Киска муддатли кредитлаш жараёни - Iqtisodiyot - Referatlar

Киска муддатли кредитлаш жараёни

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

130.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Кредит пакетини ташкил қилиш 2. Кредитни беришни ҳужжатлаштириш тартиби 3. Ссуда ҳисобварағидан кредит бериш ва қайтарилиш тартиби 4.Қисқа муддатли кредитни ўз вақтида қайтарилишини таъминлашда банк назоратининг роли 5. Кредит мониторинги ва уни амалга оширилиши

www.arxiv.uz Кредит пакетини ташкил қилиш Банк мижоздан кредит олиш учун ариза қабул килгач кредит пакетини шакллантириш ва уни таҳлил қилишга киришади. Бу жараён қуйидаги босқичда амалга оширилади:  кредит олиш тўғрисидаги аризани кўриб чиқиш ва келгусидаги қарз олувчи билан мулоқотда бўлиш;  кредит нархини аниқлаш;  кредит шартномасини тайёрлаш. Кредит олиш учун қарз олувчи ўзининг молиявий ва ишлаб чиқариш имкониятларини қуйидаги мазмунда таҳлил қилиши лозим:  ўз маҳсулотини сотиш бозори, унга талаб ва таклифни ўрганиш;  кредит олиш учун асос бўлувчи товар - моддий бойликларни етказиб бериш, ишлаб чиқариш ҳаражатлари ва товарларни сотиш бўйича шартномалар билан таъминланганлиги;  кредитланадиган тадбирнинг самарадорлиги;  қарз олувчи ҳисоб варағига пул маблағларининг келиб тушиш даврийлиги;  кредитни ва унга тегишли фоизларни тўлаш манбалари;  кредит учун тўланиши мумкин бўлган фоиз ҳисоб - китоби ва унинг даврийлиги;  олдинги давр (йил, чорак, ой) даги молиявий хўжалик фаолиятининг респектив таҳлили;  жорий давр учун бизнес - режа. Хўжалик субъекти кредит олиш учун таҳлилий ва хомчўт маълумотлардан келиб чиққан ҳолда, кредит олиш учун илтимосномасини тузади.

www.arxiv.uz Кредит олиш учун аризада кредит олиш зарурияти, унинг самарадорлиги, қайтарилиши, тўловлиги ва таъминланиши, шунингдек, ўз капитали таркиби ва унинг кредитланаётган тадбирдаги иштироки батафсил баён қилинади. Аризага қуйидагилар илова қилинади: 1. Пул оқими таҳлили кўрсатилган бизнес - режа. 2. Охирги ҳисобот даври учун бухгалтерлик баланси, дебиторлик ва кредиторлик қарзлари ва тўлов муддати 60 кундан ошган қарзларни қиёслаш далолатномалари талқини билан бирга. 3. Фойда ва зарарлар тўғрисидаги ҳисобот. 4. Айланма маблағларини айланиши ҳисоб - китоби. 5. Бошқа кредитлар, қарз маблағлари мавжудлиги ва бошқа банкларда сақланадиган бўш маблағларнинг мавжудлиги тўғрисидаги маълумотнома. 6. Капитали билан иштирок этганлиги тўғрисидаги маълумотнома. Кредит ходими ёки кредит пакетини ўрганувчи шахс юқорида қайд этилган ҳужжатларни олгач, уч кунлик муддатда қуйидагиларни аниқлайди:  субъектларнинг кредитга ва тўловга қобилияти, унинг рейтинг баҳосини, шунингдек, кредит мақсадларининг устав фаолиятига мувофиқлиги, кредитнинг турини аниқлайди, бунда у мажбурий тартибда ликвидлилик, қоплаш, мухторият, қарз маблағларини жалб қилиш, фойда ва айланма маблағлари айланиши коэффицентиларини ўрганиб чиқиши лозим. Кредит пакетини таҳлил қилишда нафақат кредит битимларинининг турли соҳаларига, балки раҳбарнинг шахсий сифатларига ҳам баҳо берилади. Тақдим этилган ҳужжатларни батафсил ўрганиб чиққач, банк ходими кредит битимини тузиш учун хулосани расмийлаштиради. Бунда қуйидагилар кўрсатилади:

