Кимматли когозларга доир операциялар - Iqtisodiyot - Referatlar

Кимматли когозларга доир операциялар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

119 KB

Ko'chirib olish

К имматли к о г озларга доир операциялар Режа. 1. Қимматли қоғозлар олди-сотдиси бўйича битимларни амалга оширишнинг асосий босқичлари. 2. Қимматли қоғозлар олди-сотдиси бўйича битимларни амалга оширишдаги хатарлар.

1.Қимматли қоғозлар олди-сотдиси бўйича битимларни амалга оширишнинг асосий босқичлари. Қимматли қоғозлар билан операцияларни амалга оширишнинг жаҳон тажрибаси битимларнинг мақбул ҳолга келтирилиши ва муваффақиятли тугалланишини таъминловчи битимларни бажаришнинг мажбурий босқичларини ишлаб чиқди.Уларга қуйидагилар киради: 1. Қимматли қоғозлар олди-сотдиси шартномасини тузиш. 2. Амалга оширилаётган битим бўйича кўрсаткичларни таққослаш. 3. Клиринг. 4. Пул тўлови ва қимматли қоғозларнинг муқобил ўиказилишини амалга ошириш. Қимматли қоғозлар олди-сотдиси шартномасини тузиш. Бу битим тузишнинг дастлабки босқичи ҳисобланади. Қимматли қоғозлар олди-сотдиси бўйича шартнома қимматли қоғозларни дивидендлар кўринишида ёки қийматининг ўсишидан даромадлар олиш мақсадида уларга эгалик қилиш мақсадида уларга эгалик қилиш учун илгари харид қилган шахслар ўртасида тузилиши мумкин. Қимматли қоғозлар олди-сотдиси бўйича шартнома профессионаллар – яъни, брокер – дилерлар ўртасида ҳам тузилиши мумкин.Бунда брокерлар ё восита шартномаси асосида комиссионерлар сифатида, ёки топшириқ шартномаси асосида ишонч билдирилган шахс сифатида қатнашиши мумкин.Восита шартномасининг ўзига хос хусусияти шундаки, унда брокер (комиссионер) топшириқ бўйича , мижоз (комитент) номидан эмас, ўз ҳисобидан ҳаракат қилади. Комиссионер брокер билан тузилган восита шартномасини бажаришда олди-сотди битимини ўзининг номидан бажаради.Фонд бозоридаги аксарият кўпчилик битимлар бари бир брокерларнинг воситачилиги билан амалга оширилади, улар бунда комиссионерлар сифатида қатнашадилар. Битимнинг биринчи босқичи натижасида ҳар бир иштирокчи томонидан ўзларининг битимнинг тузилганлигини ва унинг асосий

кўрсаткичларини акс эттирувчи ички ҳисоб ҳужжатлари тузилади. Қўлланилган битим тузиш технологиясига қараб булар қимматли қоғозлар олди-сотдиси бўйича шартномаларнинг имзоланган бланклари, операциялар дафтарларидаги ёзувлар, брокерлик ва маклерлик ёзувлари, трейдерларнинг ахборотлари, бажарилган буюртмалар бланкларидаги белгилар, битимлар бўйича контрагентларнинг ёзувлари, телекс ҳамда факс маълумотларининг босмалари, ҳисобот компьютер файллари ва уларнинг қоғоз босмалари бўлиши мумкин. Қимматли қоғозлар олди-сотдиси бўйича шартномаларнинг тузилиши мураккаб комплекс операцияларнинг бутун серияси бошланганини англатади.Бу операциялар битим ўз ниҳоясига етгунга қадар – яъни қимматли қоғозлар харидорнинг қўлига ўтиб, пул маблағлари эса, сотувчининг ихтиёрига мутлақо келиб тушган вақтгача амалга оширилиши лозим. Қимматли қоғозлар олди-сотдиси бўйича шартнома тузилган кун адабиётда Т ҳарфи билан белгиланади (инглизча “trade” – битим сўзидан). Битимнинг қолган босқичлари бирмунча кейинроқ бўлиб ўтади.Улар ниҳоясига етган кун, одатда, биринчи босқич куни – “Т” куни билан мос келади. Мисол учун, агар битимнинг барча босқичлари шартнома тузилганидан сўнг учинчи иш кунида тўлиқ тугалланган бўлса, у ҳолда битим “Т+3” кунида тугалланди, деб ҳисоблаш қабул қилинган. Битимнинг умумий муддати белгиланиши қимматли қоғозлар бозори иштирокчилари учун муҳим аҳамиятга эга, чунки бошқа шахсга ўтказилаётган қимматли қоғозларга эгалик қилиш ҳуқуқи уларнинг янги эгасига олди-сотди битими тузиладиган пайтда эмас, балки фақатгина унинг бажарилиши вақтида ўтади. Унгача битимнинг барча босқичлари мобайнида ўтказилаётган қимматли қоғознинг эгаси сотувчи бўлиб қолади. Ушбу ҳолат қимматли қоғоз билан битим тузиш ва уни бажариш орасидаги даврда дивидендларни тўлашга тўғри келадиган вақтда алоҳида долзарблик касб этади, масалан, мазкур қимматли қоғознинг ўзи билан

