Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish, rejalashtirish va tahlil etish - Iqtisodiyot - Referatlar

Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish, rejalashtirish va tahlil etish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

213.5 KB

Ko'chirib olish

Kichik bizn es va tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish, rejalas h tiris h va ta h lil etish Reja: 1. Yangi korxonani tashkil etish, uni davlat ro’yxatidan o’tkazish va litsenziya olish tartibi 2. Xorijiy mamlakatlarda faoliyat ko’rsatayotgan kichik biznes korxonalari 3. Texnik-iqtisodiy asoslash va biznes- rejani ishlab chiqish 4. Yangi korxonani boshqarish 5. Kichik korxonalar faoliyatini iqtisodiy tahlil qilish Asoslari

1. Yangi korxonani tashkil etish, uni davlat ro’yxatidan o’tkazish va litsenziya olish tartibi Yangi korxonani tashkil etish bir necha bosqichdan iborat. Ushbu bos q ichlarning ketma-ketligi 5 -chizmada aks ettirilgan. Ta’sischilar tarkibini aniqlash va ta’sis hujjatlari-ni ishlab chiqish Korxonani tashkil etish va uning faoliyati haqida ta’sischilar tomonidan shartnoma tuzish Korxona nizomini tasdiqlash va bayonnomani rasmiylash- tirish Bankda vaqtincha hisob raqamini ochish Korxonani ro’yxatdan o’tkazish Davlat reestriga kiritish uchun korxona haqidagi ma’lumot- larni tayyorlash Korxona ishtirokchi- lari omonatlar i -ni bankka to’la kiritish Bankda doimiy hisob raqamini ochish Korxonani tuman soliq inspektsiya- sida ro’yxatdan o’tkazish Dumaloq muhr va burchakli shtamp tayyorlashga ruxsatnoma olish va ularni tayyorlash 5-chizma. Yangi korxonani tashkil qilish tartibi Yangi korxonani tashkil qilishda ta’sischilar tarkibi belgilanib, ta’sis hujjattlari, ya’ni korxona Nizomi, kor xonani tashkil etish haqidagi ta’sischilar shartnomasi va boshqa me’yoriy hujjattlar ishlab chiqiladi. Shu bilan bir qator da korxona

rahbari va taftish komissiyasi raisini tayinlash haqida ishtirokchilar majlisining 1-sonli bayonnomasi ras miylashtiriladi. So’ngra bankda vaqtinchalik hisob raqami ochi ladi. Bu hisob raqamiga korxona ro’yxatdan o’tgandan keyin 30 kun ichida Nizom kapitalining 50 foizi kelib tushishi lozim. Keyin korxona ta’sis etilgan joyidagi mahalliy hukumat ido ralari tomonidan davlat ro’yxatidan o’tadi. Birja, auditorlik firmalari va chet el sarmoyasiga ega bo’lgan korxonalar esa O’zbekistan Respublikasi Adliya va zirligida ro’yxatdan o’tadi. Korxonani davlat ro’yxatidan o’tkazish uchun ro’yxatdan o’tka zuvchi vakolatli organlarga quyidagi hujjattlar taqdim etiladi: - korxonani ro’yxatdan o’tkazish to’g’risida ta’sischilarning arizasi; - notarial idoralari tomonidan tasdiqlangan ikki nus xadagi ta’sis hujjatlari (korxona Nizomi, korxonaning ta’sis shartnomasi); - korxona manzilini tasdiqlovchi hujjat; - davlat bojini to’laganligi to’g’risida bankdan berilgan hujjat; - hokimiyatning vakolatli organlari tomonidan korxo naning nomlanishi to’g’risida berilgan guvo h noma; - mu h r va tam g’ aning uch nusxadagi namunasi. Yangi korxonani tashkil etishda qonun tomonidan belgi langan tartibning buzilishi yoki uning ta’sis hujjatlari ning qonun talablariga mos kelmasligi davlat ro’yxatidan o’tkazishni rad etilishiga olib keladi. Korxonani davlat ro’yxatidan o’tkazishni rad etish sabablari asoslanmagan yoki korxonani ro’yxatdan o’tkazish belgi langan muddatlarda amalga oshirilmasa, sudga murojaat etish mumkin. Korxona mahalliy hokimiyat va boshqaruv idoralariga za rur hujjatlarni ilova qilib, ariza topshirgan paytdan boshlab, uzog’i bilan 7 ish kunidan 30 ish kunigacha bo’lgan muddatda davlat ro’yxatidan o’tkazilishi kerak. Korxonaning davlat ro’yxatidan o’tkazilganligi to’g’ri sidagi ma’lumotlar O’zbekiston Respublikasi yagona davlat reestriga kiritish uchun 10 kun muddat ichida Davlat statistika qo’mitasiga xabar qilinadi. Korxona davlat ro’yxatidan o’tkazil gan kundan boshlab tashkil etilgan hisoblanadi.

Davlat ro’yxatidan o’tkazilgan korxonaga: hokimiyatning korxonani davlat ro’yxatidan o’tkazilganligi to’g’risidagi qaro ridan ko’chirma nusxasi, hokimiyat ro’yxatidan o’tkazilgan va tasdiqlangan korxona Nizomi hamda korxonaning ro’yxatdan o’tkazilganligi to’g’risidagi davlat orderi topshiriladi. Davlat ro’yxatidan o’tkazilgandan va tadbirkorlik faoli yatiga ruxsat etilgandan so’ng korxona rahbariyati: - dumalo q mu h r va tam g’ aga buyurtma berishi; - bankda hisob ra q ami ochtirishi; - soliq inspektsiyasidan ro’yxatdan o’tkazishi; - aholini ijtimoiy himoyalash fondidan ro’yxatdan o’tka zishi; - bandlik markazidan ro’yxatdan o’tkazishi kerak. Dumaloq muhr va tamg’ani tayyorlatishga buyurtma berishdan oldin korxona rahbari korxona joylashgan tumandagi ichki ishlar bo’limiga, korxonaning ro’yxatdan o’tkazilganligi xaqida gi hokimiyat qaroridan ko’chirma, hokimiyat tasdiqlagan ikki nusxadagi muhr va tamg’a chizmalarini taqdim etishi kerak. Ichki ishlar bo’limi ruxsatni alohida xat ko’rinishida beradi. Chizmalar esa kerakli yozuvlar bilan ma’qullanadi va muhr bilan tasdiqlanadi. Bankda hisob raqami ochish uchun quyidagi hujjatlar taqdim etiladi: - korxona rahbarining arizasi; - ho kimiyat tasdi q lagan ta’sis hujjatlari; - notarius tasdiqlagan imzo namunalari; - muhr va tam g’ a bilan tasdiqlangan kartochkalar; - x o ki m i ya t n i n g m ah al l i y k en ga sh i kor xo na ni da vl at ro’yxatidan o’tkazilganligi haqidagi qaroridan k o’ chirma yoki notarius tasdiqlagan ma’lumotnoma; - soliq organidan ro’yxatdan o’tganligi haqidagi ma’lumotnoma. Shundan so’ng bank muassasasi arizachiga hisob raqami ocha di, uning raqamini korxona Nizomining asl nusxasiga yozadi va bosh hisobchining

imzosi qo’yilib, bankning gerbli muhri bosiladi. Davlat ro’yxatidan o’tgandan keyin barcha tabdirkorlik sub’ektlari soliq organiga ro’yxat (identifikatsiya) raqami olish uchun davlat ro’yxatidan o’tgan vaqtdan e’tiboran 10 kun mobaynida murojaat qilishlari lozim. Soliq to’lovchining identifikatsiya raqami soliq to’lov chilarga, yuridik shaxslarga soliq organi tomonidan xo’ja lik yurituvchi sub’ektlarni ro’yxatdan o’tish shaklini to’ldir gan ma’lumotlar asosida beriladi. Davlat soliq inspektsiyasida tadbirkorlik sub’ektlari ni ro’yxatdan o’tkazish bir marta amalga oshiriladi va tad birkorlik faoliyatini to’xtashi munosabati bilangina bekor qilinadi. Tadbirkorlik sub’ektlari o’z identifikatsiya raqamini O’zbekistan Respublikasi Soliq Kodeksiga muvofiq qo’llaniladigan barcha hujjatlarda ko’rsatishi shart. Yangi korxonani tashkil etishning yakunlovchi bosqichida ishtirokchilar o’z omonatlarini to’laligicha kiritadi (ro’yxat dan o’tgandan keyin bir yildan kechikmaslik kerak), bankda doimiy hisob raqamini ochadi, korxona tuman soliq inspek tsiyasida ro’yxatga olinadi, o’zining dumaloq muhri va bur chakli shtampiga ega bo’ladi. Shu vaqtdan boshlab korxona mus taqil yuridik shaxs sifatida faoliyat ko’rsata boshlaydi. Agar korxona aktsiyadorlik jamiyati sifatida shakllanayot gan bo’lsa, uning ta’sischilari aktsiyalarni sotib olish uchun unga obuna bo’lishi lozim. Aktsiyalarni sotib olish uchun obuna ochiq bo’lganda ta’sischilar kelajakda aktsiyalarga obuna bo’lish haqida xabarnoma chiqaradi. Xabarnomada aktsiyador lik jamiyatining predmeti, maqsadi va muddati, ta’sis maj lisining vaqti, Nizom jamg’armasining hajmi, aktsiyalar ning miqdori va turi, ularning qiymati, aktsiyalarga yozi lish muddati va boshqa ma’lumotlar ko’rsatilgan bo’ladi. Aktsiyaga obuna bo’lganlar ta’sis majlisi bo’lgan kuniga qadar aktsiyalar qiymatining 30%ini kiritishi lozim. Agar aktsi yalar ta’sischilar o’rtasida bo’linadigan bo’lsa, badal miqdor i 50%dan kam bo’lmasligi lozim. Aktsiyador barcha aktsiyalar ni aktsiyadorlik jamiyatini