www.arxiv.uz  кредитнинг мақсади, муддати ва миқдори;  кредит қайтарилишининг таъминланиши;  фоиз миқдори ва бошқалар. Банк ходимининг хулосаси раҳбар томонидан имзоланган ва ҳужжатлар илова қилинган ҳолда кредит қўмитасига кўриб чиқиш учун юборилади. Қўмита ўз ваколатларидан келиб чиққан ҳолда уч кун мобайнида тегишли қарор қабул қилади. Мазкур хулоса кредит қўмитаси раиси томонидан тасдиқланади. Шундан сўнг кредит шартномаси тузилади ёки кредит битимини тузиш ва ссуда беришдан бош тортиш сабаблари кўрсатилган ҳолда қарз олувчига ёзма равишда рад жавоби берилади. Кредит қўмитасининг ижобий хулосаси келтирилган ҳолда банк билан мижоз ўртасида кредит шартномаси тузилади. Кредит шартномасига банк раҳбари ва қарз олувчи имзо қўйганидан сўнг у юридик кучга эга бўлади. Кредит шартномасида қуйидагилар кўзда тутилади: а) кредитнинг мақсади ва суммаси; б) уни бериш тартиби ҳамда тўлаш тартиби ва шакли; в) мажбуриятларни таъминлаш шакллари, фоиз ставкалари, уларни ҳисоблаш тартиби ва тўлаш шакли:  кредит бериш ва уни тўлаш вақтида томонларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари;  кредит бериш учун зарур бўлган маълумотлар, ҳисоб - китоб ва ҳужжатларнинг рўйхати ҳамда уларнинг даврийлиги;  банк томонидан жойида ҳисоб юритиш, кредитнинг қайтарилишини таъминлаш юзасидан текширувлар ўтказиш имконияти ва бошқа масалалар (Бу ҳақида кейинги бобда тўхталамиз). Кредит ходими кредит шартномаси тузилганидан сўнг кредитни тўлаш муддати ва фоиз ставкаларини кўрсатган ҳолда ссуда ҳисоб варағини очиш

www.arxiv.uz тўғрисида қарор қабул қилгач, қарз олувчига кредит варақчаси очилиб, унга асосан кредит юзасидан назорат амалга оширилади. Банк кредитидан фойдаланилган вақт учун ҳақ тўлаш кредит нархини ташкил этади, у ҳисобот ойи бошлангунга қадар банк бўйича юзага келадиган ўртача фоиз ставкаси ва маржани ўз ичига олади. Кредит нархи Марказий банкнинг "қайта молиялаш" ставкаларини меъёрлари билан тартибга солинади, ҳамда маҳсулот ва хизматлар тан - нархи даражасини ҳисобга олган ҳолда белгиланадиган чегара кўрсаткичларидан ошмаслиги лозим. Амалда қайта молиялаш ставкаси "Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўғрисида"ги Қонуннинг тегишли моддасига мувофиқ Марказий банк томонидан мустақил равишда белгиланади. Ҳозирги кунда қайта молиялаштириш фоиз ставкаси ойига 1,7 фоизни, ҳамда йилига 20 фоизни ташкил этади. Бу фоиз ставкасига тижорат банклари 1,5 мартагача маржа қўйиши мумкин. Кредитни беришни ҳужжатлаштириш тартиби Кредит бўйича ҳужжатлар Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг 2000 йил 22 февралда тасдиқланган ҳолда 2001 йил 27 февралда ўзгартиришлар киритилган "Ўзбекистон Республикаси банкларида кредит ҳужжатларини юритиш тартиби тўғрисидаги низом" асосида амалга оширилади. Кредитни бериш ва ҳужжатлаштириш тартиби ҳозирги пайтда марказлаштирилмаган ва у тижорат банклари томонидан мустақил равишда белгиланади. Лекин амалиётда кўрсатилишича, кредитлашнинг умумий ишлаб чиқилган тартиби ҳамон мавжуд бўлиб, унга тижорат банклари амал қиладилар. Бундай тартибни шартли равишда муҳим схема, яъни кредитлашнинг асосий умумий схемалари асосида тасвирланиши мумкин.

www.arxiv.uz Кредит олиш учун ариза, қарздор кредит хизматларидан фойдаланиш учун муносиб банкни танлагандан сўнг расмийлаштиради ва тақдим этилади. Бунда мижоз банкнинг кредит салоҳияти ҳажмини, унинг пассивлари, банкнинг ишончлилик даражасини, банкнинг таъсисчилар таркиби, унинг тармоқ ҳарактери ва у ёки бу операцияларга мослашуви ва ихтисослашуви шунингдек, кредит бўйича сумма, фоиз ва кредит муддатларини инобатга олиши мумкин. Бу каби ахборот манбалари сифатида очиқ муҳр (банкнинг йиллик баланс ва ҳисоботларни расмий эълон қилинган, акциялар эмиссиясининнг проспекти, ва бошқалар) шунингдек, банк мижозлари билан норасмий шартномаси бўлиши мумкин. Иқтисодий нобарқарорлик ва доимий равишдаги кредит қайтарилмасликлар шароитида банклар кредитни шу банкда ҳисоб - китоб варағига эга бўлган қарздорларга беришни маъқул кўрадилар, бу эса қарздор томонидан банкни танлаш имкониятини чеклайди. Банк қарздорни танлагандан сўнг, қарздор аризани расмийлаштиради ва унда маълум миқдордаги кредит суммаси, муддати ва мақсадларини белгилайди. Ариза қарздор - ташкилот раҳбарининг имзоси ва бош бухгалтер имзоси билан тасдиқланиши керак. Бундай ариза кредитлашнинг қуйидаги босқичларини амалга ошириш учун асос бўлади. Кредитга лаёқатлиликни баҳолаш учун банк мижоздан ўтган даврдаги ҳисоботи ҳужжатларни

