Хосилавий кимматли когозлар - Iqtisodiyot - Referatlar

Хосилавий кимматли когозлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

73.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа : 1.Ҳосила қимматли қоғозлар тушунчаси. 2.Опционлар. 3.Варрантлар. 4.Фьючерслар.

www.arxiv.uz Ҳосила қимматли қоғозлар тушунчаси. Ҳосила қимматли қоғозлар (Ҳққ) - бу шартномалар бўлиб, улар бўйича бир томон қимматли қоғозларнинг маълум бир миқдорини маълум муддатда келишилган нархда сотиб олиш ёки сотиш ҳуқуқи ёхуд мажбуриятини олади. Кўпинча базис активи (яъни шартнома асосида ётувчи қимматли қоғоз) сифатида акция лар ва облигациялар иштирок этади. Ўзбекистонда ҳосила қимматли қоғозларни чиқариш ва улар муо малада бўлишининг ўзига хос хусусиятлари мавжуд. Ҳосила қим матли қоғозларни чиқариш ва уларнинг муомалада бўлиши ҳақидаги Низомга мувофиқ республика ҳудудида фақат уларнинг неги зида акциядорлик жамиятларининг қимматли қоғозлари ётадиган ҳосила қимматли қоғозлар чиқарилиши мумкин. Мазкур ҳосила қимматли қоғозларнинг эмиссия проспекти давлат рўйхатидан ўтиши ва белгиланган тартибда рўйхатга олиш рақамига эга бўлиши лозим. Ҳосила қимматли қоғозларнинг эмитентибу Ҳққни чиқа рувчи ва ушбу қимматли қотозлар эгаларининг олдида улар бўйича ўз номидан мажбуриятга эга бўлган юридик шахсдир. Ҳосила қим матли қоғозларни чиқариш тўғрисидаги қарор уни чиқариш вако латига эга бўлган эмитентнинг бошқарув идораси томонидан қабул қилинади. Мазкур идоранинг ўзи Ҳққнинг эмиссия проспектини тасдиклайди. Агар ҳосила қимматли қоғозлар базис активининг қий мати 1 млн. сўмга тенг ёки ундан ортиқ бўлса, эмиссия проспектини давлат рўйхатидан ўтказиш қимматли қоғозлар бозори фаолиятини мувофиқлаштириш ва назорат қилиш маркази томонидан амалга оширилади. қолган ҳолатларда ҲҚҚ ушбу марказнинг ҳудудий мин тақалардаги бўлимларида давлат рўйхатига олинади. Ҳосила қимматли қоғозлар нақд ҳамда нақдсиз шаклларда чи қарилиши мумкин. Нақдсиз шаклда чиқарилган ҳолларда улар гло бал сертификат ҲҚҚнинг нақдсиз шаклидаги бутун нашрини (ёки бир қисмини) тасдиқловчи ва депозитарийда сақланадиган, шу нингдек, бир марталик сертификат учун талаб этиладиган барча реквизитлар, ҲҚҚ нашри

www.arxiv.uz эмиссияси ва муомаласининг умумий шартлари рўйхатини ўз ичига олган ҳужжат билан расмийлашти рилади. Ҳосила қимматли қоғозлар синфларга ва серияларга бўлиниши мумкин. Синф - бу унинг негизида битта базис активи ётадиган бир тур даги ҳосила қимматли қоғозидир. Серия - бу ижро баҳоси ва амал қилиш муддати бир хил бўлган бир синфнинг ҳосила қимматли қоғозларидир. Ҳосила қимматли қоғоз базис активининг сертификацияси қим матли қоғознинг тури, хили, тоифаси, унинг номинал қиймати, бир донасининг нархи, миқдори, эмитенти, умумий қиймати ҳақидаги ахборотни ва бошқа айрим маълумотларни ўз ичига олиши керак. Ҳосила қимматли қоғозлар олди-сотдиси муддатини кечикти ришга; битим расмийлаштирилаётган вақтда сотувчининг мулки бўл маган ҳосила қимматли қоғозларнинг сотилишига, шунингдек, Ҳққнинг амал қилиш муддати тугаётган кунда уларнинг сотилишига йўл қўйилмайди. Ҳосила қимматли қоғозлар опционлар, фьючерслар ва варрант лар кўринишида чиқарилиши мумкин. Опционлар Опцион (немисча option сўзидан) - бу битимда иштирок эта ётган томонларнинг бирига қимматли қоғозлар маълум бир миқдорини муайян вақт мобайнида белгиланган нархда сотиб олиш ёки контрагентга сотиш ҳуқуқини берувчи шартнома дир. Контрагент эса, мукофот эвазига ушбу ҳуқуқни амалга ошириш мажбуриятини ўз зиммасига олади. Опционнинг ўзига хос хусусияти шундаки, унинг эгаси қиммат ли қоғознинг ўзини харид қилмайди, балки уни сотиб олиш ёки сотиш ҳуқуқига эга бўлади. Бунда у ўзининг харид қилиш ёки сотиш ҳуқуқидан фойдаланиши ё бўлмаса, ундан воз кечиши мумкин.

