Keynschilik - Iqtisodiyot - Referatlar

Keynschilik

Yuklangan vaqt:

26.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

175.5 KB

Ko'chirib olish

Keynschilik Reja: 1. J.M. Keyns ta’limoti 2. Yangi keynschilik

J.M. Keyns ta’limoti Jon Meynard Keyns (1883-1946) - hozirgi zamonning buyuk olimi- iqtisodchisi. Uning dunyoqarashi o`zi oldin bilim olgan, keyin o`qituvchilik qilgan Kembridj universitetida shakllandi. U bu yerda ikkinchi bir atoqli olim Kembridj iqtisodiy maktabining asoschisi A. Marshall qo`lida ta’lim oldi. Ammo uning izidan bormadi, o`ziga xos yo`nalishda nazariya yaratdi. Birinchi jahon urushi davrida va urushdan keyingi yillarda u pul muomalasi muammosiga alohida e’tiborni qaratdi va oltin standartni tartiblanadigan valyuta bilan almashtirish g`oyasini ilgari surdi. Bunday tadbirning amalga oshirilishi davlatning makroiqtisodiy jarayonga ta’sir ko`rsatish dastagiga ega bo`lish imkonini beradi. J.M. Keyns pul birligini mustahkamlashning ashaddiy tarafdori bo`lgan. U shunday yozadi: «Ulyanov Lenin kapitalistik tizimni yo`qotishning eng yaxshi usuli – bu inflyatsiya vositasida uning valyutasini obro`sizlantirish va kuchsizlantirish deb tasdiqlagan edi. Lenin mutlaq haq bo`lgan. Amal qilib turgan jamiyatni to`ntarishning bundan nozik va to`g`ri usul yo`q». Ingliz iqtisodchisi inflyatsiya keltirib chiqaradigan «inflyatsiya solig`i» (pul qadrsizlanganda uning egasi o`z jamg`armasi qiymatining bir qismini yo`qotadi) va jamg`armaning kamayishi kabi salbiy oqibatlarni ajratib ko`rsatib berdi. Jamg`arma darajasining pasayishi pirovard natijada investitsiyaga salbiy ta’sir ko`rsatadi. Natijada «kapitalning kyemirilishi» sodir bo`ladi. Surunkali inflyatsiya sharoitida ishlab chiqarish faoliyati bilan, ayniqsa uzoq muddatli investitsiya loyihalari bilan shug`ullanish, oddiy qilib aytganda, befoyda: pul juda sekin aylanadi va o`zining sotib olish qobiliyatini yo`qotadi. Shuning uchun chayqovchilik faol tadbirkorlik faoliyati sohasiga aylanadi. U turli bozorlarda baholar o`rtasidagi farq hisobiga foydani ko`paytirishga imkon beradi. J.M. Keyns o`z tadqiqotlari asosida bir qator asarlarni nashr etdi. Ular «Ehtimollar to`g`risida traktat» (1921), «Erkin tadbirkorlikning tugatilishi» (1926), «Pul to`g`risida traktat» (1930) va boshqalar. Uning «Ish bilan bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi» nomli asosiy asari 1936 yili chop etildi.