www.arxiv.uz (ҳисобот, бухгалтерия баланси иловаси билан квартал ва йиллик учун) талаб қилади, кўрсаткичларни янада аниқрок текширишга эҳтиёж туғилганда бошланғич бухгалтерия ҳужжатлари ва агар мумкин бўлса узоқ муддатли ҳисоботлар талаб қилинади. Кредитга лаёқатсизлик рискини олдиндан кўра билиш кўпинча осон кечмайди, чунки керакли пайтда мижознинг фаолиятида кутилмаган молиявий қийинчиликлар вужудга келиши мумкин. Бу қийинчиликлар мижознинг қобилиятсизлиги туфайли унинг мол етказиб берувчилари, харидор ва бошқа ташқи омилларнинг хатоси ва муаммоси бунга сабаб бўлиши мумкин. Шунинг учун банк кредит операцияларининг ҳар бир тури кредитнинг қайтмаслик риски билан боғлиқ бўлади. Бундай рискни пасайтириш учун банк бўлажак мижознинг мавжуд ўтган молиявий аҳволи бўйича кредитга лаёқатлилигини баҳолаб, салбий томонларни олдиндан билишга, мижознинг келажак муаммоларини кўришга интилади. Қисман бу потенциал мижознинг ҳисобот ва балансини таҳлил қилишга ундайди. Ссуда ҳисобварағидан кредит бериш ва қайтарилиш тартиби Ўзбекистон Республикаси Тижорат банклари алоҳида бир кредит муассаса сингари ўзининг кредит сиёсатига эга. Яъни ҳар бир банк ўзининг бўш тўрган маблағларини ўзи хоҳлаган йўналишга, кўпроқ даромад олишга йўналтирадиган бўлди. Мижоз ссуда олиш учун банкка белгиланган тартибда ҳужжатлар пакетини расмийлаштириб топширганидан кейин кредит коммисиясининг қарорига кўра кредит бериш лозим деб топиллиб, банк ва кредит олувчи ўртасида имзоланган кредит шартномасига асосан мижозга кредит берилади. Бунинг учун мижозга алоҳида ссуда ҳисобварағи очилади. Ушбу ҳисобрақамининг дебетида мижозларга ссудалар берилади. Банк томонидан берилган ссудалар қайтарилганда ёки муайян ссуданинг мақоми ўзгариши муносабати билан бошқа турга ўтказилаётганда ва ушбу ссудалар

www.arxiv.uz бўйича кўрилган зарар қопланаётганда тегишли ссуда ҳисоб рақамлари кредитланади. Берилган ссудалар бўйича кўрилиши мумкин бўлган зарарлар учун заҳиралар банкнинг ҳаражатлари ҳисобидан яратилади. Ушбу заҳиралар қарздорнинг молиявий ҳолатини берилган ссуданинг таъминланганлиги ва қайтмаслик рисклари баҳолаш натижасида яратилади. Демак, банкларда ссуда операцияларини олиб бориш учун қуйидаги ссуда ҳисобрақамлари очилади. 12100 - бошқа банкларга берилган қисқа муддатли ссудалар. 12300 - ҳукуматга берилган қисқа муддатли ссудалар. 12500 - жисмоний шахсларга ва юридик шахс мақомига эга бўлмаган шахслар бериладиган қисқа муддатли ссудалар 12100 - давлат корхоналарига берилгган қисқа муддатли ссудалар. 12900 - қўшма корхоналарга берилган қисқа муддатли ссудалар. 13100 - xycycuй корхоналар ва нодавлат корпорацияларига берилган қисқа муддатли ссудалар. Бу асосий ҳисобварақларнинг дебет томонида тегишли банк корхона, ташкилот, жисмоний шахсларга берилган қисқа муддатли кредитлар, кредит томонида уларнинг қайтарилиши акс этади. Юқоридаги ҳисобварақларнинг барчаси бир қатор суб ҳисобварақларни ўз ичига олиб, уларда муддатли, муддати ўтган, қайта кўрилаётган ссудалар бўйича алоҳида - алоҳида ҳисоб юритилади. Агар харид қилинган товарнинг ҳақини дарҳол тўлаш лозим бўлса, лекин бунинг учун фирманинг ўз маблағи етмаса, бундай ҳолларда фирмада бир марталик қарз маблағларига эҳтиёж пайдо бўлади. Бу эҳтиёжни қондириш учун "кредит линияси очилмаган" ссуда ҳисоб варағидан фойдаланилади. Бундай ҳисоб варақдан кредит бериш бир марта ссуда бериш йўли билан амалга оширилади. Бундай ссуданинг ҳар бири бўйича банк алоҳида қарор қабул қилади.

