариш жараёнида тутган ўрнига ва айрим хусусиятларига қараб асосий ва айланма фондларга ажратилади. Меҳнат предметлари тўлиқ, меҳнат воситаларининг айримлари (хизмат муддати ва қийматига кўра) айланма фонд таркибига киради.

www.arxiv.uz Ишлаб чиқариш корхоналарининг айланма фондлари ишлаб чиқариш ва муомала доирасига ажратилган бўлиб, шунга мувофиқ улар муомала ва айланма ишлаб чиқариш фондларини ҳосил қилади. Биринчисига сотиш учун мўлжалланган тайёр маҳсулотлар, корхона кассасидаги ва унинг тижорат банкидаги счётида сақланаётган пул маблағи ҳамда ҳисоб-китоблардаги маблағлар киради. Иккинчисига эса ишлаб чиқариш заҳиралари, тугалланмаган ишлаб чиқариш ва корхона ўзи тайёрлаган ярим тайёр маҳсулотлар, келгуси давр харажатлари ва бошқалар киради. Айланма ишлаб чиқариш ва муомала фондлари такрор ишлаб чиқаришнинг узлуксиз бўлишлигини таъминлайди. Уларнинг миқдори ва таркиби нафақат ишлаб чиқаришнинг эҳтиёжи, шу билан биргаликда муомала эҳтиёжидан келиб чиққан ҳолда белгиланади. Ишлаб чиқариш ва муомала фондлари заҳираларини шакллантириш учун мўлжалланган пул маблағлари корхонанинг айланма маблағи дейилади. Айланма фондларнинг таркиби, шаклланиш манбалари ва иқтисодий табиати Қайд этилганидек, корхонанинг айланма ишлаб чиқариш фондлари уч қисмдан иборат: - ишлаб чиқариш заҳиралари; - тугалланмаган ишлаб чиқариш ва ўзи тайёрлаган ярим тайёр маҳсулотлар; - келгуси давр харажатлари. Ишлаб чиқариш заҳиралари - бу ишлаб чиқариш жараёнига киритиш учун тайёрланган меҳнат

www.arxiv.uz предметларидир. Улар хом ашё, асосий ва ёрдамчи материаллар, ёнилғи, сотиб олинган ярим тайёр маҳсулотлар ва бутловчи қисмлар, идиш ва идиш материаллари, асосий фондларни жорий таъмирлаш учун эҳтиёт қисмлардан иборат. Тугалланмаган ишлаб чиқариш ва ўзи тайёрлаган ярим тайёр маҳсулотлар - бу ишлаб чиқариш жараёнига кирган меҳнат предметлари: материаллар, деталлар, ишлов ёки йиғиш жараёнидаги буюмлар, шунингдек корхонанинг бир цехида охиргача ишлаб чиқарилмаган ва кейинчалик шу корхонанинг бошқа цехларида ишланиши лозим бўлган ярим тайёр маҳсулотлар. Келгуси давр харажатлари - бу айланма фондларнинг номоддий элементлари бўлиб, улар жорий даврда амалга оширилган, лекин келгуси давр маҳсулотига тааллуқли бўлган янги маҳсулотни тайёрлаш ва ўрганиш харажатларини ўз ичига олади (масалан, янги турдаги маҳсулотларнинг технологиясини яратиш ва ишлаб чиқиш харажатлари ва бошқалар). Эркин бозор иқтисодиёти шароитида корхоналарнинг асосий вазифалардан бири - ресурсларни тежаш тамойилига риоя қилган ҳолда ишлаб чиқаришни жадаллаштиришдир. Тежамкорлик режимини таъминлаш буйича чора тадбирлар тизимида асосий ўринни меҳнат предметларини тежаш эгаллайди. Бу маҳсулот сифати, ишончлилиги ва узоқ муддат хизмат қилишига зарар етказмаган ҳолда унга сарфланадиган хом ашё, материаллар, ёнилғи харажатларини камайтиришни билдиради. ҳозирги шароитда айланма фондларни тежашнинг иқтисодий аҳамияти қуйидагича ифодаланади:

www.arxiv.uz - хом ашё, материал, ёқилғи харажатларининг камайиши ишлаб чиқариш учун катта иқтисодий фойдани таъминлайди. Бу, аввалом бор, мавжуд моддий ресурслар миқдоридан кўпроқ тайёр маҳсулот ишлаб чиқариш имконини беради; - моддий ресурсларни тежаш, ишлаб чиқаришга янги, тежамлироқ материалларни киритиш такрор ишлаб чиқариш жараёнида алоҳида тармоқлар ўртасида тараққий этган нисбатларни белгилашга, саноат ишлаб чиқаришнинг мукаммал тармоқ структурасига эришишга имкон беради; - моддий ресурсларни тежашга интилиш янги техникани жорий этиш ва технологик жараёнларни мукаммаллаштиришга туртки беради; - моддий ресурслар истеъмолидаги тежамкорлик ишлаб чиқариш қувватларидан фойдаланишни яхшилашга ва жонли меҳнат харажатларининг тежалишига ҳам олиб келади (материалларни ташиш; сақлашга сарфланадиган иш кучи камаяди); - моддий ресурслар тежалиши саноат маҳсулоти тан- нархининг камайишига ёрдам беради. ҳозирги вақтда моддий харажатлар ҳисобига барча ишлаб чиқариш харажатларининг 3/4 қисми тўғри келади. Кейинчалик, ишлаб чиқаришнинг техник даражаси ўсиши билан маҳсулот ишлаб чиқариш бўйича умумий харажатларда буюмлашган меҳнат улуши ошиб боради ва демак, меҳнат предматлари ва меҳнат воситаларидан фойдаланишни яхшилаш ижтимоий ишлаб чиқариш харажатларини тежашнинг асосий йўналиши бўлиб ҳисобланади;