J.M. Keyns ilmiy ishlar bilan birga faol amaliy va siyosiy faoliyat bilan ham shug`ullandi. U yirik sug`urta kompaniyasining raisi, investitsiya kompaniyasining boshqaruvchisi, «Iqtisodiy jurnal» muharriri, davlat chinovnigi, moliya vazirligining iqtisod bo`yicha maslaxatchisi lavozimlarida ishladi. Buyuk turg`unlik davrining boshidan boshlab J.M. Keyns iqtisodiy inqiroz va ish bilan bandlik savollari bilan yaqindan shug`ullana boshladi. 1929 yili u ishsizlik muammolari bo`yicha iqtisodiy kengash raisi etib tayinlandi. Ikkinchi jahon urushi yillari (1940) u Britaniya xazinachiligi maslahatchisi qilib tayinlandi. 1941 yili uni AQSh hukumati bilan lend-liza kelishuvi bo`yicha materiallarni va boshqa moliyaviy hujjatlarni tayyorlash uchun ingliz hukumati delegatsiyasi tarkibiga kiritdi. 1942 yil Angliya banki direktorlaridan biri etib tayinlandi. J.M. Keyns 1944 yil Xalqaro valyuta fondi va xalqaro tiklanish va rivojlanish bankini tashkil etish rejasini ishlab chiqqan Bretton-Vud valyuta konferentsiyasiga o`z mamlakatining bosh vakili qilib tasdiqlandi. Keyin esa ushbu xalqaro moliyaviy tashkilotlarining boshqaruv a’zolaridan biri etib tayinlandi. Buyuk turg`unlik va iqtisodiy fanning rivojlanishi Sanoati rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarni larzaga solgan 1929 – 1933 yillardagi buyuk turg`unlik davri iqtisodiy fanning rivojlanishida katta rol uynadi. 1929 yildan 1933 yilgacha AQShda ishsizlik darajasi 3%foizdan 25% foizgacha oshdi. 1941 yilga qadar u 14,3 % foizdan (1937 yil) pastga tushmadi. 1937 – 1938 yillarda yangi iqtisodiy pasayish kuzatildi va u ikkinchi jahon urushiga kelib to`xtatildi. Faqat 1942 yili ishsizlik darajasi 5 % foizdan pastga tushdi. Bunday holatni dunyohali ko`rgan emas. Evropada ham inqiroz juda katta salbiy oqibatlarga olib keldi. Faol ish faoliyatining pasayishi, tahminan, 1929 yil avgust oyidan boshlandi, sentyabrdan esa u fond bozorida o`zining salbiy ta’sirini ko`rsatdi. Oktyabrda fond bozori halokatga uchradi. Bu vaziyat bank vahimasiga, o`z aktivining asosiy qismini qimmatli qog`ozlarda saqlab turgan banklarning ommaviy bankrotlikka uchrashiga olib keldi va natijada muomalada pul massasining keskin kamayishi kelib chiqdi.

Bularning hammasi ish faoliyatining pasayishini ancha kuchaytirdi. Ishlab chiqarishning real hajmi keskin pasaydi. Buyuk turg`unlik nafaqat erkin raqobatga va davlatning passiv roliga asoslangan eski iqtisodiy tizimni halokatga olib keldi, balki yangi klassik makroiqtisodiy nazariyani ham inqirozga uchratdi. Sodir bo`layotgan voqealar o`sha davrda ko`pchilik iqtisodchilar ishongan narsalarga zid bo`lib chiqdi. Bozor iqtisodiyoti yangi sharoitga jiddiy o`zgarishlar qilish hisobiga moslasha oldi. Xuddi shunday qayta, keskin o`zgarishlar iqtisodiy fanda ham yuz berdi. Bunday qayta o`zgarish «keynscha inqilob» nomi bilan ataladi. Uning asosiy mohiyati – bozor xo`jaligida iqtisodiyotni davlat tartiblashidir. J.M. Keyns va uning izdoshlari tavsiya etgan davlatning iqtisodiyotga aralashuvi chora-tadbirlari iqtisodiyotda alohida yo`nalish sifatida – keynschilik deb ataladi. Atoqli ingliz iqtisodchisi Jon Meynard Keynsning 1936 yili chop etilgan «Ish bilan bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi» asari iqtisodiyotni makro darajada tahlil qilishda inqilobiy to`ntarish yasadi. J.M. Keynsning bu asarini tadqiqotchilar A. Smitning «Odamlar boyligi…», K. Marksning «Kapital» asarlari bilan bir qatorga qo`yadilar. U XX asrdagi eng atoqli iqtisodiy asarlardan biridir. «Ish bilan bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi» dagi bosh g`oya Ko`pchilik iqtisodchilarning aytishicha J.M. Keynsning «Ish bilan bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi» XX asr iqtisodiy fanida burulish yasadi va ko`p jihatdan hozirgi davrda ham ayrim mamlakatlar iqtisodiy siyosatni ifodalaydi. Uning bosh va yangi g`oyasi shundan iboratki, bozor iqtisodiy munosabatlari takomillashgan va o`zini -o`zi tartiblab turuvchi tizim hisoblanmaydi va shuning uchun faqat davlatning iqtisodiyotga aralashuvi ish bilan bandlikni maksimal oshirishi va iqtisodiy o`sishni ta’minlashi mumkin. Haqiqatan ham 1929-1933 yillardagi buyuk turg`unlik davri klassiklarning bozor iqtisodiyoti o`zini-o`zi tartiblovchi iqtisodiyot degan g`oyasi ayni sharoitda noto`g`ri ekanligini ko`rsatdi. Davlatning iqtisodiyotga aralashuvining zarurligi va uning yordamida iqtisodiyotni tartiblash mumkinligini ilmiy jihatdan asoslab bergan buyuk iqtisodchi J.M. Keyns hisoblanadi.