уни навбатдаги бегоналаштириш (сотиш, алмашиш, совға қилиш ва ҳ.к.)га доир кейинги операция амалга оширила бошлайди. Бундай ҳолатда дивидендлар олиш ҳуқуқлари ва қимматли қоғозга эгалик қилишдан келиб чиқадиган бошқа ҳуқуқларга сотувчи эгалик қилиши давом этади. Амалга оширилаётган битим бўйича кўрсаткичларни таққослаш. Бу олди-сотди битимининг иккинчи босқичидир.Ушбу босқичнинг вазифалари иштирокчиларга тузилган битимнинг мазмун-моҳиятини тушунишдаги барча тасодифий ихтилофларни тартибга солиш имкониятини беришдан иборат.Бу айниқса битимлар оғзаки ёки ёзма хатлар алмашуви йўли билан тузиладиган бозорлар учун жуда муҳимдир. Айнан шу тизимларда битимдаги айрим фарқларни турлича тушуниш ва техник хатоларга йўл қўйиш эҳтимоли бор.Битимнинг биринчи босқичи тугалланишида тузилган ҳужжатлар битимнинг иккинчи босқичида фойдаланиш учун махсус маълумотнома ҳужжатларини расмийлаштиришга хизмат қилади. Битим тузилганидан кейин томонлар ушбу қўшимча таққослаш ёзма ҳужжатлари билан алмашишлари керак.Қатор биржа тизимларида бундай ҳужжатлари билан алмашишлари керак.Қатор биржа тизимларида бундай ҳужжатлар билан алмашиш бевосита томонлар ўртасида амалга оширилмасдан, балки таққослаш учун махсус мўлжалланган тизим орқали ташкил этилади. Бундай тизим вазифасини фонд биржасининг маълум бир таркибий тузилмаси ёки биржа билан жипс ўзаро ҳаракат қилувчи ҳаракат қилувчи ҳисоб-китоб-клиринг ташкилоти бажариши мумкин. Мазкур босқичда контрагентлар ўзларининг (биринчи босқич якунларига кўра расмийлаштирилган) ички ҳисоб ҳужжатларини контрагентдан олинган ҳужжатлар билан солиштиради. Агар бунда тафовутлар аниқланмаса, таққослаш ишлари амалга оширилган (тугалланган) ҳисобланади.