www.arxiv.uz - маҳсулот таннархининг камайишига таъсир қиладиган моддий ресурслар тежамкорлиги корхонанинг молиявий ҳолатига ҳам ижобий таъсир қилади. Шундай қилиб, айланма фондлардан фойдаланишни яхшилаш ва тежамкорлигининг иқтисодий самарадорлиги корхонанинг барча ишлаб чиқариш ва хужалик фаолиятига ижобий таъсир кўрсатади. Ишлаб чиқаришда айланма фондлардан фойдаланишни баҳолаш. Айланма фондлардан фойдаланишни ҳар томонлама яхшилаш - саноат корхоналарининг муҳим вазифаларидан биридир. Хом ашё, ёнилғи, ёрдамчи материаллардан қанчалик яхши фойдаланилса, маҳсулотнинг маълум миқдорини ишлаб чиқариш учун улар шунчалик кам сарфланади. Бу орқали саноат маҳсулотини ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш имконияти вужудга келади. Моддий ресурслар сарфи кўрсаткичлари ва моддий ресурслардан фойдаланиш даражаси кўрсаткичлари фарқланади. Моддий ресурслар сарфи уларнинг ишлаб чиқариш истеъмолини ифодалайди. Ишлаб чиқариш харажатлари корхона томонидан бевосита маҳсулот ишлаб чиқариш бўйича дастурни бажаришга сарфланган барча моддий ресурслар миқдорини қамраб олади. Моддий ресурслар таъмирлаш эҳтиёжларига, ёрдамчи хўжаликни таъминлашга, корхона ичида транспорт хизматига, маданий-маиший эҳтиёжларга ҳам сарфланади. Моддий ресурслар истеъмоли уларнинг умумий ва салмоқли улуши билан тавсифланади. Моддий ресурслар умумий сарфи - бу ҳисобот даврида бутун ишлаб чиқариш дастурини бажариш учун

www.arxiv.uz жами моддий ресурслар ёки унинг алоҳида турлари истеъмолидир. Моддий ресурслар умумий сарфи - натурал шаклда; турли хил моддий ресурсларнинг жами сарфи қиймат шаклида ҳисобга олинади. Муайян “ m ” турдаги ресурсларнинг салмоқли улуши деганда ишлаб чиқарилган тайёр маҳсулот бирлиги сарфланган моддий ресурслар миқдори тушунилади. У ҳисобот даврида мазкур маҳсулотни ишлаб чиқаришга сарфланган барча моддий ресурслари миқдорини (МР м ) ушбу маҳсулотнинг яроқли бирликлари миқдорига ( N ) бўлиш йўли билан аниқланади: m = МР м : N Қуйидаги формула буйича бир турдаги “ m 1 ” маҳсулот истеъмол хусусиятининг бир бирлигига моддий ресурслар салмоқли сарфини ҳам ҳисоблаш мумкин:  МР с Мб м m 1 = ——————— М èó  Бу ерда: МР ñ - маҳсулотнинг бир жисмоний бирлигига моддий ресурсларнинг салмоқли сарфи; Мб м - ҳисобот даврида ишлаб чиқарилган маҳсулот бирликлари миқдори; М èó  - ҳисобот даврида ишлаб чиқарилган маҳсулот истеъмол хусусиятининг умумий ҳажми.

www.arxiv.uz Маҳсулот ишлаб чиқаришга моддий ресурслар сарфининг умумий тавсифи бўлиб материал сиғими кўрсаткичи (М) хизмат қилади. У маҳсулот бирлигига (ёки истеъмол хусусияти бирлигига) натурал ёки қиймат шаклида моддий ресурслар ҳақиқий сарфини баҳолайди. Бу кўрсаткич алоҳида турдаги моддий ресурслар (металл сиғими, энергия сиғими, ёнилғи сиғими) сарфини тавсифлайдиган кўрсаткичлар билан бевосита боғлиқ. Бу кўрсаткичлар натурал, натурал-қиймат ва қиймат шаклларида ўлчанади. Маҳсулотнинг материал сиғими турли кўрсаткичлар билан ўлчаниши мумкин: 1) ишлаб чиқарилган маҳсулот бир бирлигига моддий ресурсларнинг салмоқли сарфи (салмоқли материал сиғими): М= m =МР м : N 2) ишлаб чиқарилган маҳсулот бир бирлигига бир неча турдаги моддий ресурсларнинг қиймат шаклдаги сарфи миқдори (1т, 1м 3 , 1м 2 ҳисобига сўм).  ÌÐ м  P M = ————— N бу ерда; Р - моддий ресурсларга улгуржи нарх. Бу формулалардан оддий турдаги маҳсулотларнинг материал сиғимини ҳисоблаш учун фойдаланилади (электр энергияси, чуян, пўлат ва ҳоказо). Мураккаб турдаги маҳсулотлар учун материал сиғимининг асосий истеъмол хусусияти бирлигига муайян моддий ресурслар сарфи каби кўрсаткичидан фойдаланилади. Масалан, электромоторнинг

www.arxiv.uz материал сиғими 1 квт қувватга нисбатан материал сарфи билан ҳисобланади. Юк ташувчи автомобиль учун материал сиғимининг тавсифи 1т-км/с юклар ташиш ҳисобига материал харажатини баҳолаш ҳисобланади ва ҳоказо. Маҳсулотнинг физик ҳажми, истеъмол хусусияти ҳажми ҳисобга олинмайдиган машинасозлик (кимё, тўқимачилик машинасозлиги ва ҳоказо) маҳсулотлари учун материал сиғими даражаси таққослама нархларда соф ёки ялпи маҳсулот бир сўмига муайян турдаги моддий ресурсларнинг физик бирлигидаги сарфи билан тавсифланиши мумкин:  N M = —————  М á.ì P Бу ерда:  Ì áì P - таққослама нархларда ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажми. Ишлаб чиқариш дастурини ишлаб чиқиш ва саноат корхоналари ишини таҳлил қилиш учун ҳар бир саноат тармоғида моддий ресурслардан самарали фойдаланиш даражасининг турли хил кўрсаткичлари ишлатилади. Улар ишлаб чиқаришда моддий ресурслардан фойдаланиш шарт- шароитларини тўлиқ акс эттиради ва ишлаб чиқариш истеъмолининг барча босқичларини қамраб олади. Хом ашёга бирламчи ишлов берадиган тармоқларда қуйидаги кўрсаткичлар қўлланилади:

www.arxiv.uz - бошланғич хом ашёда фойдали модда миқдори (рудада темир, лавлагида шакар миқдори ва ҳоказо); - бошланғич хом ашёдаги фойдали моддадан фойдаланиш даражаси ва хом ашёга ишлов бериш жараёнида вужудга келадиган йўқотишлар фоизи; - яроқли маҳсулотни якуний ишлаб чиқариш. У яроқли маҳсулот ҳажмини бошланғич хом ашё ҳажмига бўлиш билан, шунингдек фоизларда (натижани 100 га кўпайтириш керак) ҳисобланади. Яроқли маҳсулот ишлаб чиқариш кўрсаткичи унинг якуний миқдорини баҳолашда хизмат қилади. Масалан, рудадан 20% мис олинди, лекин бу режадаги ишлаб чиқариш 100% эканлигини билдирмайди. Мисни режадаги ишлаб чиқариш 23% бўлиши мумкин, бу рудада миснинг ҳақиқий миқдорини ифодалайди. қора металлургияда пўлат эритишда темирдан фойдаланиш баланс усули билан ҳисобланади. Темир балансининг кирим қисмида хом ашё харажатининг элементлари ва миқдорлари кўрсатилади (турли хил руда, лам, стружка). Харажат қисмида олинган маҳсулот, йўқотишлар ва чиқиндиларнинг турлари ва миқдорлари аниқланади (турли хил чуян, шлак, угар ва ҳоказо). Пўлат эритиш бўйича темир баланслари ва прокат ишлаб чиқариш бўйича металл баланслари ҳам шундай ҳисобланади. Бу баланслар сарф-харажат коэффициентларини аниқлаш имконини беради. Бу коэффициентлар сарфланган материаллар оғирлигининг яроқли маҳсулот тоннасига нисбатини ифодалайди.

www.arxiv.uz Машинасозлик тармоқларида айланма фондларнинг асосий элементи - металлдан фойдаланиш даражасини аниқлашда тегишли кўрсаткичлари қўлланилади. Машина ва механизмларни ясаш босқичида машинанинг нисбий металл сиғими кўрсаткичи (машинанинг нисбий оғирлиги) О н ҳисобланади. R с.о О м = ——— М қув.. Бу ерда: R с.о. - соф оғирлик, у металл деталлар ва машина қисмлари оғирлигининг йиғиндисига тенг, т, кг; М қув. - машина асосий эксплутацион характеристика бирлигининг миқдори (трактор қуввати - от кучи; автомобилнинг юк кутарувчанлиги - т). Машинасозликда металлдан фойдаланиш коэффициенти (К и.м. ) кенг қўлланилади:  R с.о  Мҳ i К м.ф = —————— X мет Бу ерда: R с.о. - маҳсулот бирлигида гавдаланган металлнинг соф оғирлиги, т, кг;

www.arxiv.uz Мҳ i - ҳар бир номенклатура қисми бўйича маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми; Х мет - маҳсулот ишлаб чиқаришга сарфланган маз- кур турдаги металлнинг ялпи харажати; i - ишлаб чиқариш номенклатурасини ташкил қиладиган турли хил маҳсулотларнинг 1,2,3,..., n та миқдори. Металлдан самарали фойдаланишнинг бошқа кўрсаткичи чиқиндилар даражаси ҳисобланади. У самарали фойдаланиш коэффициенти билан бевосита боғлиқ: чиқиндилар даражаси қанчалик кам бўлса, металлдан самарали фойдаланиш коэффициенти шунчалик юқори бўлади. Шу сабабли металл чиқиндиларини қисқартириш ва ундан самарали фойдаланиш омиллари бир хил бўлади. Металлга ишлов беришда чиқиндилар даражаси металлга совуқ ишлов бериш жараёнида вужудга келган чиқиндилар миқдорининг истеъмол қилинадиган металл миқдорига нисбати сифатида аниқланади. Натижа барча истеъмол қилинадиган металлнинг қанча улуши чиқиндига кетганлигини кўрсатади (%): Ч ì Д ÷ = ————  100 М им Бу ерда: Д ÷ - чиқиндилар даражаси, %; М им - истеъмол қилинган металл миқдори, кг;

www.arxiv.uz Ч ì - чиқиндилар миқдори. Кимё саноатида айланма фондлардан фойдаланиш кўрсаткичларини ҳисоблаганда ўзига хос хусусиятлар мавжуд. Кимё саноати тармоқларида, (шунингдек моддаларга кимёвий йўл билан ишлов берадиган ишлаб чиқаришларда) кўп ҳолларда “маҳсулот соф оғирлиги” тушунчаси йўқ. Бу тармоқларда кимёвий технология хусусиятлари сабабли кўпинча бошланғич хом ашёлардан ҳеч бири тайёр маҳсулот таркибига ўзининг асл кўринишида кирмайди. Шу сабабли кимёвий жараёнга ёки ишлаб чиқариладиган маҳсулот бирлигига материаллар харажати тасдиқланган технологияга (рецептурага) мувофиқ белгиланади ва назарий деб аталади. Материалларнинг назарий харажатига чиқиндилар ва қайтарилмайдиган йуқотишлар кирмайди. Кимё саноатида материаллардан фойдаланиш кўрсаткичи бўлиб муайян кимё маҳсулоти бирлигини ишлаб чиқаришга ёки кимёвий жараёнга материаллар назарий харажатининг истеъмол қилинадиган материалларнинг ҳақиқий сарфига нисбати ҳисобланади. ҳақиқий харажат назарий харажатдан кимёвий жараёнларда вужудга келадиган йўқотишлар катталигига кўпдир. Ҳақиқий ва назарий харажатлар ўртасидаги фарқ қанчалик кам бўлса, у шунчалик тараққий бўлади. Корхонада айланма фондлар элементларини тежаш Иқтисодиётнинг эркинлаштирилиши шароитида ҳар бир корхоналарнинг муҳим вазифаларидан бири моддий