www.arxiv.uz Опцион шартномасида икки томон иштирок этади – опцион ха ридори (эгаси) – маълум миқдордаги қимматли қоғозларни сотиб олиш ёки сотиш ҳуқуқига эга бўладиган шахс ҳамда сотувчи (устига ёзувчи) тегишли равишда ушбу қимматли қоғозларни сотиш ёки харид қилиш мажбуриятини ўз зиммасига олувчи шахс. Барча опционлар икки хилга бўлинади. Харид қилиш учун оп цион "колл-опцион" (call) ва сотиш учун опцион – пут – опцион (риt). Харид қилиш опциони (call) келажакда ҳосила қимматли қоғоз томонидан белгиланган шартларда базис активини сотиб олиш ҳуқуқ ини беради. Сотиш опциони (put) ўз эгасига келажакда базис активини ҳосила қимматли қоғоз шартларига мувофиқ сотиш ҳу қуқини беради. Опционлар "европа опционлари" ва "америка опционлари"га бўлинади. Европа опциони - бу унинг ижро этилишига фақат келишилган бўлажак санада рухсат этиладиган шартномадир. Америка опциони - бу унинг ижро этилишига келишилган санагача ва келишилган бўлажак санада исталган вақтда рухсат этиладиган шартномадир. Опционнинг ижро этилиши баҳоси - базис активининг опцион шартномасида келишилган нархи. Мукофот - харидор томонидан сотувчига опцион сертифика тидан кўчирмага қарши тўланадиган опцион нархи. Ички қиймат - шартнома зудлик билан сотилган вазиятда опцион эгаси олиши мумкин бўлган даромад. У базис активининг жорий нархи ва шартномада келишилган ижро нархи ўртасидаги фарқнинг миқдорига тенг. Ташқи (вақтинчалик) қиймат - мукофот ҳамда опционнинг ички қиймати ўртасидаги фарқ, унинг ҳажми шартноманинг муддатли лигига, курснинг барқарорлигига ва фоиз ставкаларининг динамикасига боғлиқ. Опцион ва фьючерс савдоларининг негизида олибсотарлик ман фаати, қимматли қоғозлар курсининг кўтарилиши ёки пасайишидан пул ишлаб олишга интилиш етади.

www.arxiv.uz Саll опциони чоғидаги контрагентлар ўйинининг механизмини кўриб чиқамиз. Ушбу опцион шартларига кўра, опцион эгаси қимматли қоғоз ларни шартномага обуна бўлган шахсдан келишилган нарх бўйича сотиб олиш ҳуқуқига эга. Мазкур ҳуқуқ маълум муддат давомида амал қилади. Опционни сотиб олиш чоғида харидор сотувчига му кофот тўлайди. Опцион сотувчиси (устига ёзувчи) агар акциялар эгаси ушбу қимматли қоғозни сотишни талаб қилса, уларни сотишга мажбурдир. Ўзбекистон Республикасининг қонунчилигига мувофиқ, опцион лар улар эмитентининг илгари чиқарилган шахсий қимматли қоғозларини ҳам, учинчи шахслар қимматли қоғозларини ҳам харид қилиш ёки сотиш ҳуқуқини тасдиқлаши мумкин. Базис активи эмитентнинг биринчи марта муомалага чиқарилаётган шахсий қимматли қоғозла ридан иборат бўлган опционларнинг чиқарилишига йўл қўйилмайди. Опционлар эгасининг номи ёзилган ва кўрсатувчи эгалик қила диган турларда бўлиши мумкин. Ўзбекистон Республикасида оп ционлар ўзига америкача хилдаги опционнинг белгиларини жам лади, яъни опцион эгаси ўзининг базис активини харид қилиш ёхуд сотиш ҳуқуқини ё маълум бир муддат давомида, ёки аниқ бир са нада амалга оширади.  Опционнинг мажбурий реквизитлари 1. Номи: «харид қилиш учун опцион» ёки «сотиш учун опцион»; 2. Давлат рўйхатига олинган сана ва рақам; 3. Опционни рўйхатдан чиқариш санаси; 4. Опцион эмитентининг номи, манзили ва банк реквизитлари; 5. Эмитентнинг базис активини сотиш (харид қилиш опциони учун) ёки сотиб олиш (сотиш опциони учун) мажбурияти; 6. Опционнинг амал қилиш муддати ёки ижро этилиш санаси; 7. Базис активининг ўзига хос хусусияти; 8. Эмитентнинг имзоси ва муҳри.