O`rganish predmeti va uslubi J.M. Keynsgacha bo`lgan iqtisodiy nazariyada xo`jalik jarayonlarini tahlil qilishning mikroiqtisodiy yondashuvi hukumronlik qilib kelgan. Firmalarning samarali amal qilishi bir butun iqtisodiyotning samarali amal qilishi bilan deyarli bir narsa deb qaralgan. Xo`jalik faoliyatini milliy iqtisodiyot darajasida tahlil qilish faqat pul massasi va bahoning umumiy darajasining o`zaro aloqasi muammosigagina kelib taqalgan, xolos. Buning ustiga e’tibor faqat uzoq muddatli jihtlarga qaratilgan. J.M. Keyns birinchi bo`lib makroiqtisodiy uslubni qo`lladi, ya’ni xalq xo`jaligi yalpi miqdorlari (ijtimoiy mahsulot, yalpi jamg`arma, yalpi investitsiya, jami iste’mol xarajatlari va b.) o`rtasidagi bog`liqlik va nisbatlarni tadqiqot qildi. Makroiqtisodiy uslub ayrim firmalarning rivojlanish sharoitlari bir butun iqtisodiyotning rivojlanish sharoitlari bilan mos tushmasligini taqozo etadi. O`rganish predmeti va uslubiy jihatdan J.M. Keyns iqtisodiy ta’limotidagi novatorlik, birinchidan, ana shu mikroiqtisodiy yondashuvdan ko`ra makroiqtisodiy tahlilga ustunlik berishida, ikkinchidan, «psixologik qonunga» asoslangan holda «samarali talab» atalmish (talabning davlat tomonidan rag`batlantirilishi) kontseptsiyasini asoslab berishida o`z aksini topadi. J.M. Keyns o`z tahlilining boshlang`ich nuqtasi qilib ish bilan bandlik muammosini tanladi. Chunki ishsizlik o`sha paytda nihoyatda ko`paygan edi. U yuqori rivojlangan bozor iqtisodiyotida hayotiy zarur muammolar (shu jumladan ish bilan bandlik muammosi) echimini taklifdan emas, balki talabdan qidirish kerak degan xulosaga keldi. Aynan iste’mol buyumlariga va ishlab chiqarish resurslariga bo`lgan talabning kamligi bahoning pasayishini va taklifning qisqarishini keltirib chiqaradi, bu esa ish joylarining kamayishiga olib keladi. Yalpi talabning yalpi taklifdan orqada qolib ketishi – bu kapitalistik jamiyatning surunkali kasalligidir. Yalpi talab harakati va ijtimoiy mahsulot miqdorining o`zgarishi o`rtasidagi bog`liqlik keynschilik tadqiqotinig markaziy ob’ektini tashkil etadi. Agar yalpi talab kamaysa, unda u ishlab chiqarishning pasayishiga va mehnatga bo`lgan talabning qisqarishiga olib keladi. Buning natijasida majburiy