ro’yxatdan o’tkazgandan so’ng bir yildan kechik-tirmasdan sotib olishi lozim. Keyin ta’sis majlisi o’tkaziladi. U quyidagi masalalar ni hal etishi kerak: - aktsiyadorlik jamiyatini tuzish; - aktsiyadorlik jamiyati nizomini tasdiqlash; - aktsiyalarga obuna tugagandan so’ng nizom jamg’armasi mi q d orini aniqlash; - aktsiyador li k jami yati boshqar uv organini sayl ash ; - jami yatnin faol iyat yo’nal ishl ar ini belgil ash va boshqalar. Ta’sis majlisi muvaffaqiyatli o’tkazilgandan keyin yangi tashkil qilingan aktsiyadorlik jamiyati ro’yxatdan o’tkaziladi va ro’yxatdan o’tkazilgan jamiyat o’z faoliyatini yuritishga kirishadi. Litsenziya be ruvchi organlar 6-jadvalda keltirilgan. 6- jadval Litsenziya beruvchi organlar Litsenziya beruvchi organlar Faoliyat turi Vazirlar Mahkamasi -raketa-kosmik majmui; -aloqa tizimlari; -qimmatbaho metallar; -qimmatbaho toshlar qazib olish; -qimmatbaho toshlar va mettall ardan zargarlik buyumlari yasash;Adliya vazirligi -yuridik shaxslarning yuridik faoliyat bilan shug’ullanishga, masalan, advokatlik maslahati, notarial idora va boshqalar. Moliya vazirligi -qimmatli qog’ozlarni chiqarish; -lotereya o’yinlarini o’tkazish va boshqalar. Markaziy bank - valyuta qiymatliklari bilan operatsiyalar o’tkazish; - tijorat banklari ochish va boshqalar .

Ichki ishlar vazirligi - ovchilik va sport o’qotar q urollari va ularga o’q-dorilar ishlab chiqarish , tuzatish va sotish; - sovuq qurollar ishlab chiqarish va sotish; - tarkibida narkotik moddalar bo’lgan ekin larni ekish, qayta ishlash va sotish; Sogli q ni sa q lash vazir - ligi - farmakologik preparatlar ishlab chiqa rish va sotish; - tibbiy xizmat ko’rsatish; -parfyumeriya va kosmetika buyumlari, mai shiy kimyo Xalq ta’limi, Oliy va o’ rta maxsus ta’lim vazirliklari -s o g’ lomlashtirish va bolalar, o’smirlar hamda yoshlar lagerlarini tashkil qilish; - xususiy o’quv muassasalarini ochish va boshqlar . O’zbekiston pochta va telekommuni - katsiyalar agentligi Aloqa xizmati ko’rsatish. Tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bilan shug’ul lanish uchun davlat tomonidan vakil qilingan organlardan litsenziya olgandan keyingina ijozat beriladi. Litsenziya korxonani boshqarishdan manfaatdor bo’lgan shaxs ning ta’sis hujjattlari nusxasi ilova qilingan arizasiga q arab beriladi. Kerakli hujjattlar va ariza berilgandan so’ng, 30 kun ichida litsenziya berish haqida qaror qabul qilinadi. Agar litsenziya berish uchun kerakli qaror qabul qilishda ekspertiza talab qilinsa, bu ekspertizani vazifasi nazorat qilishdan iborat bo’lgan davlat organlari amalga oshiradi. Ekspertiza xulosasi olingandan so’ng, 15 kun mobaynida ariza va kerakli hujjattlar topshirilgach, 60 kundan kechiktirmay, qaror qabul qilinadi. Bunda ekspertiza o’tkazish uchun ketgan harajatlarni ariza beruvchi to’laydi. Litsenziya ikki nusxada bo’lib, hujjatt berishga javobgar shaxs tomonidan qo’l qo’yilib, berayotgan organning muhri bosilib, bir nusxada ariza beruvchiga topshiriladi. Litsenziyada quyidagilar ko’rsatilgan bo’ladi: - litsenziya berayotgan muassasa nomi; - yuridik shaxsning nomi va manzili yoki tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan shaxsning ismi-sharifi, turar joyi; - litsenziya berilayotgan faoliyat turi;

- faoliyatni amalga oshirish qoidalari va shart-sharoitlari; - litsenziyaning ro’yxat ra q ami, berilgan va qt i va muddati. Agar tadbirkor ruxsat etilgan faoliyatni amalga oshirishda litsenziyada belgilangan qonun-qoidalarni yoki amaldagi qonunlarni buzsa, shuningdek, aholi hayotiga xavf-xatar keltiruvchi faoliyat bilan shug’ullansa, u holda litsenziya bergan muassasa tadbirkorni litsenziyadan foydalanish huquqidan mahrum qilishga haqlidir. Agar tadbirkorlik faoliyati tugatilsa yoki tadbirkor li tsenziyadan foydalanish huquqidan mahrum qilinsa, u holda litsenziya litsenziya bergan muassasa tomonidan olib qo’yiladi. 4.2. Xorijiy mamlakatlarda faoliyat ko’rsatayotgan kichik biznes korxonalari Xorijiy mamlakatlarda korxonalarning ma’lum turlari jam lanib bo’lgan. Mashhur iqtisodchi G.Berl xususiy korxona l arning olti turini qayd qiladi: inkubatorlar; uyda bajari ladigan biznes, pochta orqali buyurtma bajaruvchi korxonalar, ko’chma korxonalar, bayram tadbirlari va tovarlarni namoyish qilish vaqtida tovarlarni sotish, eski-tuski narsalar bozori. Biznesning bu turlari bir qator umumiy xususiyatlarga ega. Bu lar: a) faoliyatning individualligi; b) birlamchi kapital ga bo’lgan talabning kamligi; v) korxona faoliyatining o’zgaruvchanligi. Tabiiyki, bu xususiyatlar bir-biridan farqlanadi. Biznes inkubatori deganda esa biror bir kor xona (tashkilot)ning boshqa kichik korxonalarga ish yuritish uchun qulay sharoit yaratib berishi, ya’ni joy, uskuna, mas la h at, kerakli kapital olishda yordam berish vazifasini ba jarishi tushuniladi. Uydagi biznes ushbu hudud dagi tevarak-atrof tinchligi ni buzmasligi lozim. Uy biznesi xizmatining turlari uydan tashqari da ham bajarilishi mumkin, masalan, pianinoni tuzatish, trenerlik ishi, ekskursovod ishi, maslahat xizmatlari va boshqalar. Uy biznesini olib borishda telefon, avtojavob berish texnikasi, nusxalash

texnikasi, kompyuter va yozuv mashinka si kerak bo’ladi. Mayda-chuyda bozorlarning soni hozirgi kun da juda ko’p. Ushbu biznesda ishlab chiqaruvchilar, ulgurji va chakana savdogarlar ishtirok etishi mumkin. Bu erda turli mah sulotlarga bo’lgan talabni bilib olish, kichik hajmdagi to varlarni keyinchalik sotish uchun harid qilish mumkin va ho kazo. Bularning barchasi kam sarf-harajatlar evaziga bajariladi. Pochta orqali xizmat ko’rsatish maxsus bilim, tajriba, kuch, vaqt va kapitalni talab qiladi. Doimiy daromad olib turish uchun juda ko’p odamlarni ishga jalb qilishga to’g’ri keladi. Biznesning ushbu turida amaldagi buyurtmalar soni juda kam bo’lishi mumkin. Ish to’xtab qolmasligi va daromad olish maqsadida narxlarni ba land qilishga to’g’ri keladi. Ko’chma yoki vaqtinchalik savdo tarmo g’ i kichik biznesda keng tarqalgan. Ushbu savdo tarmoqlarida kiyim-kechak, poyabzal, galantereya, parfyumeriya, san’at asarlari sotiladi. Shuning dek, bu erda issiq sosiska, piroglar va boshqa ovqatlar ham sotilishi mumkin. Odatda, bu biznesda joylar qisqa yoki uzoq muddatga ijara - ga olinadi. Bunday savdo tarmoqlari uchun om borxonalarning keragi yo’q. Shuning uchun bu savdo tarmo q la rida tez aylanish xususiyatiga xos bo’lgan va tevarak-atrofda gi tovarlarga raqobatdosh bo’lmagan tovarlarni sotish maq sadga muvofiqdir. Kichik uylarda savdo qilish kat ta kuch, tashvishni talab qilmaydi. Muammo xonadonlarda o’tka ziladigan turli xil to’ylarga taklif olishdadir. Ko’rib chiqilgan bizneslarning barcha turlari osondek ko’ri nadi. Ularni har tomondan o’rganish, yaxshi kuzatish va xulosa chiqarib, to’g’ri qarorga kelish shaxsiy ishni tashkil etishga yordam beradi. Shaxsiy ishni boshlashdan oldin marketing kuzatishlari olib borish lozim. Bu esa kerakli biznes yo’nalishini tan lashga yordam beradi. Bu holatda quyidagilarga e’tibor berish kerak: - siyosiy omillar – tizimning siyosiy barqarorligi, mulk va investitsiyalarning himoyalanishi; - ijtimoiy-iqtisodiy omillar – jamiyat qatlamlari ning harid qilish imkoniyati, raqobat ehtimoli, inflyatsiya jarayoni, moliya-kredit tizimining holati; - huquqiy omillar – biznes va tadbirkorlikka oid qo nunchilik asosining mavjudligi va boshqalar.