www.arxiv.uz ресурсларни тежаш ҳисобланади, чунки моддий харажатлар фойдага бевосита боғлиқ бўлган ишлаб чиқариш харажатларининг катта қисмини ташкил этади. Фойда эса бозор иқтисодиёти шароитида корхона ҳаёт таъминотининг асосий манбаларидан биридир. Моддий ресурсларини тежаш манбалари ва йўллари фарқланади. Тежаш манбалари нима ҳисобидан тежамга эришиш мумкинлигини кўрсатади. Тежаш йўллари (ёки йўналишлари) қандай қилиб, ёки қайси чора-тадбирлар ёрдамида тежашга эришиш мумкинлигини кўрсатади. ҳар бир корхонада моддий ресурсларни тежаш заҳиралари мавжуд. Заҳиралар дейилганда моддий ресурслардан фойдаланишни яхшилаш бўйича вужудга келадиган ёки вужудга келган, лекин жами ишлатилмаган имкониятлар тушунилади. Моддий ресурсларни тежаш заҳираларининг вужудга келиши ва ишлатилиши соҳаси нуқтаи назаридан улар уч гуруҳга бўлиниши мумкин: - халқ хўжалиги заҳиралари; - умумсаноат - тармоқлараро; - ички ишлаб чиқариш заҳиралари (цех, завод, тармоқ заҳиралари). Халқ хўжалиги заҳираларига халқ хўжалиги ва унинг барча тармоқлари учун муҳим аҳамиятга эга бўлган заҳиралар киради. Чунки улар саноат, қазиб олиш ва тежамкор, сунъий ва синтетик хом ашё ва материаллар ишлаб чиқаришда тараққий этган халқ хўжалиги нисбатларини белгилаш, ёнилғи-энергитика мажмуаси структурасини мустаҳкамлаш; бозор муносабатлари шароитида бутун хўжалик механизмини мукаммаллаштиришни таъминлайди.

www.arxiv.uz Умумсаноат - тармоқлараро заҳиралар бу шундай заҳираларки, уларнинг тўпланиши етакчи саноат тармоқлари ўртасида рационал ишлаб чиқариш - иқтисодий алоқаларни ўрнатишга боғлиқ (қора металлургия, машинасозлик, кимё саноати). Бу заҳиралар алоҳида саноат тармоқлари ва иқтисодий ҳудудларнинг ривожланиш хусусиятлари билан асосланади. Улардан энг муҳимлари халқ хўжалиги аҳамиятига эга. Бу билан биргаликда уларни амалий тўплаш миқёслари чекланган ва асосан ўзаро боғлиқ саноат тармоқларига ёки йирик саноат ёки ишлаб чиқариш - ҳудудий мажмуаларига тарқалади. Умумсаноат - тармоқлараро заҳираларига қуйидагилар киради: фойдали қазилмалар конлари, уларни қазиб чиқариш, бойитиш ва қайта ишлаш янги самарали усулларини ва ишлаб чиқиш тизимларини жорий этиш; саноатда ихтисослашувни ривожлантириш; турли мулк шаклидаги корхоналарни тузиш ва ривожлантириш; халқ хўжалигида ва истеъмолни тармоқларда моддий ресурсларни тежаш бўйича вазифаларни бажариш мақсадида бошланғич маҳсулот ва қурилиш материаллар сифатини ошириш; энг самарали хом ашё ва материаллар турларининг ишлаб чиқарилишини тезкор ривожлантириш. Ички ишлаб чиқариш заҳираларига бевосита техника, технологияни ва ишлаб чиқариш жараёнларини ташкил этишни мукаммаллаштириш, мукаммалроқ маҳсулот турларини ўрганиш, муайян саноат тармоқларида маҳсулот сифатини ошириш билан боғлиқ бўлган моддий ресурслардан фойдаланишни яхшилаш имкониятари киради.

www.arxiv.uz Фан-техник тараққиёт халқ хўжалигининг барча тармоқларида жамиятнинг ишлаб чиқариш кучларини ривожлантирувчи асосий куч ҳисобланади. Чора-тадбирлар характерига боғлиқ ҳолда саноатда ва ишлаб чиқаришда ресурсларни тежаш заҳираларини амалга ошириш асосий йўналишлари ишлаб чиқариш-техник ва ташкилий-иқтисодийга бўлинади. Ишлаб чиқариш-техник йўналишларга хом-ашёни ишлаб чиқариш истеъмолига сифатли тайёрлаш, машиналар тузилишини, ускуналар ва буюмларни мукаммалаштириш, тежамкор хом ашё, ёнилғини қўллаш, янги техника ва технологияни жорий этиш билан боғлиқ чора-тадбирлар киради. Улар ишлаб чиқариш жараёнида моддий ресурсларнинг технологик чиқиндилари ва йўқотишларини камайтириш ва иккиламчи моддий ресурслардан максимал фойдаланиш имконини беради. Хом ашёга бирламчи ишлов берадиган тармоқларда хом ашёни тежаш учун ишлов беришга у сифатли тайёрланади. Хом ашёни тайёрлаш усуллари - кокс саноати учун кўмирларни бойитиш; тўқимачилик саноатида жун ва пахтани тозлаш ва стандартлаштириш, ёғочсозлик саноатида ёғочларни қуритиш. Кўмир ва рудалар бойитилганда юқори иқтисодий самара олинади. Масалан, шихтада темир миқдорининг 1%га ошиши печь унумдорлигини 2%га оширади ва 20% коксни тежаш имконини беради. Халқ хўжалигининг асосий тармоғи - машинасозликда материал сиғимини камайтиришда қора металлургия катта роль ўйнайди. Шу сабабли қора металлургияни ривожлантиришнинг асосий йўналиши сифатли ва самарали