Клиринг Клиринг – бу таққослаш тугаганидан сўнг бошланадиган ва битим ижроси олдидан тугаланадиган тадбирлар мажмуасидир.Клиринг бевосита пул маблағларининг ўтказилишини ёки қимматли қоғозларнинг топширилишини ўз ичига олмайди.Клиринг босқичи икки тадбирдан иборат: 1. Якуний таққослаш ҳужжатларининг расмийлаштиришнинг ҳақиқийлиги ва тўғрилигини таҳлил қилиш тадбири.Агар таққослаш босқичи компьютер файлини шакллантириш билан тугалланса, у ҳолда клиринг шифрлаш калитини текшириш ва қабул қилинадиган ахборотнинг ҳимояланишидан бошланади. 2. Ўтказилиши лозим бўлган пул суммаларини ва битим якунига кўра етказиб берилиши керак бўлган қимматли қоғозлар миқдорини ҳисоблаш тадбири. Харид қилинган қоғоз учун тўлов суммасидан ташқари, қимматли қоғозлар билан операцияларга солинадиган солиқ (агар у мамлакатда жорий этилган бўлса), биржа йиғимлари, брокерлар учун восита ҳақлари ва ҳоказолар тўланиши лозим. Турли битимлар бўйича вужудга келган ва бир вақтнинг ўзида бажарилиши керак бўлган қарши талабларнинг ўзаро ҳисобга олиниши ҳам қўлланиши мумкин. Олди-сотди битимини тузаётиб, иккала контрагент ҳам маълум ҳуқуқ ва мажбуриятларни қўлга киритади. Клирингнинг учинчи тадбири пул-ҳисоб – китоб тизимига ва қимматли қоғозларнинг етказиб берилишини таъминловчи тизимга ижро этилиш учун жўнатиладиган ҳисоб-китоб ҳужжатларининг расмийлаштирилишидан иборат. Ҳисоб – китоб ҳужжатларини тўлдиришнинг шакли ва тартиби ушбу тизимлар томонидан белгиланади.Расмийлаштириладиган ҳисоб-китоб ҳужжатларининг сони, уларда кўрсатилган суммалар, қимматли қоғозларнинг миқдори ҳамда тўловлар ва етказиб беришни амалга ошириш учун томонларнинг белгиланиши бундан аввалги босқичда қўлланилган ўзаро ҳисобга

олишнинг усулларига боғлиқ.Мазкур ҳисоб-китоб ҳужжатларини бажариш битимнинг тугалланганлигини (ижро этилганлигини) билдиради. Битимнинг ижро этилиши Бу битимнинг тўртинчи ва охирги босқичидир.Ижро этиш пул тўловини ва қимматли қоғозларнинг етказиб берилишини назарда тутади.Тўлов битим иштирокчилари томонидан танланган пулли ҳисоб- китоблар тизими билан амалга оширилади, қимматли қоғозларни етказиб бериш ҳам тегишли танлаб олинган тизим орқали амалга оширилади. Битимни ижро этиш куни олди-сотди шартномасини тузиш вақтида белгиланади.Баъзан ушбу кун битим тузиш ҳақидаги икки томонлама ҳужжатнинг матнида кўрсатилади.Лекин кўпинча воситачилар бтимни тузиш ва ижро этиш ўртасида шундай муддатни белгилашадики, у барча ижро этиладиган қоидаларга мос ҳолда аниқланади ва мавжуд бозорда амал қилади. Битимларни тузиш санаси ва ижро этиш санаси ўртасидаги муддатни белгилашнинг икки асосий усули маълум. Биринчи усул фаол бўлмаган бозорларда, шунингдек, эндигина ривожлана бошлаган йирик бозорларда қўлланилган (Англия). Мазкур усулга биноан муайян вақт белгиланган (масалан, икки ҳафта), ушбу вақт мобайнида ушбу давр якунланганидан сўнг маълум кунлардан кейин (фараз қилайлик, етти тақвим кунидан сўнг) келадиган белгиланган кунда ижро этилиши лозим бўлган битимлар тузиларди. Иккинчи усул ҳозирги вақтда деярли барча биржаларда ва биржадан ташқари бозорнинг аксарият тизимларида қўлланилади.Биринчи усулдан унинг фарқи шундаки, битимни тузиш даври бир кунгача қисқартирилган (яъни битим бир кунда тузилиши мумкин). Шундай қилиб, бир иш куни ичида тузилган битимлар аниқ белгиланган иш кунларида кейин келадиган айрим санада бир вақтнинг ўзида бажарилиши белгиланади. Масалан, душанба куни тузилган битимлар қайсидир бозорнинг қоидаларига кўра кейинги душанба куни ижро этилиши лозим, яъни беш иш кунидан сўнг. Бундай ҳолатда битимлар “Т+5”