Keyinchalik yangi tashkil qilinayotgan korxonaning tash kiliy-huquqiy masalasini hal etish lozim. Ikkinchi bobda tadbirkorlikning tashkiliy-huquqiy shakllari ko’rib chiqil gan edi. Ushbu shakllardan birini tanlashda korxonaning da stlabki kapitalini hisobga olish lozim. Aksariyat tadbir korlar ish yuritish uchun mas’uliyati cheklangan jamiyat shaklini tanlashadi. Ta’kidlash kerakki, ushbu shaklda ishtirok chilar jamiyat majbu-riyatlari uchun javob bermaydi. Ular ja miyatga kiritgan o’z ulushlarining tavakkali uchungina zarar ko’radi. Ta’sischilarni tanlashda ularning to’lovga qodirligiga, ishonchliligiga e’tibor berish lozim. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, ko’p hollarda ta’sischilar ma’lum qiyinchiliklar bilan to’qnashib, orani ochiq qilishadi, ba’zida esa dushmanlarga aylanadilar. Shuning uchun ta’sischilarni tan lashda shoshilmaslik kerak. 4.3. Texnik-iqtisodiy asoslash va biznes- rejani ishlab chiqish Texnik-ihtisodiy asoslash. Ishlab chiqarish faoliyati bi lan bog’liq korxonani tashkil qilishda korxonaning texnik- iqtisodiy asoslanishini ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir. Texnik-iqtisodiy asoslashga quyidagilarni kiritish lozim: 1. Ishlab chiqarishga mo’ljallangan tovarlarga bo’lgan ta labni tahlil qilish. 2. Ishlab chiqarish ko’rsatkichlari: a) talab q ilinuvchi konstruktorlik, texnologik va bosh q a hujjatlarning mavjudligi; b) ishlab chiqarish dasturi; v) dasturni bajarish zarur bo’ladigan mashina, asbob-uskuna va ji ho zl arning mavjudligi; g) ishlab chiqarish quvvatlari mavjudligi yoki ular ning loyihasi; d) asosiy ishlab chiqarish fondlarining mavjudligi; e) ayrim turdagi mahsulot yoki xizmatlarning samarador ligi; yo) amortizatsiya to’lovlarining miqdori.

3. Moliyaviy ko’rsatkichlar: a) mahsulot sotishdan yoki xizmat ko’rsatishdan olinishi mo’ljallangan daromad; b) moddiy va unga tenglashtirilgan boshqa sarf-harajatlar; v) byudjetga o’tkaziladigan to’lovlar; g) sof daromad; d) ish xaqi jamg’armasi; g) tashkil etilayotgan boshqa jamg’armalar miqdori. 4. Ijtimoiy ko’rsatkichlar: a) ishchilarning taxminiy soni; b) kutilayotgan ish haqi miqdori; v) bir ishchiga to’g’ri kelayotgan sotish miqdori; g) nogironlar va pensionerlar mehnatidan foydalanish imkoniyati. Biznes-rejaning mazmuni. Korxona faoliyatini muvaffaqiyatli olib borishda biznes-reja muhim rol o’ynaydi. Biz nes-rejaning tuzilishi va mazmuni qatiyan chegaralanmagan. Bizning fikrimizcha, etti bo’limdan iborat biznes-reja eng maqbuldir (6- chizma). T a d b i r k o r l i k f a o l i y a t i n i n g m a q s a d i v a v a z i f a l ar i B i z n e s - r e j a n i n g u m u m i y x u l o s a s i , a s o s i y p a r a m e t r l a r i v a k o ’ r s a t k i c h l a r i H a r a k a t d a s t u r i v a t a s h k i l i y c h o r a- t a d b i r l a r i T a d b i r k o r n i n g i s t e ’ m o l c h i g a t a q d i m q i l a y o t g a n m a h s u l o t , t o v ar v a x i z m a t l a r n i n g t a s n i f i B i t i m n i n g r e s u r s l a r t a’ m i n o t i B o z o r k o n’ y u k t u r a s i , t a l a b v a s o t u v h a j m i n i n g t a h l i l i B i t i m n i n g s a m a r a d o r l i g i

6- chizma . Tadbirkorlik faoliyatining biznes-rejasi. Ushbu biznes-rejani batafsil ko’rib chiqamiz : 1-bo’lim. Biznes-rejada «Tadbirkorlik faoliyatining maq sadi va vazifalari» markaziy o’rinni egallaydi. Tadbirkorlik biznesining asosiy maqsadi foyda olish dir. Rejalashtirilayotgan bitimni amalga oshirish oldidan katta mablag’ ishlatishni va shu mablag’ qancha foyda keltiri shini hisob-kitob qilib chiqish lozim. Bunda va umuman, biz nes-reja tuzishda vaqt omilini doimo hisobga olish kerak. Boshqacha qilib aytganda, keladigan foyda vaqtga qarab qan day taqsimlanadi va inflyatsiyaga nisbatan uning samarador - ligi qanday bo’lishligini hisob-kitob qilib chiqish lozim. Biznes-loyihani amalga oshirishdan oldin shuni e’ti borga olish kerakki, olinadigan foyda omonat bankka quyil gan shu mi q dordagi mablag’ keltiradigan foizdan ko’p bo’li shini ta’minlashi lozim. Biznes-reja tuzuvchilarning di qq at markazida, markaziy, ustuvor masaladan tashqari, bosh q a maqsad va vazifalar ham turishi kerak. Masalan, ijtimoiy maqsadlar, tadbirkorlik maqomini ko’tarish, ma h sus maqsad va vazifalar, homiylik t adbirlari va boshqalar. 2-bo’lim. «Biznes-rejaning umumiy xulosasi, asosiy pa rametrlari va ko’rsatkichlari» umumlashtiruvchi xususiyatga ega bo’lib, biznes-rejaning asosiy g’oya va mazmunining qisqacha ko’rinishidir. U rejani ishlab chiqish jarayonida yaratilib, aniqlanadi va biznes-rejani tuzgandan keyin yakunlanadi. Umumlashtiruvchi bo’limda quyidagilar taqdim etiladi: bosh ma qs adning loyihasi (bitim); ishlab chiqariladigan mahsulot, tuzilayotgan reja yakunining qis q a cha tavsifi va ularning bir-biridan farqi; qo’yilgan maq sadlarga erishish yo’llari va usullari; loyihani amal ga oshirish muddatlari; uni amalga oshirish bilan bog’li q sarf-harajatlar; kutilayotgan samara va natija; olingan foy dani ishlatish sohasi. Umumlashgan natijaning ko’rsatkichlari: umumiy yakunlovchi ko’rsatkichlar (ishlab chiqarish hajmlari, mahsulotning sotilishi, xizmatlarning ko’rsatilishi; sotishdan tushgan mablag’ ; shaxsiy va zayom sifatida olingan vositalar

(samarador lik); maxsus ko’rsatkichlar (sotilayotgan tovar va ko’rsatilayot gan xizmatlar sifati, ularning o’ziga xos xususiyati, iste’ molchilarnint talabi va didini qoni q tirishi; qilingan xa rajatlarning qo planishi; tavakkalning past darajaliligi; rejalashtirilayotgan natijani olish kafolati). 3-bo’lim. «Tadbirkorning iste’molchiga taqdim qilayot gan mahsulot, tovar va xizmatlarning tavsifi» deb nomla nib, unda quyidagilar taqdim etiladi: tadbirkor ishlab chiqargan mahsulotning ko’rsatkichlari yoki uning tavsifi: ta’rifi, modeli, surati va boshqalar; ishbilarmon ishlab chiqargan tovar iste’molchilari va u q oni q tirmo q chi bo’lgan iste’mollar (haridorning tovarni sotib olishga qodirligi haqida bashorat; tovar sotib oluvchi h udud, aholi guruhi, tash kilotlar h aqida ma’lumot; tovarlarni ma’lum vaqt doirasi da iste’mol qilishi haqida ma’lumot, to varga bo’lgan talabga ta’sir etuvchi omillar ); ishlab chiqarilgan tovarning sotish narxini bashorat qilish. 4-bo’lim. «Bozor kon’yunkturasi, talab va sotuv hajmining tahlili » bo’limida talabni o’rganish va narxlarni bashorat qilish ning davomi bo’lib, bu bo’limda ishlab chiqarishning hajmi va tovar ning sotilishini vaqt mobaynida belgilab beriladi. Biznes-rejani tayyorlash jarayonida bozorning tadqiqo ti, tahlili va baholanishi bir tomondan, oldindan taxm in qilishga asoslansa, ikkinchi tomondan, bo’lajak hari dor yoki savdo tashkiloti bilan bo’lgan dastlabki bitimga tayanadi. Loyihalarning o’lchami va muddatiga qarab, turli xil sha roitlar yuzaga keladi. Kichik va qisqa muddatli loyihalar amalga oshirilganda mahsulot iste’molchilari doirasini aniqlasa bo’ladi. Bu esa, o’z navbatida, sotuv hajmi ha q ida xulosa chiqarishga imkon beradi. Bozorga analitik baho berish bilan birga, biznes-reja bozorni marketing va boshqa faoliyat turlari bilan jadal lashtirish yo’llarini ham belgilab berishi lozim. Ushbu bo’limni ishlab chiqishda boshqa ishbilarmonlar mav judligini, raqobatchilar borligini, ularning imkoniyati va qobiliyati, shuningdek, narx siyosatini bilish lozim. Bun dan tashqari, biznes-rejaga raqobatni hisobga olgan holda tovarning sotilish hajmi kiritiladi. 5- bo’lim. «Harakat dasturi va tashkiliy chora-tadbirlar» bo’lib, b u