www.arxiv.uz Опционлар билан операциялар кимматли қоғозларнинг биржа ҳамда биржадан ташқари бозорларида амалга оширилиши мумкин. 3. Варрантлар. Варрант - бу унинг эгаси маълум муддат давомида ёки маълум бир кунда варрантлар эмитенти томонидан дастлабки чиқарилган қимматли қоғозларни харид қилиш ҳуқуқини олган лигини тасдиқловчи ҳужжат. Шундай қилиб, варрантларни чиқа риш базис активини ташкил этувчи қимматли қоғозларни чиқариш билан боғланади. Варрантнинг базис активи бўлган қимматли қоғоз ларнинг бир нашри фақат варрантнинг битта нашрига ҳуқуқ беради. Варрантлар муомалага чиқарилган ва учинчи шахсларнинг қўлида бўлган ёки эмитентнинг ўзи томонидан сотиб олинган қимматли қоғозлар бўйича чиқарилиши мумкин эмас. Базис активининг ба ҳоси қимматли қоғозлар номиналидан паст бўлган варрантларнинг эмиссияси таъқиқланади (облигациялар бундан мустасно).  Варрантнинг мажбурий реквизитлари 1. қимматли қоғознинг номи. 2. Давлат рўйхатига олинган сана ва рақам. 3. Варрантни рўйхатдан чиқариш санаси. 4. Варрант эмитентининг номи, манзили ва банк реквизитлари. 5. Эмитентининг базис активиии сотиш мажбурияти. 6. Варрантнинг амал қилиш муддати ёки ижро этилиш санаси 7. Базис активининг ўзига хос хусусияти. 8. Варрант харидорининг номи (эгасининг номи ёзиладиган варрантлар учун). 9. Варрант эмитентининг имзоси ва муҳри. Варрант эмитентлари варрантларнинг дастлабки эгаларига уларни харид қилиш учун тенг нарх шартларини таъминлаши керак. Вар рантлар эгалари учун қимматли қоғозларни жойлаштириш нархи ушбу қимматли қоғозларни варрантлар эгаси бўлмаган сармоядор томонидан

www.arxiv.uz жойлаштирилиши нархидан фарқ қилиши мумкин. Вар рантлар билан операциялар қимматли қоғозларнинг биржа ва бир жадан ташқари бозорларида бажарилиши мумкин.

www.arxiv.uz Фьючерслар Фьючерслар (futures) - келишилган миқдордаги қимматликлар ни маълум вақт мобайнида битим тузиш вақтида белгиланган нархда етказиб бериш тўғрисидаги шартномаларпи ўзида на моён қилади. Фьючерс шартномалари биржаларда сотиладиган қим матли қоғозларга ҳам, товарларга ҳам тақдим этилиши мумкин. Фьючерсларнинг асосий белгиси - нархининг аниқлиги ва ижро этишнинг мажбурийлигидир. Фьючерслар шартнома бўйича сотиб олинадиган қимматликка эгалик қилиш ҳуқуқининг бир қўлдан бошқа қўлга зудлик билан ўтказилишини назарда тутмайди. Фьючерслар ёрдамида қонун билан кафолатланган мажбурият сотиб олинади, бу битим сифатида расмийлаштирилиши мумкин. Фьючерснинг ўзига хос белгиси шундан иборатки, улар мазкур қимматликлар (сотувчиларда ёки умуман) айни вақтда борми ёки йўқми, ундан қатьи назар, сотилиши мумкин. Фьючерсларнинг опционлар билан ўхшаш томони шундаки, уларнинг иккаласи ҳам фонд бойликларини келажакда сотиб олиш имконини беради. Фарқларга келсак, улар қуйидагилардан иборат: 1. Фьючерслар олди-сотди ҳужжати саналмайди; фьючерс- фонд бойликларини етказиб бериш қатьий мажбуриятидир. 2. Фьючерс белгиланган муддат тугаши билан мажбурий ҳисоб- китобни талаб қилади. 3. Фьючерс бўйича хатар, опционникига қараганда анча юқори, чунки фьючерс харидори опцион харидоридан фарқли ўлароқ, оп цион бўйича йўқотилган мукофотга қараганда анча катта суммани йўқотиши мумкин. Фьючерс шартномасининг шартлари андозалидир. Фьючерс шарт номасининг нархи биржа кимошди савдоларида талаб ва таклиф мувозанатининг натижаси сифатида белгиланади. Фьючерс битим лари бўйича ҳисоб-китоблар, одатда, фьючерс билан савдо қилув чилар (сотувчилар ва