www.arxiv.uz металл маҳсулотларини ишлаб чиқаришни кўпайтириш бўлиши лозим. Машинасозлик тармоғида моддий ресурсларни тежашнинг барча ишлаб чиқариш - техник йўналишларини қуйидагиларга бўлиш лозим: 1. Илмий-техник тараққиётни тезлаштириш бўйича чора-тадбирлар. Бу машина, механизмлар ва агрегатлар нисбий металл сиғимининг камайиши билан биргаликда руй беради. Маълумки, замонавий машинасозликда илмий-техник тараққиётининг асосий йўналиши - машина ва ускуналар қуввати ва унумдорлигини ошириш бўлиб, унинг натижасида уларнинг соф ва нисбий оғирлиги камаяди, ташқи кўриниши яхшиланади, сифати ошади, эксплуатация харажатлари камаяди, асосийси - меҳнат унумдорлиги ошади. 2. Прокатларнинг тежамли тур ва шаклларини жорий этишга йўналтирилган чора-тадбирлар. Уларнинг ишлатилиши натижасида металл 10-20% тежалиши мумкин. Эгилган прокатлар кўпгина машинасозлик тармоқларида самарали қўлланилмоқда. 3. Анъанавий қурулиш материаллари ўрнини босадиган (ўринбосар) материаллар билан алмаштириш чора- тадбирлари. Машинасозликда қора металлар синтетик материаллар - пластик массалар, синтетик толалар, рангли, енгил металлар билан алмаштирилмоқда. Бунинг асосий мақсади маҳсулот металл сиғими ва меҳнат сиғимини камайтириш, пировард маҳсулот сифатини ошириш ҳисобланади. Пластик массалар автомобилсозлик, авиация саноатида, электр ва радио-саноатида, ускуналар ясашда ва бошқаларда самарали қўлланилмоқда. қора ва рангли

www.arxiv.uz металларга нисбатан енгил бўлган пластмасса машина ва ускуналарнинг нисбий оғирлигини камайтиради, демак металл тежалишини таъминлайди. Пластмассалардан буюмлар ясалганда технологик жараёнлар миқдори 3 - 8 марта камаяди. 4. Машинасозликнинг тайёрлов базасида ишлаб чиқаришнинг техник даражасини ошириш, автоматлаштирилган ускуналарни жорий этиш бўйича чора- тадбирлар. Саноатнинг ишлов берадиган тармоқларида ва материал лист шаклига эга бўлган ишлаб чиқаришларда (тўқимачилик, оёқ кийимини тикиш, лист прокати ишлатиладиган машинасозлик) бичишнинг рационал йўлларини қўллаш орқали материаллар тежалади. Бу вазифани ечишда иқтисодий-математик усуллар ва электрон- ҳисоблаш машиналари муваффақиятли қўлланилиб, улар ёрдамида бичишнинг оптимал йўллари аниқланади. Маҳаллий хом ашё ва ёнилғи иккиламчи хом ашё, моддий ва ёнилғи ресурслардан фойдаланиш, илгари фойдаланилган хом ашёлар, асосий ва ёрдамчи материалларни тиклаш муҳим аҳамиятга эга. Илмий техник тараққиёт шароитида барча тармоқларда маҳаллий ва иккиламчи хом ашё ёнилғи энергетика ресурсларининг ишлатилиши юқори иқтисодий самара беради. Бу муаммо ҳозирги шароитларда янада долзарблашади. Шу сабабли кичик металлургия заводларини қуриш халқ хўжалиги аҳамиятига эга. Моддий ресурсларни тежашнинг ташкилий-иқтисодий йўналишларга қуйидагилар киради: саноат маҳсулоти материал сиғимини нормаллаштириш ва режалаштиришнинг

www.arxiv.uz илмий даражасини ошириш ва моддий ресурслар сарфлашнинг техник асосланган норма ва нормативларини жорий этиш билан боғлиқ чора-тадбирлар; янги, самарали хом-ашё ва материаллар ёнилғи-энергетик ресурслар ишлаб чиқаришни ривожлантириш, мамлакат ёнилғи балансини мукаммаллаштиришдан иборат бўлган тараққий этган пропорцияларни белгилаш билан боғлиқ бўлган чора- тадбирлар мажмуаси. ҳар бир корхонада моддий ресурсларни тежашнинг асосий йўналиши - иш жойларда бир миқдордаги хом ашё ва материаллардан якуний маҳсулот ишлаб чиқаришни ошириш. У ишлаб чиқаришнинг техник жиҳозланишига, ходимлар малакасига, моддий-техник таъминотни тўғри ташкил этишга ва ҳоказоларга боғлиқ. Ишлаб чиқриш жараёнида йўқотишларни қисқартириш муҳим аҳамиятга эга. Унинг ҳисобига моддий ресурсларни тежаш мумкин. Бунинг учун маҳсулотни сақлаш ва ташиш қоидаларига қатъий риоя қилиш, ишлаб чиқариш жараёнида қайта ишлаш учун ёнилғи, хом ашё, материалларни мақсадга мувофиқ тайёрлаш, меҳнат жамоасининг иш ва ишлаб чиқариладиган маҳсулотлар сифати масалаларига эътиборини кучайтириш лозим. Бу вазифанинг ечилишига акционерлик хўжалик юритиш шакллари ва корхоналарни хусусийлаштириш ёрдам беради. Айланма маблағлар ва уларнинг самарадорлигини ошириш йўллари Айланма маблағларга ишлаб чиқаришда ва омборларда ишлаб чиқариш заҳираларини шакллантириш, таъминотчилар, бюджет билан ҳисоб-китоб қилиш ҳамда, иш