bo’limning mazmuni aksariyat hollarda tadbirkorlik turiga (ishlab chiqarish, tijorat, moliya) bog’liq. Ishbi larmonlik harakat dasturi quyidagilarni o’z ichiga oladi: a) marketing harakatlari (reklama, sotish bozorini aniq lash, iste’molchilar bilan aloqa bog’lash, ularning talabi ni hisobga olish); b) mahsulotni ishlab chiqarish ; v) tovarlarni sotib olish, saq lash, tashish, sotish (asosan, tijorat tadbirkorligiga oid); g) tovarni sotish jarayonida va sotgandan keyin hari dorga xizmat ko’rsatish. Tashkiliy tadbirlar dasturiy harakatlarning uzviy qis mi bo’lib, biznes-reja bajarilishining boshqaruv uslubi ni; loyiha boshqaruvining tashkiliy tuzilmalarini; ijro etuvchi harakatlarning muvofiqlashtirish uslubini qamrab oladi. Mehnat xaqining maxsus shaklini o’rnatish, rag’bat lantirish, kadrlarni tanlab olish, ularni tayyorlash, hisob, nazorat ishlari tashkiliy tadbirlarga kiradi. 6-bo’lim. «Bitimning resursli ta’minoti». Bu bo’limda tadbirkorlik loyihasini amalga oshirish uchun kerak bo’lgan resurslar turi va hajmi, resurslarni olish manbai va uslu bi xaqida ma’lumotlar beriladi. Resursli ta’minot quyidagilarni qamrab oladi: moddiy resurslar (materiallar, yarim tayyor mahsulotlar, xom ashyo, energiya, inshootlar, asbob-uskunalar va boshqalar); mehnat resurslari; moliyaviy resurslar (joriy pul mablag’lari, ka pital qo’yilmalar, kreditlar, qimmatbaho qog’ozlar); axborot resurslari (statistik, ilmiy-texnik axborot). 7-bo’lim. «Bitimning samaradorligi». Bu bo’lim biznes- rejaning yakunlovchi qismi bo’lib, unda tadbirkorlik fao liyati samaradorligining umumiy tafsiloti beriladi. Sa maradorlikning umumiy ko’rsatkichlari orasida foyda va ren tabellik ko’rsatkichlari ustuvor mavqega ega. Bundan tashqari, ijtimoiy va ilmiy- texnikaviy samaradorlik (yangi il miy natijalarni qo’lga kiritish) ham hisobga olinadi. Ushbu bo’limda ishbilarmonlik faoliyatining uzoq muddatli fao liyatini tahlil qilish maqsadga muvofiqdir. Loyihalarni asoslash jahon amaliyotida mablag’larni qo’yilishi haqidagi qarorni tayyorlashda bir necha umumiy ko’rsatkichlar qo’llaniladi. Ular quyidagilardan iborat:

- sof joriy qiymat; - rentabellik; - samaradorlikning ichki koeffitsienti; - kapital quyilmalarning qaytarilish davri; - pulning maksimal sarf-harajati; - zararsizlik me’yorlari. Sof joriy qiymat ba’zida iqtisodiy integral samara deb ham ataladi. Loyihani amalga oshirish vaqtida mahsulot sotishdan olingan umumiy daromaddan shu vaqt davrida ket gan barcha sarf-harajatlar ayirmasiga sof joriy qiymat deyiladi. Rentabellik foydaning kapital quyilmalarga yoki aktsi oner kapitaliga nisbati shaklida aniqlanadi. Tadbirkor lik loyihasini amalga oshirishda rentabellik har bir yil ga hisoblab chiqiladi. Bu erda soliqlar hisobga olinadi. Integral samaradorlikni nolga tenglashtiruvchi renta bellikning dastlabki sath mazmuni samaradorlikning ichki koeffitsienti deb hisoblanadi. Agar samaradorlikning ichki koeffitsienti dastlabki sath mazmunidan past bo’lmasa, loyiha samarali deb hisoblanadi. Kapital quyilmalarning qaytarilish davri. Bu ko’rsatkich kapital quyilmalarning o’z-o’zini qoplash muddati sifatida amalda keng qo’llaniladi. Bu davrda funktsional- ma’muriy zararlar hisobdan chiqarilgandan keyin asosiy kapital qo’ yilmalar qoplanadi. Pulning maksimal sarf-harajati. Bu sof joriy qiymat ning eng katta salbiy moliyalashtirish o’lchamlarini aks et tiradi va barcha sarf-harajatlarni qoplash manbalari bilan bog’lanishi lozim. Zararsizlik me’yorlari. Bu ishlab chiqarilayotgan mahsulot partiyalarining minimal o’lchovi bo’lib, «nol daromad» oli nadi, ya’ni sotuvdan kelgan daromad ishlab chiqarishdagi xa rajatga teng bo’ladi. Fapb mamlakatlari banklaridan kredit olishda biznes- rejaning boshqacha tuzilmasi qo’llaniladi. Bu holatda biz nes-reja quyidagi bo’limlarni o’z ichiga oladi: 1. Kirish va umumiy ma’lumot. Bu bo’limda yuridik shakl ko’rsatiladi, korxona faoliyati tarixi va muhim tadbirlarning kisqacha ta’rifi beriladi. 2. Korxona faoliyatini baholash. Bu erda korxonaning ba’zi muhim

xususiyatlari ko’rsatiladi, ya’ni uning bozorda egallagan o’rni, mavqei, sotuv tizimi va boshqalar. 3. Mahsulotni va sotish bozorini ta’riflash. 4. Tadqiqotlar va ishlab chiqishlar. Bu bo’limda tadqiqot lar, dasturlar va tashabbuslarning asosiy yo’nalishlari aks ettiriladi. 5. Korxonaning ishlab chiqarish quvvati. Korxo n aning ishlab chiqarish holati, ishlab chiqarish quvvatlari ning holati ta’riflanadi. 6. Xodimlar va mehnat munosabatlari. 7. Tashkil etish va boshqarish. Umumiy-tashkiliy ko’rsatkich lardan tashqari, oliy lavozimli shaxslar va rahbar xodimla rining qis q acha biografik ma’lumotlari beriladi. 8. Yuridik ma’lumotlar. Ishlab chiqarish faoliyati bilan bog’liq o’tmishdagi va hozirgi sud va arbitraj ishlari qisqa cha ta’riflanadi. 9. Moliyaviy ma’lumotlar. Keyingi 5 yil ichidagi moliyaviy hisobotlar ko’rib chiqiladi. 5 yillik istiqbolli moliyaviy ahvol ta’riflanadi. 10. Likvidlik . Q arzlar, aylanma vositalar holatining tahlili, kompaniyaning soliqlari, qarzlari ko’rsat iladi. 11. Shartnomalar. Korxona ishtirok etgan barcha shartno ma va bitimlar ta’rifi beriladi. 12. Buxgalteriyaning boshqa hisob-kitoblari. Ro’yxatga o linmagan mulk (kvartira, mehmonxona, shifoxona, profi l aktoriy va boshqalar)ning qisqacha bayoni beriladi. Bundan ham qisqacha biznes-rejaning chizmasi G.Berl to monidan taqdim etilgan. 1 U quyidagi bo’limlardan iborat : 1. Kerakli pul mablag’i kiritilgan arizaning maqsadi, zayomni qoplash uslublari va uning ta’minoti. 2. Shaxsiy vositalar. Bu erda ish asoschisi, uning hamkor lari, oila a’zolarining qo’shgan shaxsiy hissasi ko’rsa tiladi. 3. Biznesning ta’rifi. Firmaning miqdoriy ko’rsatkich larini, tashkiliy- 1 Г. Берл . Создать свою фирму. М. Дело, 1994. 20-21-бетлар.