www.arxiv.uz харидорлар)нинг ҳисоб-рақамлари очилган биржаларнинг клиринг палаталари орқали амалга оширилади. Ҳосила қимматли қоғозларнинг ушбу тури билан савдо-сотиқ қилиш ўзининг хусусиятларига эга. Акциялар билан фьючерс битимлари фонд биржаларида, облигациялар билан фьючерс опера циялари эса, товар биржаларида амалга оширилади. Акцияларнинг муайян муддатда нарх пасайишига ўйини чоғида сотилиши акциялар билан тузиладиган энг кенг тарқалган муддатли битим ҳисобланади. Одатда, бундай ҳолатда қимматли қоғозлар қоплашсиз сотилади, яъни сотувчининг қўлида бўлмаган қимматли қоғозларни сотиш учун шартнома тузилади. қимматли қоғозларни бундай шартнома бўйича етказиб бериш учун сармоядор ўзининг брокеридан унга, масалан, мазкур операция бўйича етказиб беришни мўлжаллаган акциялар пакети қийматининг фақат 60 фоизини берган ҳолда, етказиб берилиши лозим бўлган қимматли қоғозларни қарзга олади. Сўнгра брокер ўзидаги мавжуд бўлган худди шунақа акцияларни сармоядорга ўтказади ёки унга четдан сотиб олинган худди шундай акцияларни топширади. Бунда брокер томонидан бериладиган кредитнинг миқдори ушбу мамлакатда қимматли қоғозлар бозорини назорат қилувчи орган томонидан белгиланган миқдордан ошмаслиги керак. Мазкур қимматли қоғозлар контрагентга етказиб берилганидан кейин сармоядор брокерга акцияларнинг худди шундай тўпламини етказиб бериши лозим бўлади. Бу шуни англатадики, битим бўйича ўзининг мажбуриятларини бажариш учун сармоядор акциялар мазкур пакетини келажакдаги маълум санада сотиб олиши керак бўлади. Ушбу ҳолатда сармоядор, таъкидлаб ўтилганидек, курснинг пасайишига умид қилади, бу уни мазкур қимматли қоғозларни янада паст нархда харид қилиш ва брокерга ўтказишнинг бошланғич нархида етказиб бериш имконини беради. Агар акциялар курси кўтарилса, у ҳолда сармоядор ушбу акцияларни харид қилиш чоғида тўлаши зарур бўлган сумма ва уларни дастлабки

www.arxiv.uz қоплашсиз сотиш чоғида олган сумма ўртасидаги фарқ миқдорида зарар кўради. қоплашсиз операцияларнинг асосий мақсади олибсотарликдан иборат. Ўзбекистоннинг қонун ҳужжатларига кўра, фьючерс – бу маълум қимматли қоғозлар ва бошқа молиявий воситаларни шартномада белгиланган нархда маълум келажак санада сотиб олиш ёки сотиш учун сўзсиз мажбуриятни тасдиқловчи қимматли қоғоз (шартнома)дир. Базис активи биринчи марта муомалага чиқарилаётган қимматли қоғоз бўлган фьючерсларни чиқаришга йўл қўйилмайди. Фьючерслар фьючерс эмитентининг ўзи томонидан ёки учинчи шахслар томонидан чиқарилган қимматли қоғозларни харид қилиш ёки сотиш мажбуриятини тасдиқлайди. Фьючерслар ўз ҳуқуқини амалга оширишдан бош тортишни назарда тутувчи опционлардан ёки варрантлардан фарқли равишда, ижро этиш учун мажбурийдир. Фьючерс эгаси ё қимматли қоғозларни етказиб бериши ёки уни кейинги муомалада бўлиши учун контрагентга сотиши лозим.

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. «Қимматли ќоғозлар ва фонд биржаси тўғрисида» Ўзбекистон Республикасининг қонуни. 1993 йил 2 сентябр 2. «Биржалар ва биржа фаолияти тўғрисида» Ўзбекистон Республикасининг қонуни. 2001 йил 29 август 3. Каримов И.А. «Иқтисодиётни эркинлаштириш ва ислоҳотларни чуқурлаштириш – энг муҳим вазифамиз». – Т. «Ўзбекистон», 2000. 4. Каримов И.А. «Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда». – Т. «Ўзбекистон», 1999. 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Кимматли когозлар бозори

Кимматли когозлар бозори коньюнктураси

Банкларнинг кимматли когозлар операцияларининг тахлили

Аудит ва кимматли когозлар бозори

Кимматли когозлар бозорида банкларнинг фаолияти