www.arxiv.uz Корхона ва ташкилотларга ёки алоҳида олинган жисмоний шахсларга ссуда ҳисоб варағи очилгандан сўнг улар бўйича ссуданинг берилиши ва қайтарилиши бўйича операцияларни амалга ошириш мумкин. Ҳар бир ссуданинг берилиши кредит коммисияси фармойиши асосида амалга оширилади, яъни кредит бўлимига мижозга ссуда бериш тўғрисидаги фармойишини ҳисоб операцион бўлими масъул ижрочиларига берадилар. Масъул ижрочилар фармойишда кўрсатилган реквизитлар асосида ссуда бериш бўйича бухгалтерия проводкаларини бажарадилар. Ссуда ҳисобварақларининг ўзи муддатли, муддати ўтган, қайта кўрилаётган каби ссудалар бўйича алоҳида юритилади. Қуйида биз хусусий корхоналарга ва нодавлат корхоналарга ссуда бериш проводкалари билан танишиб чиқамиз. Хусусий корхоналарга ва нодавлат корпорацияларига берилган "қисқа муддатли ссудалар" номли баланс ҳисоб рақами очилади. Бу ҳисобрақам бир қатор субҳисоб рақамларни ўз ичига олади. 13101 - "Хусусий корхоналар ва нодавлат корпорацияларига берилган қисқа муддатли ссудалар." 13105 - "Хусусий корхоналар ва нодавлат корпорацияларига берилган муддати ўтган ссудалар." 13109 - "Хусусий корхоналар ва нодавлат корпорацияларига берилган қисқа муддатли, шартлари қайта кўриб чиқиладиган ссудалар." Ссуда берилаётганда корхонанинг ҳисоб - китоб ҳужжати тўланаётган бўлса, пул ўтказилиши лозим бўлган мол сотувчи ёки хизмат кўрсатган корхона ҳисоб варағига ссуда суммаси ўтказилади. Пул туширилиши лозим бўлган корхонага бошқа банк бўлими хизмат кўрсатса ссуда суммаси ссуда бераётган банкнинг вакиллик ҳисоб варағи орқали тегишли банкга ўтказилади. Ссуда бераётганда қуйидаги бухгалтерия проводкаси амалга оширилади. Дебет 13101 - Хусусий корхоналар ва нодавлат корпорацияларига берилган қисқа муддатли ссудалар.

www.arxiv.uz Кредит 10301 - Банкнинг вакиллик ҳисоб варағи ёки маҳсулот сотувчи корхона ҳисобварағи. 13101 ҳисобваракида банк томонидан хусусий фирмалар ширкатлар ва жамоа хўжалиги ҳамда корхоналари нодавлат корпорациялар ва шу каби хусусий мулкчилик шаклига эга бўлган корхоналарга берилган қисқа муддатли ссудаларнинг ҳисоби юритилади. Бу ҳисобрақам бўйича аналитик ҳисоб ҳар бир қарздор ва ссуда турлари бўйича алоҳида шахсий ҳисоб варақаларда олиб борилади. Ссуда олувчи ва банк ўртасидаги тузилган кредит шартномасига биноан ссуданинг қайтариш муддатлари белгиланади. Ссуданинг қайтариш муддати тугагандан сўнг ссуда қайтариш бўйича бухгалтерия проводкалари қуйидаги кўринишда бўлади. Дебет 20208 - Ссуда олган хусусий корхонанинг талаб қилгунча сақланадиган ҳисоб варағи. Кредит 13101 - Хусусий корхоналар ва нодавлат корхоналарига бериладиган қисқа муддатли ссудалар. Бу бухгалтерия проводкаси мижознинг талаб қилгунча сақланадиган депозит бўйича ҳисобварағида ссудани қайтариш учун етарли пул маблағлари бўлган ҳолда амалга оширилади. Агар қарздорнинг қарзни қайтаришга маблағи бўлмаса, ссуда суммаси, 13101 "Муддати ўтган хусусий корхоналарга ва нодавлат корпорацияларига берилган ҳисоб варағи"га ўтказилади. Бу операция бўйича қуйидаги бухгалтерия проводкаси амалга оширилади. Дебет 13105 - Хусусий корхоналарга берилган муддати ўтган қисқа муддатли ссудалар. Кредит 13101 - Хусусий корхоналарга берилган қисқа муддатли ссудалар. Қайтариш муддати келганда тўланмаган ва шундан сўнг 90 кун ўтгандан сўнг қайтиб келмаган ссудалар 13109 "Хусусий корхона ва нодавлат корпорацияларга берилган қисқа муддатли шартлари қайта кўриб чиқиладиган ссудалар" баланс ҳисоб варағига ўтказилади.