huquqiy shaklini, joyini, manzilini, ishlovchilar sonini ko’rsatish lozim. Ishlab chiqarilmoqchi yoki bajarilmoqchi bo’lgan tovar va xizmatlarni, korxonaning q isqacha tarixini, istiqbolini, marketing hududini, is te’molchi va ta’minotchilarni ko’rsatish lozim. 3. Boshqaruv. Har bir mulk egalari va korxonaning boshqa b oshqaruvchilarining ma’lumoti, tajribasi haqidagi ma’lu motni o’z ichiga oladi. 5. Korxonaning moliyaviy istiqboli va ko’rsatkichlari. Agar korxona yangi tashkil etilgan bo’lsa, unda korxona ega sining shaxsiy kapitalini ko’rsatish, rejali balans tuzish, istiqbolini baholash keltirilishi lozim. Shu bilan birga kutilmagan sarf-harajatlar uchun muayyan mablag’larni ajra tib qo’ yish kerak. Agar korxona jamoasi harakatda bo’lsa, unda oxirgi ikki-uch yil ichidagi daromad va zararlar xaqida ba lansli hisobotni va bugungi holati haqidagi ma’lumotni taqdim etish lozim. Ko’rsatilgan beshta bo’lim uchun 11 yordamchi shakl tuzi ladi. 1- shakl. Zayom olish uchun berilgan arizaning maqsadi va uning asoslanishi. 2- shakl. Shaxsiy moliyaviy deklaratsiya. 3- shakl. Korxonaning batafsil ta’rifi. 4- shakl. Bozorning tahlili. 5- shakl. Raqobatchilar. 6- shakl. Korxonaning joylashtirilishi. 7- shakl. Korxonaning ishchilari. 8- shakl. Boshqaruv. 9- shakl. Tashkil etilayotgan yoki kengaytirilayotgan kor xona uchun moliyaviy ma’lumot. 10- shakl. H arakatdagi korxonani sotib olish uchun moliya viy ma’lumot. 11- shakl. Rahbar uchun qiskacha xulosa. Qator chet el mualliflari biznes-rejaning rasmiylash tirilishi shakliga e’tiborni qaratmoqdalar. Qog’oz , papka, yozuv, varaqlarning sifati, ya’ni tash q i ko’rinishi hujjatni o’ kiyotganda ma’lum taassurot q oldirishi mumkin. Xatosiz, toza yozilgan

hujjat ishonch va h urmat uy g’ otadi. G.Berl AQSH turli shtatlarining to’qqiz rayonlari tadbirkor boshqaruvchilarining tresti hisoblanmish ishbi larmonlar forumi ma’qullagan namunali biznes-rejaning ta’rifini keltiradi. Bu quyidagilardan iborat: Hajmi 40 betgacha. Spiral maxkamlagich bilan mahkamlangan. Muqovada kom - paniyaning nomi yozilgan. Titul vara g’ ida esa kompaniyaning nomi va manzili yozilgan. Reja ikki betda yozilgan kompaniyaning bugungi operatsi yalari va rejalari xaqidagi qisqacha axborotdan boshlanadi. Bo’linmalarning nomlari ilova qilingan. Matnda etakchi xodim va investorlar xaqida batafsil ma’lumotlar berilgan. Buxgalteriya hisoboti bo’yicha maslahatchilarning va yurist- konsultantlarning ta q rizlari keltiriladi. Biznes-rejani ishlab chiqishda undagi bo’limlar ta’rifi q is q a, tushunarli bo’lishiga alohida e’tibor berish lozim. Chunki bular biznes-rejaga q izi q uvchi shaxs yoki bank xodimining undagi materiallarni u q ish-uqimasligini belgilab beradi. Xulosa q is q a bo’lib, biznes-rejaning barcha bo’lim larini q amrab olishi lozim. Xulosada quyidagi ma’lumot lar mavjud bo’lishi tavsiya etiladi: - korxonaning nomi, uning yuridik manzili; - aloqa qilish uchun shaxs, uning telefoni; - biznesning turi; - kerakli zayom; - zayomning maqsadi; - mavjud aktivlar; - mahsulot va bozor (mahsulotning q is q acha ta’rifi, uning real sotish imkoniyatlari); - boshqaruv (asosiy mulk egasi va uning yordamchila rining ta’rifi); - moliyaviy rejalar; - sotish va daromad hajmining o’sish imkoniyatlari ko’rsatiladi . 4.4. Yangi korxonani boshqarish

Korxona (firma)ning rivojlanish bosqichlari. Faoliyatining dastlabki bosqichlarida ishbilarmon qator muammolar ga duch keladi. Shulardan biri o’z xo’jalik yuritish maqomiga ega bo’lishidir. Shu bilan birga ishbilarmon bozor holatini, talab va taklifni o’rganishi lozim. Bundan tashqari, oldida qanday to’siq va chegaralar uchrashi, qanday imtiyozlar olishi mumkinligini bilishi zarur. Shu tari q a investitsiya kiritishning umumiy shartlari belgilanadi. Bunday ma’lumotlar ochiq va ular matbuotda, statistik axborotlarda, qonunchilik hujjatlarida mavjuddir. Muta saddi shaxslardan ham bunday ma’lumotlarni olish mumkin. Xo’jalik yuritish yo’nalishini aniqlab olgach, ishbilar mon o’z korxonasining ixtisoslanishini belgilaydi. Buning uchun bo’lajak iste’molchilarning imkoniyatini aniqlash, raqobatchilar haqida barcha ma’lumotlarga ega bo’lishi lozim. Faoliyat shaklini, ya’ni individual yoki jamoa ishbi larmonligidan birini tanlash muhim ahamiyat kasb etadi. In dividual shakl tanlaganda ishbilarmon ixtiyoriy ravishda tavakkalga qo’l uradi. Ish muvaffaqiyatsiz tugaganda mulkdor korxona majburiyati uchun o’zi javob beradi va o’z mulki hiso bidan zararni qoplaydi. Jamoa shakli tanlanganda ishbilarmon mas’uliyatni kor xonaning boshqa ishtirokchilari bilan bo’lishadi. Ushbu shakl qo’llanganda tavakkal kamayadi, bundan tashqari, qo’shimcha resurslarni jalb etish mumkin bo’ladi . Keyingi bosqichda ishlab chiqarish bazasi shakllanadi. Ishbilarmon ishlab chiqarish va omborxona, asbob-uskunalar ni ijaraga olishi, xom ashyo va materiallar, yarim tayyor mah sulotlar, tublash qismlarini sotib olishi, ishchi kuchini jalb etishi kerak. Korxona asbob-uskunalarni ishlab chiqaruvchilar, xom ashyo va materiallar ta’minotchilari, vositachi firmalar bilan munosabat o’rnatadi. Kerakli ishchilarni mehnat birja lari, e’lonlar yordamida jalb qilishi mumkin. Moliyaviy vositalarni jalb qilish muhim bosqichlardan hisoblanadi. Faoliyatining dastlabki paytlarida ishbilar monning ishni boshlashi uchun moddiy mablag’lari etarlicha bo’lmaydi. Pul mablag’lari kamchiligini aktsiyalarni chiqa - rish, ya’ni korxona kapitali va daromadiga bo’lgan huquqni qisman boshqalarga berish, tijorat banklaridan zayomlar olish yo’li bilan bartaraf etishi mumkin.

Bunda korxona ak tsiya yoki qarz majburiyatlarini sotib oluvchi yuridik va jis moniy shaxslar, tijorat banklari bilan o’zaro aloqa qila boshlaydi. Bank kreditlari q isqa muddatli, o’rta muddatli va uzoq muddatli bo’lishi mumkin. Bozor munosabatlariga o’tish jarayonida banklar tomonidan q is q a muddatli kredit berish shakli keng qo’llanilmoqda. Banklarning korxonalarga kredit berishi turli xildagi sug’urta operatsiyalari bilan bog’liqdir. Inshoot, moddiy za xiralar va korxonaga qarashli boshqa mulklar sug’urta qi li nishi mumkin. Bu hollarda korxonalar sug’urta kompaniyalar bilan munosabat o’rnatadi. Aktsiya, obligatsiya va boshqa qimmatbaho qog’ozlarni sotib olish yoki ularni sotishda korxonalar jamg’arma bozori, ya’ni qimmatbaho qog’ozlar bozoriga murojaat etadi. Korxona aloqa qilayotgan tashkilotlar soni juda ko’p bo’ladi. Ular ichida turli xil fond birjalari, kredit-moliya institutlari, investi tsion jamg’armalar, individual investorlar etakchi o’rinni egallaydilar. Korxonaning boshqaruv organini tashkil etish. Yangi t ash kil etilgan korxonaning asosiy muammolaridan biri fao liyatli organizmni bunyod etishdir. Uning doirasida ishchi lar o’z faoliyat maqsadlarini va unga erishish yo’llarini aniq anglashlari lozim. Agarda yangi tashkil etilgan korxona yaxshi ishlaydigan va yaxshi boshqariladigan ishlab chiqarishga ay lanmasa, u tanazzulga duch kelib, jalb etilgan katta kapital ham, mahsulotning yu qo ri sifati ham, hatto unga bo’lgan ta lab ham yordam bermaydi. Nyu-York universiteti Biznes maktabining professo ri Piter Drukerning fikricha, yangi korxonadagi boshqaruv quyidagilarni talab qiladi: - bozorda diq q atni biror narsaga qaratishni; - naqd pullarni rejalashtirish va tartiblashtirish bi lan bog’liq jarayonlar rivojini oldindan ko’ra bilishni; - oliy boshqaruv bo’g’inini unga bo’lgan muxtojlikdan ol din tuzishni. Agar mahsulot muayyan maqsadlar uchun ishlatilishiga mo’l jallab chiqarilgan bo’lsa, u bozorda o’z o’rnini topadi. Shu bilan birga, kiritilayotgan yangiliklar yangi turdagi bozor larni shakllantiradi. Masalan, ko’p yil mobaynida barcha ishlarda