www.arxiv.uz ҳақини тўлаш учун корхонага зарур бўлган пул маблағлари киради. Айланма маблағлар таркиби ва структурасини бир- биридан фарқламоқ керак. Айланма маблағлар таркиби дейилганда айланма маблағларни ташкил этадиган элементлар йиғиндиси тушунилади. Айланма маблағларнинг айланма ишлаб чиқариш фондлари ва муомала фондларига бўлиниши маҳсулотни ишлаб чиқариш ва сотиш соҳаларида улардан фойдаланиш ва тақсимлаш хусусиятлари билан белгиланади. Ишлаб чиқаришда банд бўлган айланма маблағлар миқдори асосан маҳсулот ишлаб чиқариш шаклларининг давомийлиги, техника ривожланиш даражаси, технология мукаммаллиги ва меҳнатнинг ташкил этилганлиги билан аниқланади. Муомала маблағлари суммаси асосан маҳсулотни сотиш шарт-шароитлари ва маҳсулотнинг таъминот ва сотиш тизимини ташкил этиш даражасига боғлиқ. Маҳсулот муомаласи жараёнига хизмат кўрсатадиган айланма маблағлар муомала фондларини ифодалайди. Уларга корхона омборларидаги сотишга тайёр маҳсулот, жўнатилган, лекин истеъмолчилар томонидан тўланмаган маҳсулот, корхона пул маблағлари, ҳисоб-китобдаги маблағлар киради. Айланма маблағларнинг алоҳида элементлари ўртасидаги нисбат айланма маблағлар структураси дейилади. Саноат тармоқлари айланма маблағлари структурасидаги фарқ кўпгина омиллар билан асосланади. Масалан, ишлаб чиқариш жараёнини ташкил этиш хусусиятлари, таъминот ва сотиш шароитлари, таъминотчи

www.arxiv.uz ва истеъмолчилар жойлашиши, ишлаб чиқариш харажатлари структураси. Саноат корхоналари айланма маблағлари кўп қисмини товар-моддий бойликлар ташкил этади. Уларнинг улуши - 75-87%. Турли тармоқлар бўйича товар-моддий бойликлар кўринишидаги айланма маблағлар структураси ҳам турличадир. Ишлаб чиқариш заҳираларининг энг катта салмоқли улуши енгил саноат корхоналарида (хом ашё ва ярим тайёр маҳсулотлар устунлик қилади - 70%). Кимё саноатида келгуси давр харажатлари улуши юқори - 9%. Машинасозлик саноатига нисбатан ишлаб чиқариш заҳиралари улуши кам, ўзи ишлаб чиқарган ярим тайёр маҳсулот ва тугалланмаган ишлаб чиқариш улуши эса - юқори. Бунга сабаб машинасозликда саноатга нисбатан ишлаб чиқариш цикли узунроқдир. Шу сабабли оғир, энергетика ва транспорт машинасозлигида автомобиль ва трактор саноатдагига нисбатан тугалланган ишлаб чиқариш улуши юқори. Турли тармоқларда хом ашё ва материал ишлаб чиқариш заҳираларидаги айланма маблағлар суммаси ҳам фарқланади. Бунга ишлаб чиқариладиган маҳсулотларнинг техник-иқтисодий хусусиятлари сабаб бўлади. Турли саноат тармоқлари айланма маблағлари структурасида ишлаб чиқариш соҳасига жойлаштирилган маблағлар умумий устунлик қилади. Улар ҳисобига барча айланма маблағларнинг 70%и тўғри келади (8.4.1чизма). 8.4.1-чизма. Айланма маблағлар таркиби ва структураси

www.arxiv.uz Айланма маблағлар (100%) Айланма ишлаб чиқариш фондлари (70%) Муомала фондлари (30%) Шаклланиш манбалари бўйича айланма маблағлар корхона ўз маблағлари ва қарзга олинган маблағларига бўлинади. қарзга олинган маблағлари - бу банк кредитлари, кредиторлик қарз (тижорат кредити) ва бошқа пассивлар. Корхонанинг самарали иши - бу минимал харажатлар қилиб максимал натижаларга эришишдир. Харажатларни Банкларда жорий ќисоб ра қ амлариИшлаб чи қ а- риш заќира- ларида Ишлаб чи- қ ариш жа- раёнида Келгуси давр хара- жатлари Омборлар да-ги тайёр маќсулот Жўнатилга н ва йўлдаги товарлар Пул маблађлари Дебиторлик қ арздорлик Ќисоб- китоб- лардаги Нормалаштириладиган тайёр маќсулот Нормалаштирилмайдиган айланма маблађлар

www.arxiv.uz камайтириш - бу аввалом бор, корхона айланма маблағларини шакллантириш манбалари структурасини оптималлаштириш, яъни ўз кредит ресурсларини оқилона уйғунлаштириш. Корхона айланма маблағлари доимо ҳаракатда бўлади. Муомала соҳасидан улар ишлаб чиқариш соҳасига ўтади ва ҳоказо. Айланма маблағлар айланиши корхона томонидан моддий ресурслар ва ишлаб чиқариш учун зарур бошқа элементлар тўланган вақтдан бошланади ва бу маҳсулотни сотишдан олинган тушум кўринишида харажатлар қопланиши билан тугайди. Кейинчалик пул маблағлари яна корхона томонидан моддий ресурслар олиш ва уларни ишлаб чиқаришга киритиш учун ишлатилади. Айланма маблағлар тўлиқ айланадиган, яъни ишлаб чиқариш ва муомала даврини ўтадиган вақт айланма маблағларнинг айланиш даври дейилади. Бу кўрсаткич корхонада (ёки тармоқда) маблағлар харакатининг ўртача тезлигини тавсифлайди. У маълум турдаги маҳсулотни ишлаб чиқариш ва сотиш муддатига мос келмайди. Айланма маблағларни бошқариш энг кам миқдордаги айланма маблағлар билан маҳсулотни ишлаб чиқариш ва сотиш жараёнининг узлуксизлигини таъминлашдан иборат. Бу корхона айланма маблағлари доиравий айланишнинг барча босқичлари бўйича мос шаклда ва минимал, лекин етарли миқдорда тақсимланиши лозимлигини билдиради. Айланма маблағлар ҳар доим бир вақтнинг ўзида доиравий айланишнинг учала босқичида мавжуд бўлади ва пул маблағлари, материаллар, тугалланмаган ишлаб чиқариш, тайёр маҳсулотлар кўринишида намоён бўлади.