www.arxiv.uz Корхона ҳисобварағига пул келиб тушгандан сўнг ссудани қайтариш бўйича бухгалтерия проводкалари бажарилади. Шундай қилиб, кредит берилганда: Дебет - 13101 Кредит - 10301 Кредит қайтарилаётганда: Дебет - 20208 Кредит - 13101 тариқасида банк проводкаси амалга оширилади. Қисқа муддатли кредитни ўз вақтида қайтарилишини таъминлашда банк назоратининг роли Тижорат банки ўзи хизмат кўрсатаётган мижозлар фаолияти тўғрисида доимий ахборотга эга бўлиши, унинг кредит қобилиятини, тўлов интизоми аҳволини таҳлил қилиб бориши, яъни "маълумотлар банки"ни барпо этиши лозим. Кредитлаш жараёнида кредит шартномаси шартларини бажаришга қарз олувчи олинган кредитдан самарали фойдаланишига, уни ўз вақтида ва тўлиқ қайтаришига, кредитдан фойдаланиладиган бутун давр мобайнида қарз олувчи билан яқин алоқа сақлаб туришга қаратилиши лозим. Шу мақсадда мижознинг хўжалик молиявий ҳолати, унинг тузилган шартномаларга номувофиқ маҳсулот етказиб бериши борасидаги ўз мажбуриятларини, ишлаб чиқариш ҳажмларини қандай бажараётгани, йўл қўяётган беҳуда харажатлар ва йўқотишлар, муомала чиқимлари, олаётган фойдаси, ўз айланма маблағлари кўпайиши динамикаси, товар - моддий бойликлар захиралари ҳамда айланма маблағлари айланишини аҳволи таҳлил қилиб турилади. Банк ҳар чоракда мижознинг кредит қобилиятини ҳисоблаб чиқиб қарз олувчи бўйича тутилган махсус йиғма - жилдда бу маълумотларни тўплаб боради. Жойнинг ўзида бухгалтерия ҳисоби ва ҳисобот ишларининг аҳволи, баланс маълумотларининг тўғрилиги ва дебиторлик - кредиторлик қарзларининг ҳолати, шунингдек, банкка берилган гаров ҳолати текшириб

www.arxiv.uz турилади. Қарз олувчининг молиявий аҳволи ёмонлашган, у банк назоратидан бўйин товлаган, ҳисобот маълумотлари нотўғри олиб борилган, бухгалтерия ҳисоби ўз ҳолига ташлаб қўйилгани ҳоллари аниқланганда "Банклар ва банк фаолияти тўғрисида"ги қонунга мувофиқ, банк бундан буён кредит беришни тўхтатишга ҳамда илгари берилган кредитларни таъминот сифатида қабул қилинган ва кредит шартномаси шартларида кўзда тутилган мажбуриятлар орқали қарз олувчининг ўз маблағлари ҳисобидан муддатидан олдин ундириб олишга ҳақли. Гаров тўғрисидаги шартнома бўйича, банк гаровга қўйилган мулкни мустақил равишда сотиши мумкин. Гаров предмети аукцион орқали сотилади. Айни пайтда, қарз олувчи банкка гаровга қўйилган мулк олдиндан маълум паст нархларда сотилиши учун жавобгарлик тўғрисида талаб қўйишга ҳақли. Агар аукцион бўлиб ўтмагани эълон қилинса, банк гаровга қўйилган мулкни дастлабки нархда ўз ихтиёрида қолдиришга ҳақли. Бунда, банк қонунга мувофиқ унинг талаблари олдида устунликка эга бўладиган даволарни қолдиришга мажбур. Бундай ҳолларда банк мажбурияти шу мулкнинг аукцион учун дастлаб белгиланган нархи суммасидан ошмаслиги зарур. Гаров предметини сотишдан олдин сумма кредитини қоплаш учун етарли бўлмаган ҳолларда, банк, агар шартномада бошқа шарт кўзда тутилмаган бўлса, етишмаётган суммани қарздорнинг бошқа мулки ҳисобидан қонунда кўзда тутилган навбатдаги тартибда олиш ҳуқуқига эга. Гаров предметини сотишдан тушган сумма қайтарилмаган кредит ҳажмидан ортиқ бўлса, банк ўртадаги бу тафовутни бир ой ичида қарз олувчига тўлаши шарт. Агар қарз олувчи тўлов муддати келгандан сўнг 90 кун ичида кредит шартномасига мувофиқ қарзни тўлаш бўйича мажбуриятларни бажармаса банк "Банкротлик тўғрисида"ги Ўзбекистон Республикасининг Қонунига мувофиқ, тўловга лаёқатсизлик тўғрисида иш қўзғаш учун хўжалик судига мурожаат қилиш керак.

www.arxiv.uz Тижорат банклари амалдаги Низомга мувофиқ кредит портфели сифатини мунтазам равишда таҳлил қилиб боришлари, ҳар бир кредит билан боғлиқ риск даражасини таснифлашлари ҳамда уни қуйидаги 5 та тасниф разрядидан бирига киритишлари лозим: 1. яхши; 2. стандарт; 3. субстандарт; 4. шубҳали; 5. умидсиз. Тижорат банки қарз бўйича эҳтимол тутилган йўқотишлар учун резерв барпо этиши шарт. Бу резервга маблағлар амалдаги тартибга мувофиқ киритилади. Қарзлар бўйича эҳтимол тутилган йўқотишлар учун резерв хўжалик органларга берилган кредитлар таҳлили ҳамда банк фаолиятининг риск даражасига таъсир кўрсатувчи омилларни белгилаш асосида ташкил қилинади. Резерв ҳажми амалдаги қарздорлик риск ҳужжати ёки гуруҳига боғлиқ бўлади. Тижорат банклари резерв ҳажмини ҳисобот ойининг ҳар биринчи куни учун амалдаги тартибга асосан ҳисоблаб чиқадилар. Берилган қарзлар киритилган "риск гуруҳи" ёмонлашган тақдирда қарзлар бўйича эҳтимол тутилган йўқотишлар учун резервга ажратмалар ҳар ойда ўтказиб борилади. Банк олдидаги ўз мажбуриятларини бажармаган қарз олувчига нисбатан банк кредит шартномаси шартларига кўра қуйидаги ҳуқуқларга эга:  агар у келишилган муддатларда банк тавсияларини бажармаса, кредитлаш тўхтатилиб, уни қайтариб олиш тўғрисида огоҳлантирилган даъво хати юбориш;  кредитдан фойдаланганлик учун фоизлар ўз вақтида тўланмаган, шунингдек кредит шартномасида белгиланган муддатда қайтарилиши эхтимолдан узоқ бўлган ҳолларда, қарз олувчига банкротлик тўғрисидаги қонунда кўзда тутилган жазо чоралари қўлланиши ҳақида