кунида бажарилади дейилади.Ушбу қоида бўйича сешанба куни тузилган битимлар кейинги сешанба ижро этилади ва ҳоказо.Айнан мазкур усул халқаро қоидалар ва андозалар томонидан барча замонавий фонд бозорларида жорий этилиши учун тавсия қилинади. 2.Қимматли қоғозлар олди-сотдиси бўйича битимларни амалга оширишдаги хатарлар. Клиринг ва қимматли қоғозлар билан битимларни ижро этиш тизимининг у ёки бу моделини танлаш туфайли ўзига хос хусусиятли хатар туғилади, уни фонд бозорининг барча иштирокчилари инобатга олиши зарур. Бу хатар молиявий воситаларнинг хилига боғлиқ эмас. Бундай хатарнинг бир неча манбалари мавжуд.Улардан биринчиси шу нарса билан боғлиқки, битимни тузиш босқичи ва уни ижро этиш босқичи ўртасида ҳар доим муайян бир муддат ўтиши керак. Ҳатто, агар битимни тузиш вақтида иккала контрагент ҳам тўловга қодир бўлган тақдирда ҳам, ушбу вазиятнинг битимни ижро этиш вақтида ҳам, сўзсиз сақланиб қолишига кафолат йўқ . Агар битимни бажариш вақтида томонлардан бири битим бўйича ўзининг мажбуриятларини (пулни тўлаш ёки қимматли қоғозларни етказиб бериш) бажара олмаслиги маълум бўлса, у ҳолда , албатта , тўловга қодир бўлган иккинчи томон ўз мажбуриятларини бажармайди. Натижада битим ижро этилмай қолади. Тўловга қодир бўлган иккинчи томон бошқа контрагент билан бошқа битимга шартнома тузиши ва бузилган битимдан кўрган зарарларни қоплашга ҳаракат қилиб кўриши мумкин, бироқ бу ерда ҳам янги контрагентнинг ўз мажбуриятларини бажаришига кафолат йўқ. Жабрланган тўловга қобилиятли томон ўзига тегишли пул маблғларини ёки қимматли қоғозларни олмай туриб, учинчи шахслар олдидаги мажбуриятларини бажара олмайди. Кетма – кет тўланмасликка йўл қўймаслик учун жабрланган томон ўзи учун фойдасиз шартларда худди шундай битимни тузишга мажбур бўлади. Конъюнктура ҳаракати туфайли

юзага келадиган шунга ўхшаш вазият билан боғлиқ хатарни “қоплаш бўйича зиён кўриш хатари” (инг.replacent cost risk) деб аташади. Хатарнинг иккинчи манбаси шу билан боғлиқки, битимни ижро этишда пул тўлови ва қимматли қоғозларни қарши етказиб бериш бир вақтда юз бермаслиги мумкин.Агар томонлардан бири битим бўйича ўз мажбуриятларини бажариб, иккинчи томон бажара олмаса (масалан, банкротликка учраган боис, ёки қимматли қоғозлар ёхуд пул маблағларининг вақтинчалик бўлмай қолганлиги туфайли), у ҳолда биринчи (инсофли) томон учун ярми бажарилмаган битим тўғридан-тўғри зиён келтиради.Бундай зиён кўриш хавфи “қарзнинг асосий суммасини йўқотиш хатари”(инг.princi pal risk), деб номланади, чунки бунда битимга жалб этилган ҳамма сумма хатарга юз тутади. Хатарнинг учинчи хили дастлабки иккита билан боғлиқ ва ўша вазиятларда юзага келиши мумкин.У ноинсоф томон умуман тўловга қодир бўлиб, фақат битимлар бўйича ўз мажбуриятларини бажаришни чўзиб турган вақтда юзага келади. Агар бу ҳол битимни тузиш ва ижро этиш ўртасида вақт оралиғида маълум бўлса, унда битим ижроси иккала томоннинг ҳам хоҳишига кўра анча кейинга сурилади. Агар бу ҳол инсофли томон ўзининг мажбуриятларини бажарганидан кейин маълум бўлса, унда битим ижросининг фақат иккинчи қисми кейинга сурилади.Иккала ҳолатда ҳам битим тугалланади, фақат бирмунча кейин.Иккала вазиятда ҳам инсофли томон ўзларининг бошқа битимлар бўйича учинчи шахслар олдидаги шахсий мажбуриятларини бажармаслиги хатарига эга бўлади. Тўловсизлик занжири хатари юзага келади.Агар қимматли қоғозларнинг қарши етказиб берилишини ўз вақтида олмаган харидор азият чеккат бўлса, у ҳолда бундай харидор бошқа битимлар бўйича қимматли қоғозларни етказиб беришга доир мажбуриятларини бажариши учун мазкур қимматли қоғозларни бировдан қарзга олиши, ёки ушбу қимматли қоғозларни пулли ссудалар жалб қилиш эвазига сотиб олиши керак.Борди-ю қарши тўловни ўз вақтида