ishsizlik vujudga keladi. Nega talab taklifdan orqada qolib ketadi, jami xarajatlar va jami daromadlarning doimiy muvofiqligini ta’minlovchi Sey qonuni amal qilmaydimi? J.M. Keyns modelida jamg`arma va investitsiya, yangi klassiklar tasdiqlaganidek, foiz stavkasining o`zgarishi tufayli emas, balki, eng avvalo, milliy daromadning tebranishi tufayli tenglashadi. Jamg`arma foiz stavkasiga qaraganda ijtimoiy mahsulot miqdoriga ko`proq bog`liq. Investitsiya esa milliy daromaddan avtonom tarzda bo`ladi. Shuning uchun jamg`arma va investitsiyalarning tengligi ishlab chiqarish resurslaridan to`liq foydalanishni va to`la ish bilan bandlikni ta’minlashi shart emas. J.M. Keyns buning ustiga bozor tizimining eng zaif bo`g`inini ko`rsatib berdi: investor iqtisodiyotda kelajakda bo`ladigan vaziyatni mo`ljallab qaror qabul qiladi, jamg`aruvchi qo`lga kiritilgan daromad darajasidan kelib chiqqan holda, ya’ni iqtisodiyotning avvalgi holatiga qarab ish yuritadi. Shu boisdan jamg`arma va investitsiyalarning bir-biriga mos tushmasligi amal qiladi. J.M. Keyns fikriga ko`ra, inqiroz paytida davlat yalpi talabni pul-kredit va byudjet siyosati vositasi yordamida tartiblab turishi kerak. J.M. Keyns, eng avvalo, xususiy investitsiyalarni rag`batlantirishga asosiy e’tiborni qaratdi. Yalpi talabni rag`batlantirish vositasiga u real ish haqining o`sishini to`xtatishni (bu investitsiyaga sarflanadigan foydani ko`paytiradi), ssuda foizi darajasini pasaytirishni (foiz qancha past bo`lsa, investitsiya shuncha ko`p bo`ladi), eksportni ko`paytirishni, davlat xarajatlarining o`sishini (shu jumladan noishlab chiqarish uchun ham) kiritdi. «Piramidalar qurilishi, yer qimirlashi, hatto urushlar boylikni ko`paytirishga xizmat qilishi mumkin», - deb yozadi J.M. Keyns. Shu bilan birga u odamlarning iste’molga bo`lgan moyilligiga ham katta e’tibor beradi. Yalpi talabni rag`batlantiruvchi vositalardan biri kambag`allar (jamg`armaydiganlar) uchun soliqni kamaytirish, boylar uchun esa soliq stavkasini oshirish (bu jamg`armani kamaytiradi) hisoblanadi. Shu bilan birga u o`zining o`sha davrdagi «inqilobiy» metodologik tadqiqotiga asoslangan holda o`tmishdoshlaridan farqli o`laroq va hukumronlik qilib turgan iqtisodiy ko`z qarashlarga qarshi ishsizlikni kamaytirishning asosiy sharti sifatida davlat

yordamida ish haqini pasaytirishga yo`l qo`ymaslikning zarurligini, shuningdek insonning jamg`armaga bo`lgan moyilligi tufayli iste’mol daromadlardan ko`ra ancha sekin o`sishini tasdiqlab berdi. Samarali talab J.M. Keyns «Ish bilan bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi» asarida o`z tadqiqotlarini klassiklar nazariyasini, jumladan Sey qonunini tanqid qilishdan va samarali talab nazariyasini isbotlab berishdan boshladi. Sey qonuni klassiklar o`rtasida to`g`ri deb e’tirof etilgan va unga amal qilib kelingan. Bu qonunga ko`ra taklif avtomatik tarzda o`z talabini yuzaga keltiradi. J.M. Keyns esa unga qarshi yalpi talab o`z taklifini yuzaga keltirish g`oyasini ilgari suradi va o`zining samarali talab nazariyasini ishlab chiqadi. Samarali talab nazariyasiga muvofiq muayyan miqdordagi mahsulot (yoki mehnat) taklifining bahosi shuni bildiradiki, u tadbirkorni ushbu mahsulot (yoki mehnat) miqdorini taklif qilishga rag`batlantirish uchun etarli hisoblanadi. Yalpi xarajat va yalpi mahsulot (yoki mehnat) hajmi o`rtasidagi nisbat yalpi taklif funktsiyasini aniqlab beradi. Ma’lumki, tadbirkor muayyan miqdordagi mahsulotni sotgandan keyin daromad olishlari mumkin. Kutilayotgan daromad va mahsulot (yoki mehnat) hajmi o`rtasidagi nisbat yalpi talabni aks ettiradi. Agar muayyan miqdorda ishlab chiqarilgan muhsulot uchun ko`zda tutilgan daromad yalpi talab bahosidan oshiq kelsa, unda tadbirkorlar yanada yuqori foyda olish maqsadida mahsulot miqdorini (va ish bilan bandlikni) orttiradilar va agar kutilayotgan daromad taklif bahosidan past bo`lsa, u holda tadbirkorlar mahsulot miqdorini (va ish bilan bandlikni) kamaytiradilar. Faqat ko`zda tutilayotgan daromad va taklif bahosi o`rtasida tenglik bo`lgan sharoitdagina optimal holat yuzaga keladi. Shuning uchun tadbirkorlar mahsulot ishlab chiqarishni ushbu darajada ushlab turishga intiladilar. Tadbirkorlar uchun qulay bo`lgan ishlab chiqarish darajasi yalpi talab bilan yalpi taklif kesishgan nuqta bilan belgilanadi, Keyns ushbu nuqtani samarali talab deb atadi. Samarali talab – bu to`lovga qobil yalpi talab. J.M. Keyns ta’limoti bo`yicha, ishlab chiqarish va ish bilan bandlik «samarali talab» o`zgarishi (dinamikasi) bilan aniqlanadi, u iste’mol xarajatlari va