nusxa ko’chirish qo’llanilmas edi. «Kseroks» firma si nusxa ko’chirish apparatini ixtiro qilib, bozorga chiqar gandan keyin nafaqat AQSHda, balki dunyoning boshqa mam lakatlarida ham ushbu yangilik juda keng tarqalib ketdi. Shuni ta’kidlash kerakki, « bozorni o’rganish » atamasi dinamik jarayon tushunchasi bilan bo g’liqd ir. P.Druker « Yuni vem » kompaniyasi bilan bog’li q bir misolni keltiradi. Tax minan 1950 yillarda bozorni ilmiy tahlil qilish asosida 2000 yilga kelib kompyuterlar soni 1 mingga etadi, degan faraz qilingan. Lekin 1984 yilning o’zidayoq 1 milliondan ortiq kompyuter sotilgan edi. O’sha davrda o’tkazilgan tad q i q o tlarda kompyuterlar faqat jiddiy ilmiy ish olib bo rish uchun qo’llaniladi, degan fikr ustuvor edi. Shu vokea « Kseroks » kompaniyasi bilan ham sodir bo’ldi. Chunki o’tkaz ilgan tadqi qo tlarda poligrafiya korxonalari nusxalash av tomatlariga muxtoj emas, degan fikr asosiy o’rin egallagan edi. Lekin h ech kim bu asboblar idora, maktab, universitet, kollejlarga ham kerak bo’ladi, deb o’ylamagan. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, yangi korxona tashkil etilganda uning mahsuloti yoki xizmati rejalash tirilmagan bozorlarda o’zining yangi iste’molchilarini to padi. Faqat an’anaviy q otib qolgan ishbilarmonlik dunyo q a rashni o’zgartirish kerak. xolos. Agar ma’lum maqsad uchun chiqarilayotgan mahsulotga yangi iste’molchilar tomonidan qizi q ish bildirilsa, kompaniya shu q iziqishga jiddiy e’tibor berib, tahlil qilib chiqishi lozim. Agarda bozordan uzilish yangi korxonalar uchun dastlabki vaqtda « kasallik » bo’lsa, moliyaviy omil, ya’ni noto’ g’ ri mo liyaviy siyosat olib borish bunday korxonalar taraqqiyotining keyingi bosqichlarida jiddiy xavf tu g’ diradi. Muammo shun dan iboratki, ishbilarmonlar yangi korxonalarni tashkil etganda, birinchi navbatda, katta daromad olishga intiladi. Le kin, dastlabki vaqtda, asosiy e’tiborni ishlab chi q arish, rivojlanish, faoliyat, pul oqimini tartiblashtirish uchun moliyalashtirish manbaini topish lozim. Yangi korxona qo’shim cha kapital bilan ta’minlangandagina rivojlanishi mumkin, ya’ni ishbilarmonlik moliyani boshqaruvisiz bo’lmaydi. Korxonaning rivojlanishi va muvaffaqiyatida oliy bosh q aruv tizimi yoki maxsus boshqaruv guruhi tuzish mu h im ahamiyat kasb etadi. Ushbu guruh ishni o’z korxona sining ishlab chiqarish xo’jalik faoliyatini tahlil qilish dan boshlashi lozim.

Ular korxona muvaffaqiyatini belgi lab beruvchi yo’nalishlarni aniqlab, maqsad va vazifalari ni belgilashi zarur. Korxona rahbari o’z xodimlari bilan h amkorlik qilib, talabni bo’shashtirmasdan, ularga ishonch bildirib, faoliyat ko’rsatishi lozim. Rahbar doimo etakchi bo’lishi kerak. O’z kuch va qobiliyatini samarali ishlatish sohalarini a niqlash yangi korxonani boshqaruv omillaridan biridir. Yangi korxona rivojlanib, taraqqiy etishi bilan birga tadbirkorlarning vazifalari ham o’zgarib boradi. Ko’p ishbilarmonlar sodir bo’layotgan o’zgarishlarni doimo anglay ololmay, yangi sharoitda nima qilishini bilmay qoladilar. Mana shu sharoitda tadbirkor o’ziga: « Mening qobiliyatim va qiziqishim nimalarga moyil? » , « Qaysi ishda men o’zimni ko’rsata ola man? » , « Korxonaning qaysi bir ish yo’nalishida men foyda keltiraman? » kabi savollar berib, tegishli qaror qabul qilishi muhim ahamiyatga ega. Masalan, «Polaroid» fotokamerasining ixtirochisi Ed vin Lend o’z kompaniyasiga 13 yil rahbarlik qilgan. Uning rahbarligida kompaniya ni h oyatda tez rivojlanib ketgan. Sharoitni tahlil kilgach, E.Lend ma’lum vaqtdan keyin o’zi kompaniyaga rahbarlik qilolmasligini, bu ishni pro fessional mutaxassislar boshqarishi kerakligini tushundi. O’zi esa ilmiy izlanishlar bilan shug’ullana boshladi, ya’ni ko’proq samara keltiradigan sohada faoliyat ko’rsatishga o’ tib ketdi. E.Lend o’ziga laboratoriya qurib, kompaniyada olib boriladigan fundamental tadqiqotlarni boshqardi, firmaning tezkor boshqaruvini maxsus tayyorlangan mutaxassislarga top shirdi. Bu kabi misollar ishbilarmonlik sohasida talaygina. Franchayzingning mohiyati va ustuvorligi. Oxirgi yilla ri imtiyozli tadbirkorlikda franchayzing keng qo’llani la boshlandi. Ishbilarmonlikning ushbu shaklida franchayzer (odatda, yirik bosh kompaniya) kichik firma yoki biznesmenni belgi langan ma’lum hududda tovar, reklama xizmati, biznes tex nologiyalari bilan ta’minlashni o’z zimmasiga oladi. Buning evaziga firma (franchayzi) kompaniyaga (franchayzerga) me nejment va marketing sohasida xizmat ko’rsatishni va shu kom paniyaga o’zining ma’lum kapitalini qo’yish majburiyatini oladi. Odatda, franchayzing faqat kompaniya – franchayzer bi lan ish olib borish majburiyatini olib, biznesda uning

ko’rsatmalariga bo’ysunishga harakat qiladi. Franchayzi korxonasi franchayzer tomonidan tashkil qilingan tizimning bir qismi sifatida faoliyat ko’rsa tadi. Hozirgi vaqtda AQSHda yarim milliondan ortiq kor xona imtiyozli ishbilarmon faoliyati bilan shug’ullanadi. Ularning ulushi mustaqil korxonalarga nisbatan oshib bor moqda. Franchayzingni yoymoq uchun yirik firma egalari vaqt- vaqti bilan ko’rgazma o’tkazishadi. Bundan maqsad kishilarni imtiyozli ishbilarmonlik bilan shu g’ ullanishga jalb etish dan iboratdir. Ishbilarmonlikning bu turi yoqilg’i quyish shoxobchalari (32%), engil va yuk mashinalari bilan savdo-sotiq qilish (6%), restoran va ov q atlanishda tez xizmat ko’rsatish (7%) biznesida keng q uloch yoygan. Franchayzingning asosiy ustuvorligi bitim tuzgan kor xonalarning aniq ixtisoslashishidir. Yirik firmaning ko’mak berishi franchayzingni tijorat tavakkalini kamaytiradi. Bosh firma o’qitish ishlari olib boradi va franchayzi-kor xona ish faoliyatini doimo nazorat qilib turadi. Shu bilan birga tizim ba’zi kamchiliklardan xoli emas. Uning eng asosiy kamchiligi qisman mustaqillikni yo’qotish dir. Franchayzi korxonasi bosh firma bilan yuridik bitim orqali bog’langan bo’lib, uning qonun-qoidalari talabiga bo’ysu nadi, franchayzer kompaniyasining ko’rsatmalarida bayon etil gan biznesni olib borish uslublariga rioya qiladi. Bu esa, o’z navbatida, tashabbuskorlikni yo’qotishga olib keladi. 4.5. Kichik korxonalar faoliyatini iqtisodiy tahlil qilish asoslari Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona va tashkilotlar faoliyat yuritishlarini mablag’ bilan ta’minlash iqtisodiy muammolardan biri bo’lib, katta tavakkalchilikni talab eta di. Sarflangan mablag’larni qaytarish, qoplash muddati qan chalik uzoq bo’lsa, bu xavf darajasi ham shunchalik oshib bo radi. Chunki, bu muddat ichida bozor kon’yunkturasi ham, narx- navolar ham, ish haqi to’lovlari ham zimdan oshib