www.arxiv.uz Корхоналар ўз-ўзини молиялаштирадиган ҳозирги шароитда айланма маблағларга бўлган эҳтиёжни тўғри аниқлаш муҳим аҳамиятга эга. Корхонанинг нормал фаолиятини ташкил этиш учун зарур бўлган айланма маблағларнинг иқтисодий асосланган миқдорларини ишлаб чиқиш жараёни айланма маблағларни нормалаштириш дейилади. Шундай қилиб, айланма маблағларни нормалаштириш доимий минимал ва шу билан биргаликда етарли бўлган моддий бойликлар заҳираларини, камаймайдиган тугалланмаган ишлаб чиқариш заҳираларини ва бошқа айланма маблағларни шакллантириш учун зарур бўлган айланма маблағлар суммасини аниқлашдан иборат. Айланма маблағларни нормалаштириш ички заҳираларни аниқлаш, ишлаб чиқариш давомилигини қисқартириш, тайёр маҳсулотнинг тезроқ сотилиши имконини беради. Ишлаб чиқариш заҳираларидаги, тугаланмаган ишлаб чиқаришдаги, корхона омборларидаги тайёр маҳсулот қолдиқларидаги айланма маблағларни нормалаштирилади. Булар нормалаштириладиган айланма маблағлардир. Айланма маблағларнинг қолган элементлари нормалаштирилмайдиган деб аталади. Айланма маблағларни нормалаш жараёнида айланма маблағлар нормаси ва нормативи аниқланади. Айланма маблағлар нормаси корхонада товар-моддий бойликларнинг минимал заҳираларини тавсифлайди ва деталлар заҳира кунларда, заҳира нормаларида, ҳисоб бирлиги суммаларида ва ҳоказоларда ҳисобланади. Айланма маблағлар нормативи-айланма маблағлар нормасининг нормаси аниқланган кўрсаткичга купайтмаси сўмларда ҳисобланади.

www.arxiv.uz Айланма маблағларни нормалаш Н ам қуйидагича ифодаланади: Н а.м. =Н и.ч.з. + Н т.и.ч. + Н т.м. Бу ерда; Н ичз - ишлаб чиқариш заҳираларини нормалаш; Н т.и.ч - тугалланмаган ишлаб чиқаришни нормалаш; Н т.м. - тайёр маҳсулот заҳираларини нормалаш. Саноат корхоналарида айланма маблағлардан самарали фойдаланишни учта асосий кўрсаткич тавсифлайди. Айланувчанлик коэффициенти улгуржи нархларда маҳсулот сотилиши ҳажмини корхонада айланма маблағларнинг ўртача қолдиғига бўлиш йўли билан аниқланади: К ам = Р с : қ ам Бу ерда; К ам - айланма маблағларнинг айланувчанлик коэффициенти, айланмалар; Р с - сотилган маҳсулот ҳажми, сўм; қ ам - айланма маблағларнинг ўртача қолдиғи, сўм. Айланувчанлик коэффициенти маълум давр (йил, чорак) мобайнида корхона айланма маблағларининг доиравий айланишлари сонини ифодалайди ёки 1 сўм

www.arxiv.uz айланма маблағлар ҳисобига тўғри келадиган сотилган маҳсулот ҳажмини кўрсатади. Формуладан кўриниб турибдики, айланма маблағлар миқдорининг кўпайиши 1 сўм айланма маблағлар ҳисобига маҳсулот ишлаб чиқаришнинг ўсишига олиб келади. Айланма маблағлар бандлиги коэффициентининг катталиги айланувчанлик коэффициентига тескари миқдордир. У 1 сўм сотилган маҳсулотга сарфланган айланма маблағлар миқдорини тавсифлайди. К б = қ ам : Р с Бу ерда: К б - айланма маблағларнинг бандлиги коэффициенти; Бир айланиш давомийлиги кун ҳисобида - даврдаги кунлар сонини айланувчанлик коэффициентига бўлиш билан топилади: А д = Д к : К ам Бу ерда: Д к - даврдаги кунлар сони (360, 90). Айланма маблағларнинг айланиш муддати қанча км ёки сотилган маҳсулотнинг ўша ҳажмда айланишлар сони қанча кўп бўлса, айланма маблағлар шунча кам талаб қилинади. Ва аксинча айланма маблағлар қанча тез айланса, улар шунча самарали фойдаланилади. Мисол. Корхонада 2001 йилда сотилган маҳсулот ҳажми 600000 минг сўмни ташкил этди, 2002 йилда эса

www.arxiv.uz 612000 минг сўмни ташкил этди, айланма маблағларнинг ўртача йиллик қолдиғи мос равишда 120000 минг сўм ва 110500 минг сўм; айланма маблағларнинг айланувчанлик коэффициенти 2001 йилда: 600000:120000=5,0 ва 2002 йилда - 5,54 ни ташкил этди. Бир айланиш давомийлиги: 360:5=72 кун ва 360:5,54=65 кун. Айланма маблағларнинг юкланиш коэффициенти: 120000:600000=0,2 сўм ва 110500:612000=0,18 сўм. Айланма маблағлар айланувчанлигининг тезлашиши самараси улардан фойдаланишнинг яхшилангани туфайли уларга бўлган талабнинг камайишида, уларнинг бўшатилишда намоён бўлади. Мутлоқ бўшатилиши айланма маблағларга бўлган талабнинг тўғридан-тўғри камайишини акс эттиради. Масалан, олдинги мисолда корхонада айланма маблағларнинг мутлоқ бўшатилиши 2002 йилда 2001 йилга нисбатан қуйидагини ташкил этади: 120000 минг сўм - 110500 минг сўм=9500 минг сўм. Нисбий бўшатилиш айланма маблағлар миқдорининг ўзгаришини, шунингдек сотилган маҳсулот ҳажмининг ўзгаришини акс эттиради. Уни аниқлаш учун шу даврда сотилган маҳсулотга ҳақиқий айланишдан келиб чиққан ҳолда ҳисобот йили учун айланма маблағларга бўлган талабларни ва ўтган йил учун айланувчанликни ҳисоблаб чиқиш керак. Фарқ бўшалган маблағлар суммасини беради. Масалан, олдинги келтирилган маълумотлардан келиб чиққан ҳолда корхонада бўшатилган маблағлар қийматини ҳисоблаймиз. Айланма маблағларнинг 2001 йилдаги ўртача қолдиғи - 120000 минг сўмни ташкил этди. 2002 йилда эса 110500 минг сўм, тўлиқ айланиш