www.arxiv.uz огоҳлантириш берилган даъво хати юборилиб, кредит бўйича қарз қолдиғини муддатдан олдин ундириб олиш;  қарз олувчи ҳисоб юритиш ва бухгалтерия ҳисоби қоидаларини бузганлиги аниқланса, кредитлашни тўхтатиш ва бу ҳақда солиқ инспекциясига хабар бериш, шунингдек, ундан ҳисоб ва ҳисобот қоидалари бузилиш сабаблари тўғрисида изоҳ берилиши, уларни тугатиш юзасидан қандай чоралар кўрилаётгани билдирилишини талаб қилиш. Кредитни ўз вақтида қайтариш борасидаги мажбуриятларни бажараётган қарз олувчи ўзининг тўловга лаёқатсизлиги тўғрисида матбуотда эълон бериши, банк эса бу ҳақда солиқ инспекциясига хабар қилиши керак. Банк хўжалик судига мурожат қилиб, бундан буён қарз олувчи банкрот деб танилишини сўрашга ҳақлидир. Қарз олувчи тўловга лаёқатсиз ёки банкрот деб эълон қилинганда унга янги қарзлар бериш тўхтатилади, илгари берилган кредитлар эса муддатидан олдин ундириб олинади. Тўловлар навбати "Банкротлик тўғрисида"ги қонунга мувофиқ белгиланади. Қарз олувчи банкрот деб эълон қилинган вақтдан бошлаб уни қуйидагилар билан боғлиқ операциялари тўхтатилади:  мулкни бегоналаштириш ва бериш;  мажбуриятларни қоплаш;  ҳисоб - китобдаги ҳаражатлар;  дивидендлар, солиқлар, тўловлар тўлаш. Тўловга лаёқатсиз қарз олувчининг барча қарз мажбуриятлари тугаган ҳисобланади ва унга янги талаблар билдирилишига йўл қўйилмайди. Бундай қарз олувчининг барча турдаги қарзларига пеня ва фоизлар қўйиш тўхтатилади. Унинг мулкини сотиб, пул ундириш борасидаги барча чеклашлар бекор қилинади. Мулкий ёки молиявий тусдаги ҳамма талаблар

www.arxiv.uz фақат тугатиш жараёни доирасида ҳал қилинади. Бунда банк талаблари иккинчи навбатда қаноатлантирилади. Мулк етарли бўлмагани туфайли қондирилмаган қарз мажбуриятлари қаноатлантирилган ҳисобланади ва белгиланган тартибда ҳисобдан чиқарилади. Кредитдан кўзланмаган мақсадларда фойдаланганлик учун қарз олувчи банкка кредит шартномасида белгиланган ҳажмда жарима тўлайди. Банк эса ўз навбатида, тузилган шартномага мувофиқ қарз олувчини кредит ресурслари билан таъминлаши шарт. Банк ўз мажбуриятларини бажармаган тақдирда қарз олувчига шартномада кўзда тутилган миқдорда жарима тўлайди. Кредит мониторинги ва уни амалга оширилиши Назоратдан фарқли кредит мониторинги кредитлар ҳолатини доимий кузатиб боришини кўзда тутади. Умуман, кредитлаш операциялари тижорат банкларининг ўз кредит сиёсатлари асосида, Марказий банкнинг кредит сиёсатига қуйилган талабларидан келиб чиққан ҳолда олиб борилади. Кредит мониторинги кредит сиёсатининг ажралмас таркибий қисми бўлиб мижозларга берилган кредитларнинг қайтарилишини, қолаверса, банкларнинг асосий даромад манбаларидан бири ҳамда энг рискли операцияси бўлган кредитлаш банкнинг рақобатбардошлилигини, рентабеллигини қисқача ифодалаганда, банкнинг келажагини таъминлайди. Кредит мониторинги берилган кредитларни қайтарилиши ва уни таъминлаш борасида қабул қилинадиган ишловлар ва чора - тадбирлар тизимидир. Кредитлар кредит қўмитасининг қарори асосида, белгиланган меъёрий шартлар асосида, алоҳида ссуда ҳисобрақамини очиш ва ушбу ҳисобрақамдан қарз олувчининг тўлов топшириқномаси асосида моддий товар бойликлар учун нақд пулсиз ўтказиш йўли билан қарз берилади. Тижорат банклари томонидан кредитдан фойдаланишнинг бутун муддати давомида доимий мониторинг амалга оширилади ва у қарз олувчи томонидан