boradi. Shuning uchun, iqtisodiyot barqaror bo’lmagan sharoitlarda (ayniqsa, bu holat nafaqat ayrim tovar bozori, balki butun mamlakat uchun xos bo’lsa) harajatlari tezroq qoplanadigan samarali loyihalarga mablag’ sarflash maqsadga muvofiqdir. Bunday yondashish ilmiy-texnika taraqqiyotining sur’ati eng yuqori bo’lgan va yangi texnologiya yoki mahsulotlarning kirib kelishi oldingi investitsiyalarni tezda qadrsizlantirib yuborishi mumkin bo’lgan tarmoqlar uchun juda muhimdir. Bun dan tashqari, pulni oluvchi etarli obro’ga ega bo’lmasa va mablag’ egasi uzoq muddatga unga pulni ishonishni xohlamasa ham mablag’ning o’zini qoplash muddatiga qarab ish ko’riladi. Misol tariqasida, «Jahongir» kichik korxonasining mablag’ bilan ta’minlanish va uni o’zlashtirish tartibini ko’rib chiqamiz. Korxona ixtiyorida o’zlashtirish uchun 120 ming so’mlik xom ashyo resurslari va tayyor mahsulotlar mavjud. Mazkur re surslardan foydalanish natijasida korxona 35 ming so’m da romad olishni ko’zda tutmoqda. Shu asnoda korxona rivojlanish fondidan ajratilgan pullar va bankdan olingan kre ditlarni 4 yildan kechiktirmasdan qaytarishi rejalashtiril gan. Xo’sh, ushbu loyiha talabni qondira oladimi? Buning uchun quyidagi hisob-kitoblarni amalga oshiramiz. Korxona harajatlarini qo plash muddati quyidagi for mula orqali hisoblanadi : H arajatlarni qoplash muddati = Boshlang’ich investitsiyalar = 120000 = 3,4yil (1) Har yilgi pul daromadlari 35000 Mazkur hisob-kitobdan ko’rinadiki, hisoblab chiqilgan xa rajatlarning qoplanish muddati belgilangan muddatdan ancha kam (8 oyga). Demak, investitsiya ajratishning ushbu varianti qulaydir. Ammo amalda pul daromadlari har yili har xil bo’ladi. Odatda, ular ish boshida kamroq bo’lib, keyinchalik o’sib bo rishi mumkin (agar loyiha biror bir aniq maqsadni ko’zla gan bo’lsa va ishlab chiqaradigan mahsulot haridorgir bo’lsa). Bunday holatda harajatlarni qo plash muddati ancha boshqacha bo’ladi. Faraz kilaylik, investitsiya miqdori misolimizdagi kabi bo’lib, yillar

bo’yicha ko’zda tutiladigan tushumlar quyidagi cha bo’lsin: - birinchi yilda – 25 ming so’m; - ikkinchi yilda – 35 ming so’m; - uchinchi yilda – 48 ming so’m; - to’rtinchi yilda – 54 ming so’m. Bulardan ko’rinadiki, 3 yilda daromadlar hajmi 108 ming so’mni tashkil etadi. Demak, investitsiyaning to’liq q oplani shi uchun to’rtinchi yili davomida atigi 12 ming so’m talab etiladi. Bu summani to’rtinchi yilda ko’zda tutilgan daromad lar summasi (54 ming so’m) ga teng bo’lib, shu yil uchun harajat larni qoplanish muddatiga – 0,22 yilga ega bo’lamiz. Shunday qilib, harajatlarni qoplash muddati 3,22 yilni (3,0 + 0,22) tashkil etadi. Investitsiyalarni tahlil qilishning bunday usuli sod daligi va aniqligi bilan ajralib turadi. Uning qulayligi yana shundaki, agar investitsiya yo’l qo’yiladigan muddatda qoplanishi nuqtai nazaridan baholanganda, u investitsiya ning qaltisligi xaqida ham aniq tasavvurga ega bo’lishga yordam beradi. Shu boisdan, bunday hisob- kitob investitsiyani ba h olashning eng mukammal usullariga foydali qo’shimcha bo’la oladi. Chunki, ular ko’pincha kutilishi mumkin bo’lgan iqti sodiy inqiroz xavfini unchalik yaqqol ifodalay olmaydi. Bu usulning ham o’ziga yarasha kamchilik va nuqsonlari bor, albatta. Birinchidan, u pulning vaqt davomida qiymat o’zgarishini hisobga olmaydi. Ikkinchidan, yuqorida kelti rilgan formulada investitsiya to’liq qoplangandan keyin tushadigan daromadlar ham ko’rsatilmagan. Zero, yangi fond lar undan keyin ham ishlatiladi. Shu sababli, ushbu kamchiliklarni hech bo’lmaganda qisman bartaraf etish uchun, hara jatlarni qoplash muddatini so’mning bugungi va kechagi qiyma ti o’rtasidagi farqni hisobga olgan holda qo’llash maqsadga muvofiqdir. Pullarning yoki sarflangan mablag’larning bugungi va kechagi qiymatlari o’rtasidagi farqni hisob ga olish uchun investitsiyalarning qoplanishi hisob-kitob qilinayotganda kelgusidagi daromadlar diskontlash koeffitsientlariga ko’paytiriladi. Diskont koeffitsientlari quyidagi formu la orqali hisoblanadi:

Kd = 1 / 1 + K * T ; (2) bu erda, Kd – diskont koeffitsienti yoki pul qiymatining o’zgarish sur’ati (odatda, bank kreditlari bo’yicha o’rtacha foiz darajasida qo’llaniladi); K – foiz stavkasi, %; T – investitsiya ajratilgandan boshlab o’tgan vaqt, yil; Masalan, bank stavkasi 10% ga teng bo’lsa, uchinchi yil uchun diskontlash koeffitsenti: K = 1/ 1 + 0,1*3 = 0,769 ni tashkil etadi. Bundan foydalanib, yuqorida ko’rib chiqqan misolimiz uchun investitsiyaning qoplanish muddatini aniqlaymiz. Buning uchun (1) formuladan foydalanib, investitsiyaning qop lanishi kerak bo’lgan davrda pul qiymatining farqini aniq lab olamiz. Shunday qilib, bank stavkasi 10% bo’lgan holda, Diskontlanish koeffitsenti: Diskontlanish daromadari: 1-yilda 1/ 1+0,1*1 = 0,9091; 25000 x 0,9091 = 22728 so’mni 2-yilda 1/ 1+0,1*2 = 0,8333; 35000 x 0,8333 = 29166 so’mni 3-yilda 1/ 1+0,1*3 = 0,7692; 48000 x 0,7692 = 36922 so’mni tashkil etadi. Jami bo’lib, uch yilda diskontlangan, ya’ni so’mning bugungi kundagi harid qilish qobiliyatida ifoda langan daromadlar hajmi 88816 so’m (22728+29166+36922) ni tashkil etadi. Demak, firma bo’yicha investitsiyaning to’liq summasini qoplash uchun firmaga 31184 (120000-88816) so’m etishmayapti. Mana endi, to’rtinchi yilda investitsiya umumiy hajmining etishmayotgan qismini yanada aniqroq qilib hisob lab chiqishimiz mumkin. Demak, to’rtinchi yilda diskontlan gan daromadlar: 1 / (1+0,1*4) = 0,7142; 54000x0,7142 = 38567 so’mni tashkil etadi.

Endi firma uchun investitsiyaning etishmayotgan summa sini (31184 so’m) hisoblab chiqilgan to’rtinchi yildagi in vestitsiya summasi (38567 so’m) ga bo’lib 0,81 ga ega bo’lamiz. Shunday qilib, firma investitsiyalarining qoplapish mudda ti 4 yilni emas, balki 3,81 yilni tashkil etar ekan. Vaxo lanki, firma investitsiya harajatlarining ma’lum vaqt o’tishi bilan qiymati (tannarxi) ning o’zgarib borishini hisobga olmasdan amalga oshirgan oldingi hisob-kitoblarimizdagi muddat 3,22 ni tashkil etgan edi. Ammo, belgilangan davrlar dagi muddatlar ichida barcha omillarni hisobga olib, yanada aniqroq hisoblab chiqqan investitsiyalarni qoplanish ko’rsat kichi ishlab chiqilayotgan loyiha uchun ajratilgan mablag’lar ning 4 yil muddatga zo’rg’a etishini ko’rsatdi. Agar, bank kre ditlarining foizlari ham inflyatsiya darajasini hisobga olib borsa, unda ushbu loyihani qabul qilish maqsadga mu vofiq emasdir. Shuning uchun, investitsiyalashtirilayotgan loyihalarni ishlab chiqish davomida ko’zda tutilayotgan (iqti sodiy) omillardan tashqari, ko’zda tutilmagan (tabiiy, ij timoiy, siyosiy) omillarni e’tiborga olgan holda bir necha varian tlarini ishlab chiqishni taqazo etadi. Bunday holatlarda mavjud barcha investitsiyalash variant larini investitsiyalarning foydalilik darajalarini aniq lash orqali o’rganib chiqish tavsiya etiladi. Foydalilik ko’rsat kichi sifatida foydalilik koeffitsienti deb ataluvchi kat talikdan foydalanish mumkin. U quyidagi formula yordamida hisoblanadi: Foydalilik koeffitsenti = Ko’zda tutilgan daromadlar summasi (3) Ko’zda tutilmagan harajatlar summasi Ko’zda tutilgan daromadlar summasi bu investitsiyalashti rilayotgan mazkur loyihani amalga oshirish evaziga kelgusida olinadigan foyda hajmidir. Lekin u kelgusida kutilayotgan absolyut miqdorlarda emas, balki yuqorida ta’kidlangani dek, diskontlash koeffitsientlari bilan to’g’rilangan holda yuzaga keladi. Boshqacha qilib aytganda, formulaning surati da so’mning bugungi qiymatida ifodalangan daromadlar summa si aks etadi. Ko’rib chiqilayotgan investitsiya loyihalarini amalga oshi rish uchun