www.arxiv.uz давомийлиги мос равишда 72 кун ва 65 кун. Айланма маблағларга бўлган талаб 2002 йилда 2001 йилги айланувчанликда ва 2001 йилда сотилган маҳсулот ҳажмида: (612000х72):360=122400 минг сўмга тенг бўлади. Айланма маблағларнинг нисбий бўшатилиши 11900 минг сўмни ташкил этади (122400-110500). Айланма маблағлардан самарали фойдаланиш корхона фаолиятини нормал таъминлашда, ишлаб чиқариш рентабеллигини оширишда катта рол ўйнайди. Афсуски, корхоналар ҳозирда эга бўлган ўзининг молиявий ресурслари нафақат кенгайтирилган, ҳатто оддий такрор ишлаб чиқариш жараёнини тўлиқ миқдорда таъминлашга етмайди. Корхонада зарур молиявий ресурсларнинг йўқлиги, тўловлар интизоми даражасининг пастлиги ўзаро тўламасликларнинг пайдо бўлишига олиб келди. Корхоналарнинг ўзаро қарздорлиги - ўтиш давридаги иқтисодиётнинг ўзига хос хусусияти. Кўпчилик корхоналар шаклланаётган бозор муносабатларига тез мослаша олмади, мавжуд айланма маблағлардан оқилона фойдаланмаяпди, молиявий заҳираларни тузмайди. Шуниси муҳимки, инфляция, хўжалик қонунчилигининг нобарқарорлиги шароитида тўловларни амалга оширмаслик бир қатор корхоналарнинг тижорат манфаатлари доирасига кирди. Улар атайлаб таъминотчилар билан ҳисоб-китобларни кечиктирадилар ва бу орқали сўм харид қобилиятининг пасайиши ҳисобига ўз тўлов мажбуриятларини камайтирадилар. Айланма маблағлар айланувчанлигининг тезлашиши ҳозирги шароитда корхоналарнинг бирламчи вазифаси ҳисобланади ва қуйидаги йўллар билан эришилади:

www.arxiv.uz Ишлаб чиқариш заҳираларини тузиш босқичида иқтисодий асосланган заҳира нормаларини жорий этиш; хом ашё, ярим тайёр маҳсулотлар, бутловчи қисмлар таъминотчиларнинг истеъмолчиларга яқинлашуви; моддий- техник таъминотнинг омбор тизимини, шунингдек материаллар ва ускуналар улгуржи савдосини кенгайтириш; омборлардаги ишларнинг комплекс механизацияси ва автоматизацияси. Тугалланмаган ишлаб чиқариш босқичида - илмий- техник тараққиётни тезлаштириш; стандартизация; унификация; типизацияни ривожлантириш; саноат ишлаб чиқаришни ташкил этиш шаклларини мукаммаллаштириш; хом-ашё ва ёқилғи-энергетика ресурсларидан тежамли фойдаланишни иқтисодий рағбатлантириш тизимини мукаммаллаштириш; юқори талабга эга бўлган маҳсулот улушини кўпайтириш. Муомала босқичида - маҳсулот истеъмолчиларини уни ишлаб чиқарувчиларга яқинлаштириш; ҳисоб-китоб тизимини мукаммаллаштириш; бевосита алоқалар бўйича буюртмаларини бажариш, тежалган материаллардан маҳсулот тайёрлаш натижасида сотилган маҳсулот ҳажмини ошириш; тузилган битимларга мувофиқ жўнатилган маҳсулотларни партиялар, ассортиментлар, транзит нормаси бўйича танлаш.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар рўйхати : 1. И . А . Каримов . Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида . Т ., Ўзбекистон , 1995. 2. И.А.Каримов. Ўзбекистон - бозор муносабатларига ўтшнинг ўзига хос йўли. Т., Ўзбекистон, 1995. 3. И.А.Каримов. Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг тамойиллари. Т., Ўзбекистон, 1995. 4. Ўзбекистон Республикасида Мулкчилик тўғрисидаги қонун. 1990 йил 31 октябр. - Ўзбекистон ССР Олий Советининг Ведомостлари, 1990 йил №31-33. 5. Ўзбекистон Республикасида Мулкчилик тўғрисидаги қонунга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 7 май қонуни - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси, 1993 йил, 5-сон. 6. Ўзбекистон Республикасидаги корхоналар тўғрисидаги қонун. 1991 йил 15 феврал - Ўзбекистон Республикаси қонун ва фармонлари. Т. “Ўзбекистон” - 1992. 7. Ўзбекистон Республикасининг Кооперация тўғрисидаги 1991 йил 14 июн қонуни - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1991 йил 8- сон. 8. Ўзбекистон Республикасининг ташқи иқтисодий фаолият тўғрисидаги 1991 йил 14 июн қонуни. - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1991 йил 8- сон. 9. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг

www.arxiv.uz 1991 йил 19 ноябр қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1992 йил, 1-сон. 10. Монополистик фаолиятни чеклаш тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг 1992 йил 2 июл қонуни. - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1992 йил, 10-сон. 11. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Корхона айланма фондлари ва айланма маблаглар

Сервис корхона ва ташкилотларининг айланма фондлари ва айланма маблағлари

Айланма фондлар (маблағлар) тушунчаси, таркиби ва кўрсаткичлари

Саноат ишлаб чикаришининг айланма фондлари ва маблаглари

Айланма маблағлар ва мижознинг кредитга лаёқатлилигини баҳолаш усуллари