www.arxiv.uz унинг лойиҳаси ва кредит шартномаси шартларининг амалга оширилишига ҳар томонлама кўмаклашишига қаратилган бўлиши лозим. Мониторинг жараёнида кредит олган мижознинг хўжалик молиявий фаолияти, унинг тузилган шартномаларга мувофиқ маҳсулот етказиб бериш мажбуриятларини бажариши, ишлаб чиқариш ҳажмлари, ноишлаб чиқариш ҳаражатлари ва йўқотишлар, муомала чиқимлари, фойда ва даромад мутаносиблиги, ўз айланма маблағлари мавжудлигининг динамикаси, товар - моддий бойликлар заҳиралари аҳволи, айланма маблағларнинг айланиши таҳлил қилинади. Банк қарз олувчининг кредитга лаёқатлилиги бўйича доимий мониторингни амалга оширади ва унинг кўрсаткичларини қарздорнинг кредит пакетига тикиб боради. Булардан ташқари банкка тақдим этилган гаровнинг ҳолати ва кредитдан самарали ҳамда мақсадли фойдаланиши кредит шартномасида келишилган шартларга мувофиқ гаров объекти фаолият жойининг ўзида ўрганилади. Қурилишни молиялаштириш учун берилган кредитлар бўйича банк мониторинг жараёнида кредитланган объектда кредит шартномасида қайд этилган муддатлар ва шартлар асосида бажарилган ишлар ҳажмининг назорат ўлчовини амалга оширади. Берилган кредитлардан бошқа мақсадларда фойдаланганлик ҳолати аниқланганда, банк кредит шартномасида белгиланган тартибда, кредитнинг мақсадга номувофиқ ишлатилган қисмини қарз олувчининг талаб қилиб олингунча депозит ҳисоб рақамидан муддатдан олдин ундириб олиш ҳуқуқига эга. Қарз олувчи томонидан асосий қарзни ва унга ҳисобланган фоизларни кредит шартномасида келишилган муддатда қайтарилмаса, банк Фуқаролик кодексининг 280 - моддаси иккинчи қисмига мувофиқ мустақил равишда судга мурожаат этмасдан, гаров предметини тасарруф қилиш ҳуқуқига эга. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан 2000 йил 22 февралда тасдиқланган, 432 - сонли "Ўзбекистон Республикаси банкларида кредит ҳужжатларини юритиш тартиби тўғрисида"ги низомга асосан кредит

www.arxiv.uz мониторинги фаолиятида қўлланиладиган ҳужжатлар келтирилган. Унга кўра, тижорат банклари ҳар бир берилаётган ёки олинаётган кредитлар бўйича кредит пакетига қуйидаги ҳужжатларни илова қилиш лозим:  қарздорнинг молиявий аҳволи ва тўловларни ўз вақтида амалга ошириши имкониятларини текшириш мақсадида тегишли шартномалар тузилганидан сўнг банк ва қарздор ўртасида юз берган муаммоларни акс эттирувчи ёзишмалар ва ҳужжатлар;  кредит таъминоти сифатида берилган мулкни текшириш ҳужжатлари;  қарздор кафилининг молиявий аҳволини акс эттирган барча ҳужжатлар;  кредитни ўз вақтида ва тўлиқ қайтарилишини таъминловчи ҳужжатлар;  қарздор тўловларни амалга оширмаган ҳолда банк томонидан кўрилган чора - тадбирларни тасдиқловчи ҳужжатлар. Кредитга доир хизмат кўрсатувчи банк ўтказиш тўғрисидаги шартнома шартларига мувофиқ кредитнинг ўз вақтида ва тўлиқ тўланишини акс эттирувчи ҳужжатларни кредит пакетида юритиши шарт. Кредит мониторингига қўйиладиган талаблар қуйидагиларни ташкил этади:  кредит сиёсатида кредитларни таснифлаш тизими аниқ ифодаланиши лозим;  кредит ходимлари кредит портфелидаги барча маълум бўлган салбий ўзгаришлар тўғрисида раҳбариятга хабар беришлари керак;  қарздор ёки гаров аҳволи ёмонлашишини олдиндан аниқлаш эҳтимолий йўқотишларни камайтириш учун жуда муҳимдир. Кредит сиёсати кредитларнинг барча тоифалари бўйича "тўловсизлик" тушунчасининг аниқ ифодаланиши, фоизларни ўстирмаслик мезонлари, шунингдек, банк Бошқаруви ва Кенгашининг тегишли ҳисоботларига