sarflanadigan barcha harajatlar hajmi ham xuddi shunday hisoblanadi. Bu hisob- kitoblar bir necha yildagi investitsiya loyihalarini amalga oshirishga qaratilgandir, agar investitsiyalashtirish qisqa muddatlarga (3 oy, 6 oy yoki 1 yilga) mo’ljallangan bo’lsa, bunday holda harajatlar va daromadlarni diskontlashning xojati yo’q. Foydalilik koeffitsientiga asoslanib, agar koeffitsi ent 1,00 dan yuqori yoki unga teng bo’lgan taqdirdagina investitsiyalashtirilayotgan loyihalarni amalga oshirish maqsadga muvofiq. Ammo bu hisob-kitob ham etarli emas. Chunki, mabla g’ bilan ta’minlash ta q chilligi yuqori bo’lgan sharoitlarda foy dalilik koeffitsientlari yuqoriroq bo’lgan loyihalarni qo’llash afzaldir. Buni quyidagi misolda ko’rib chiqaylik . Dey lik, ikkita investitsion loyiha taqdim qilingan bo’lsin. Birinchi loyiha bo’yicha harajatlar hajmi 200 ming so’mni tashkil etib va bu jami 1 mln. so’m miqdorda diskontlangan daromad keltirishi ko’zda tutilgan. Bunda sof daromad 800 ming so’mni tashkil etadi. Ikkinchi loyiha bo’yicha esa jami harajatlar hajmi 50 ming so’mni talab etgan holda, diskontlangan daromadlar hajmi esa 450 ming so’mni tashkil etadi. Bunda sof daromad 400 ming so’mga tengdir, ya’ni birinchi loyihadan 2 marta kamdir. Sizdagi mavjud mablag’ esa 200 ming so’mni tashkil etib, birinchi loyihani investitsiyalashtirish imkoniyatiga ega siz. Xo’sh, bu maqsadga muvofiqmi? Albatta, yo’q. Chunki, birinchi loyiha uchun foydalilik koeffitsienti 5 ga (1 mln. so’m : 200 ming so’m), ikkinchi loyiha uchun esa 9 ga (450 ming so’m: 50 ming so’m) teng ekanligini hisoblab chiqish unchalik qiyin emas. Demak, agar 200 ming so’m mablag’ingizni foydalilik koeffitsienti 9 ga ya q in bo’lgan bir nechta kichik loyihalarga sarf q ilsangiz, nati jada siz 1,6 mln. so’mga ya q in sof daromadga ega bo’lasiz. Bu esa birinchi loyiha daromadiga nisbatan 2 martaga ko’pdir. Biroq xayotda foydalilik koeffitsientlari bir xil bo’lgan bir nechta loyihalar bir vaqtning o’zida kamdan-kam xollardagina uchraydi. Bu koeffitsientlar ko’pincha bir- biridan kes kin farq qiladi. Shuning uchun qaysi loyihani tanlash masa lasi hal qilinayotganda, avvalo, ularning foydalilik koeffitsientlari kattaliklari bo’yicha, ya’ni ushbu koef fitsientlar miqdorining kamayib borish tartibini ko’rsatuv chi sxema tuzib,

kuzatib borish maqsadga muvofiqdir. Buni harajatlar va daromadlar miqdoriga qarab quyida gi jadval tarzida ham ifodalash mumkin (7-jadval). 7- jadval «Jahongir» kichik korxonasining investitsiyalashtirilgan loyihalar bo’yicha foydalilik koeffitsientlarining hisob-kitobi Loyiha Ko’zda tutilgan harajatlar summasi, ming so’m Ko’zda tutilgan daromadlar summasi, ming so’m Foydalilik koeffitsienti Ranglar A 600 840 1,4 1 B 900 1305 1,45 2 V 300 390 1,3 3 G 700 770 1,1 4 D 1200 1260 1,05 5 Ushbu jadvaldan ko’rinadiki, agar kichik korxona 2,5 mln. so’mlik loyihalarni investitsiyalashtirish imkoniyatiga ega bo’lsa, bu mablag’larni A, B, V va G loyihalar uchun sarflash maqsadga muvofiq bo’lib, juda katta daromad keltirish im koniyati bo’lsada, D loyihadan voz kechmoq. zarurdir. Agar foydalilik koeffitsientiga e’tibor bermasdan, faqat ko’zda tutilgan daromadlarning maksimal miqdorla riga qarab ish yuritilganda D, B va V variantlar tanlangan bo’lardi. Bunda jami harajatlar 2,4 mln. so’mni tashkil etgan holda, korxona daromadi 2,955 mln. so’mni tashkil kilardi. Agar foyda-lilik koeffitsientini hisobga olib tuzilgan investitsiya loyihasini amalga oshirganda, olinadigan da romad hajmi 3,305 mln. so’mni tashkil qilishi mumkin edi. Yuqorida ta’kidlanganlardan tashqari, amalda bo’lishi mumkin bo’lgan kompleks loyihalarni e’tiborga olish ham l ozim. Bu ham investitsiya mablag’larini ajratishning va riantlaridan biri bo’lib, bunda ma’lum bir loyig’a bir vaqt da boshqa bir loyiha bilan parallel amalga oshirilishi mum kin. Masalan, yangi tsex qurilishi butun zavodga xizmat qila digan energetika yoki tozalash inshootlari rekonstruktsiyasi uchun ma’lum darajada mablag’ qo’yishni talab etadi. Bunday holda, ikkala investitsiya mablag’ini sarflash loyihasining ham foydalilik

koeffitsientini hisoblab chiqish lozim. Bunda ushbu koeffitsientlarning individual darajalariga e’tiborni qaratish shart emas. Misol uchun, firmada 600 ming so’m mablag’ sarflab, 840 ming so’m daromad kelti riladigan loyi h a bor. Bunda foydalilik koeffitsienti 1,4 (840/600) ni tashkil etadi. Lekin, shu bilan birga, firma umumzavod xo’jaligini takomillashtirishga yana 100 ming so’m sarflashi zarur. Bu esa daromadlilikni faqat 60 ming so’m miqdoridagina o’sishiga olib keladi yoki boshqacha qilib ayt ganda, bu loyiha bo’yicha foydalilik koeffitsienti 1 dan kichik bo’lib, 0,6 (60/100) ni tashkil etadi. Biroq, agar bir-biri bilan bog’li q bo’lgan ushbu loyihalar bo’yicha investi tsiyalar miqdorini va kutilayotgan daromadlarni q o’shsak, bunda birinchi holatda 700 ming so’m (600+100), ikkinchi halatda esa 900 ming so’m (840+60) kelib chiqishini ko’ramiz. Shunday qilib, umumiy (integral) foydalilik koeffitsienti 1,29 (900/700) ni tashkil etadi, ya’ni 1 dan ancha yuqori. Bu esa bizga ikkala loyihani bir vaqtda amalga oshirish uchun qancha mablag’ sarflash mumkinligini ko’rsatadi.

Asosiy adabiyotlar 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «To’g’ridan-to’g’ri xorijiy invetitsiyalarni jalb etishni rag’batlantirish borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlari to’g’risida»gi 2005 yil 11 apreldagi PF-3594-sonli Farmoni. Xabarnoma jurnali, 2005 yil, 2-son. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Tadbirkorlik sub‘ektlarini huquqiy himoya qilish tizimini yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to’g’risida»gi 2005 yil 14 iyundagi PF-3619-sonli Farmoni. Xabarnoma jurnali, 2005 yil, 2-son. 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Mikrofirmalar va kichik korxonalarni rivojlantirishni rag‘batlantirish borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida»gi 2005 yil 20 iyundagi PF-3620-sonli Farmoni. Xabarnoma jurnali, 2005 yil, 2-son. 4. Qosimova M.S., Xodiev B.Yu., Samadov A.N., Muxitdinova U.S., Kichik biznesni boshqarish. O’quv qo’llanma. –T.: O’qituvchi, 2003. 5. Lapusta M.G. Predrinimatelstvo. –M.: INFRA-M, 2004. Internet veb-saytlari 1. www . biznes . ru 2. www . business.com 3. www.businesspress.ru 4. www.gendirector.ru

O'xshashlar

Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish va boshqarish

Kichik biznes va tadbirkorlik subyektlarida marketing faoliyatini tashkil etish

Real sektorda tadbirkorlik va kichik biznes faoliyatini tashkil etish

Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini rejalashtirish

Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini boshqarish