олмаган қимматли қоғозларнинг сотувчиси азият чекса, у ҳолда ушбу сотувчи бошқа битимлар бўйича тўланиши лозим бўлган шахсга тўлаш учун сумманинг олинмаган қисмини бирор ердан қарзга олиши лозим. Шу тариқа, азият чеккан томон ўзининг ликвидлиги билан боғлиқ вақтинчалик муаммоларни ҳал этиши учун маблағлар жалб этиш бўйича қўшимча харажатларга, шунингдек, ўрнини қоплаш операцияларини бажариш юзасидан қўшимча устама харажатларга дуч келади.Юқоридаги таърифланган хатар тури “ликвидлилик хатари” (ингл. Liquidity risk) деб номланади. Умуман олганда, қоплпш хатари ва ликвидлилик хатари фонд бозорининг инфратузилмаси билан бартараф этилиши мумкин эмас. Мазкур хатар қимматли қоғозлар бозорига хизмат кўрсатувчи ташкилотлар таъсири доирасидан ташқарида ётувчи сабабларга кўра юзага келади.Бас, шундай экан, бозор иқтисодиётининг ҳар қандай субъектининг банкротликка учраши ёки вақтинчалик тўловга қодир бўлмаслиги хавфи ҳар доим ҳам мавжуд бўлади.Агар ушбу субъект қимматли қоғозлар билан операцияларга жалб этилган бўлса, у ҳолда мазкур хатар унинг фонд бозори бўйича контрагентига таъсир кўрсатиши мумкин. Бартараф этилмаган хатарни назорат қилиш ва камайтиришнинг қуйидаги усуллари қўлланилади, уларни қўллашдаги аниқ комбинациялар у ёки бу бозорнинг ўзига хос хусусиятларига боғлиқ: 1. Фонд биржалари ва ҳисоб-китоб-клиринг ташкилотлари иштирокчиларининг профессионал таркибига, уларнинг молиявий аҳволига ва обрўсига нисбатан муайян энг кам талабларни қўяди.Ишлаш қобилиятининг ва ишончлиликнинг маълум кўрсаткичларига эришмасдан туриб, биржа ёки клиринг ташкилотининг аъзоси бўлиш мумкин эмас.Аъзолик вақтида ўзининг молиявий кўрсаткичларини пасайтирган ҳолда биржа ёки ҳисоб-китоб-клиринг ташкилотининг аъзоси бўлиб қолиш мумкин эмас.Тизимнинг ҳар бир иштирокчиси қанчалик ишончли

бўлса, барча қолган иштирокчилар хатарга шунчалик кам дучор бўлишади. 2.Фонд биржалари ва ҳисоб – китоб-клиринг ташкилотлари иштирокчиларининг операцияларига турлича лимитлар белгилаши мумкин. Масалан, ҳар бир иштирокчининг қисқа мавқеи ҳажмига лимит.Агарда иштирокчилардан бирортаси уни лимит суммасига қарздор қилиб қўядиган миқдорда битим тузган бўлса, у ҳолда бундай иштирокчига унинг қарзи суммаси ўсиши мумкин бўлган битимни тузиш тақиқланади.Лимитлар қанчалик қатъий бўлса, иштирокчиларнинг ўзаро қарздорлиги лимитлари шунчалик кам бўлиши ва хатар паст бўлиши мумкин. 3.Клиринг ташкилотлотлари хатарни тизимнинг барча иштирокчилари ўртасида тақсимлаш усулларини кититади. “Неттинг”ва “новэйшн” усулларининг қўлланиши бунга яққол мисол бўлади. “Неттинг”, ёки ҳар бир иштирокчи учун талаблар ёхуд мажбуриятлар (мавқе)нинг соф қолдиғини ҳисоблаб чиқариш ҳар бир кредиторнинг барча қарздорларга нисбатан талаблари миқдорини ёки ҳар бир қарздорнинг барча кредиторларга нисбатан қарз миқдорини – “қарздор- кредитор” аниқ жуфтлигини кўрсатмасдан белгилайди.Ушбу ҳолатда қарздорлардан бири ўзининг мажбуриятларини бажармаса, хатар кредиторлар ўртасида тенг бўлиниши мумкин. “Новэйшн”, ёки битимни жуфт – жуфт бўлиб эмас, балки клиринг ташкилотига қарши ижро этиш хатарларни бошқаришни ягона марказда техник жамлаш ва қуйида таърифланадиган усулларни қўллаш имконини беради. 4. Савдолар иштирокчилари махсус захира фондини ташкил этишлари мумкин.Унинг ҳисобидан айрим иштирокчилар томонидан битимларнинг бажарилмаганлиги ёки ўз вақтида бажарилмаганлиги туфайли кўрилган зарарлар қопланади.Мазкур фонд маблағларини бошқариш ва мақсадли сарфлаш вазифаси, одатда, клиринг ташкилотлари зиммасига ишониб топширилади.