www.arxiv.uz нисбатан талабларни ўз ичига олиши лозим. Ҳисоботларда аҳволнинг ёмонлашиши, яширин сабаблари ва соғломлаштириш режалари батафсил баён этилади. Сиёсат қарзларни қайтаришга доир изчил, босқичма - босқич чора - тадбирлар кўрилишини талаб қилиши керак. Раҳбарият Марказий банк томонидан белгиланган талабларга мувофиқ кредитларни ҳисобдан чиқариш тадбирларини ишлаб чиқиши лозим. Кредит мониторинги фаолиятининг асосий тамойили қуйидагиларга асосланиши керак: 1. Турли хил кўринишдаги кредитларнинг даврий назорати. Бу назорат асосан кичик ҳажмдаги кредитлар юзасидан бўлиб, 30 кунлик, 60 кунлик, 90 кунлик назоратлар шаклида бўлади. 2. Кредит назорати босқичларининг диққат билан қайта кўришни, яъни:  мавжуд кредит бўйича тўловлар ҳисоби маълумотларининг ишончлилиги;  кредит таъминотининг ҳолати ва сифати;  ҳуқуқий жиҳатдан кредит қайтарилишининг ишончли маълумот - ҳужжатларининг тўлиқ бўлиши лозим;  мижознинг банк кредити бўйича молиявий ҳолатидаги ўзгаришлар ва натижада кредит миқдорининг ортиши ёки қисқартирилиш даражаси;  берилган кредитнинг банк кредит сиёсатига ва стандартларига мос бўлиши. 3. Муаммоли ссудаларни тез - тез текширилиши. 4. Иқтисодий нобарқарорлик даврида кредитларни тез - тез назорат қилиш ва бошқалар. Ҳозирги кунда кредитлаш соҳасида энг асосий муаммолардан бири кредитнинг тўлиқ қайтарилишидир. Бу ўринда кредит мониторинги жуда катта аҳамиятга эга. Кредитларнинг тўлиқ қайтиб келмаслигига асосий сабаб, "кредит танлови"нинг иқтисодий тамойилга мос тушмай қолишидир. Бу

www.arxiv.uz йўқотишлар, хатолар бевосита кредит олувчи субъект ҳақида маълумотларнинг етарли эмаслиги ёки объектив эмаслигидан юзага келади. Бунинг учун хориж амалиётида кенг қўлланиладиган ва ҳозирда Ўзбекистонда ҳам амалиётга тадбиқ қилиниб борилаётган кредит Бюросини ташкил қилиш, унда марказлашган ҳолда, мижозлар ҳақида тўлиқ маълумотлар бера оладиган ахборотлар базасини яратиш ва уни ишончли ва объектив ишлашини шакллантириш банклар учун, иқтисодиёт учун, бир банк инфраструктураси учун катта фойда келтиради. Биринчидан, тезкор маълумотлар асосида банклар ҳамда мижозлар вақтдан ютадилар. Иккинчидан, бу тезкор маълумотлар кредит ҳаражатларини пасайтиради, учинчидан, банк фаолияти оперативлигини, барқарорлигини, салоҳиятини оширади ва албатта, кредит мониторинги ишлари ҳам қисман енгиллашади, хусусан муаммоли кредитларнинг камайиши ҳисобига. Кредит мониторинги ишларини енгиллаштирадиган яна бирор хусусий ечим кредитларни беришда мижознинг бизнес лойиҳасидан келиб чиққан ҳолда, лойиҳанинг маркетинг тадқиқотининг ҳаққонийлиги, ҳаётга яқинлиги бўлиши керак чунки янги ишлаб чиқариладиган товарга талаб қанчалик юқори бўлса, лойиҳанинг молиявий натижаси ҳам самарали бўлади. Бу эса, кредитларни тўлиқ қайтарилишини таъминлайди. Зотан, кредит мониторингининг асосий вазифаси мижозга кредитни қайтаришига кўмаклашишдир.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг "Инвестиция фаолияти тўғрисида" ги Қонуни, (1998. 24 декабрь). Халқ сўзи, 1999. 12 январь. 7 - сон. 2. Ўзбекистон Республикасининг "Чет эл инвестициялари тўғрисида"ги Қонуни, (1998. 30 апрель). Халқ сўзи, 1999 й. 12 январь. 7 - сон. 3. Ўзбекистон Республикасининг "Чет эллик инвесторлар ҳуқуқларининг кафолатлари ва уларни химоя қилиш чоралари тўғрисида"ги Қонун. (1998. 30 апрель). Солиқ ва божхона хабарлари, 1998 й. 22 - сон. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантиришга оид қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, (1997. 31 январь). Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш борасидаги чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, Халқ сўзи. 2000 й. 21 март. 6. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатидан ўтказиш ва ҳисобга қўйиш тизимини такомиллаштириш тўғрисида"ги қарори. Тошкент оқшоми. 2001 й. 24 август. 99 - сон. 7. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг "Кичик корхоналар, деҳқон ва фермер хўжаликларини маблағ билан таъминлаш, моддий - техник таъминлаш, уларга божхона имтиёзлари бериш, банк хизматлари ва бошқа хизматлар кўрсатиш

O'xshashlar

Капитал қўйилмаларни узоқ муддатли кредитлаш

Капитал қўйилмаларни узоқ муддатли кредитлаш усуллари

Капитал маблағларни кредитлаш

Узоқ муддатли молиявий қўйилмалар ҳисоби

Қисқа муддатли кредитлашни ташкил қилиш асослари