5. Айрим иштирокчилар томонидан битим бўйича ўзларининг мажбуриятларини бажармаслиги туфайли зарарлар кўрилса, фонд бозорининг иштирокчилари клиринг ташкилоти ёрдамида зарарларни тақсимлаш тизимини ташкил этиши мумкин.Масалан, бир қарздор томонидан мажбуриятлари бажарилмаганда, жорий куннинг бача кредиторлари уларга тўғри келадиган зарарлар улушини олмаслиги белгилаб қўйилиши мумкин. 6. Бевосита клиринг ташкилоти ёки савдо иштирокчилари клиринг ташкилоти орқали вақтинчалик молиявий қийинчиликларга дуч келган қарздорларни кредитлаш механизмини қўллашади.Бунда иштирокчиларнинг ўзлари (улуш билан) ҳам, клиринг ташкилоти ҳам ўз маблағлари ёки иштирокчилар томонидан ажратилган маблағлар ҳисобидан кредитор сифатида қатнашиши мумкин. 7. Битим бажарилмаганлиги туфайли зарарлар кўрилган ҳолларда уларнинг қопланиши ўз зиммасига олувчи ёки зарарларни қоплаш ёхуд вақтинчалик тўловга қодир бўлмаган тизим иштирокчиси кредитлаш учун тизим иштирокчиларига ёки клиринг ташкилотига кредитлар берилишини кафолатловчи жиддий “ташқи” кафолат ҳам мавжуд бўлиши мумкин. Шундай қилиб, тўловсизлик занжири бозор иштирокчилари доираси ичида оддий қайта тақсимланибгина қолмасдан, балки бозор иштирокчилари бўйнидан қисман олиб ташланади ва ташқи кафолат заммасига юклатилади, Йирик банклар ёки молиявий компанияларнинг консорциуми ташқи кафалат бўлиши мумкин. Бироқ тегишли Марказий банкни кафолат сифатида жалб қилиш энг ишончли вариант ҳисобланади. Хатарни назорат қилиш ва бошқаришнинг юқорида кўрсатилган механизмлари турли бозорларда турлича уйғунликларда – биргаликда ва алоҳида қўлланилиши мумкин.

А д а б и ё т л а р : 1. «Қимматли ќоғозлар ва фонд биржаси тўғрисида» Ўзбекистон Республикасининг қонуни. 1993 йил 2 сентябр 2. «Биржалар ва биржа фаолияти тўғрисида» Ўзбекистон Республикасининг қонуни. 2001 йил 29 август 3. Каримов И.А. «Иқтисодиётни эркинлаштириш ва ислоҳотларни чуқурлаштириш – энг муҳим вазифамиз». – Т. «Ўзбекистон», 2000. 4. Каримов И.А. «Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда». – Т. «Ўзбекистон», 1999. 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Тижорат банкининг кимматли когозлар билан операцияари

Хосилавий кимматли когозлар

Кимматли когозлар бозори

Кимматли когозлар бозори коньюнктураси

Молиявий инвестициялар