investitsiyalarni o`z ichiga oladi, ya’ni milliy daromad miqdori yalpi xarajatlar miqdori bilan ifodalanadi: Y=C+I Bu yerda: Y - milliy daromad; C - iste’mol xarajatlari; I - yalpi investitsiyalar. Bunda J.M. Keyns foydalanilmagan resurslar mavjudligi sharoitida baholar o`zgaruvchan emas deb mushohada qiladi. Xususan, mehnat bahosi o`zgarmas deb qaraladi – nominal ish haqi kasaba uyushmalari va boshqa ijtimoiy omillar sababli pasayishi mumkin emas. Shu bilan birga muallif bu yerda ishlab chiqarish resurslaridan unumli foydalanish imkoniyatlari ochib berilganligi to`g`risida qayd qilib o`tadi. Insonning psixologik moyilligi J.M. Keyns ochib bergan psixologik qonunga ko`ra, inson daromadlari oshib borishi bilan iste’mol va jamg`armani ko`paytirib borishga moyil. Shuning uchun, iste’mol va jamg`armaning milliy daromadga bog`liqligi, ularning nisbati muhim ahamiyat kasb etadi. Iste’mol funktsiyasi tenglama ko`rinishida ifodalanadi: C=C(Y) J.M. Keyns tomonidan kashf qilingan asosiy psixologik qonun uning iste’mol funktsiyasini tadqiq qilishda yo`naltiruvchi omil bo`ladi. «Asosiy psixologik qonun, -deb yozadi J.M. Keyns, - shundan iboratki, kishilar, odatda, daromadlari ortib borishi bilan o`z iste’molini ko`paytirishga moyildirlar, lekin bunda iste’mol darmad ortgan darajada oshmaydi». Bu hol shu narsani bildiradiki, agar daromad o`zgarsa iste’mol ham shu yo`nalishda o`zgaradi, lekin iste’mol o`zgarishi daromad o`zgarishi darajasidan past bo`ladi. J.M. Keyns iste’mol o`zgarishi bilan daromad o`zgarishi o`rtasidagi nisbatni iste’molga bo`lgan me’yorli moyillik deb atadi va uni quyidagi formula bilan ifodaladi:

Iste’mol va umumiy daromad o`rtasidagi nisbatni esa, u iste’molga bo`lgan o`rtacha moyillik deb atadi: J.M. Keyns ochib bergan psixologik qonunga ko`ra iste’molga bo`lgan me’yorli moyillik miqdori 0 dan 1 gacha bo`lgan oraliqda yotadi: Yuqorida qayd qilib o`tganimizdek, J.M. Keyns o`z nazariyasida iste’molga bo`lgan moyillik tushunchasi bilan birga jamg`armaga bo`lgan moyillik tushunchasini ham ilgari surdi. Jamg`armaga bo`lgan me’yorli moyillik – bu jamg`arma (S) miqdori o`zgarishi bilan uni o`zgartirgan daromad o`zgarishi o`rtasidagi nisbatdir: Jamg`armaga bo`lgan o`rtacha moyillik esa jamg`armaning umumiy daromadga bo`lgan nisbati bilan ifodalanadi: Bu yerda shu narsani qayd qilib o`tish kerakki, agar umumiy daromad oshsa, unda kishilar ushbu oshgan daromadning bir qismini iste’molga sarflasalar, ikkinchi qismini jamg`aradilar. Shuning uchun jamg`arma va iste’mol o`zgarishlari yig`indisi daromad o`zgarishiga teng, ya’ni J . M . Keyns nazariyasiga muvofiq , daromadning bir qismini jamg ` arishga bo ` lgan insonning psixologik moyilligi kapital qo ` yilmasini kamaytirishi sababli

daromad o ` sishini sekinlashtiradi . Insonning iste ’ molga bo ` lgan me ’ yorli moyilligiga kelsak , J . M . Keyns fikri bo ` yicha , u doimiy hisoblanadi va shuning uchun investitsiyalarning ko ` payishi va daromadlar darajasi o ` rtasida barqaror nisbatni keltirib chiqarishi mumkin . Bu aytilganlar shu narsadan dalolat beradiki , J . M . Keynsning tadqiqot metodologiyasida noiqtisodiy omillar - davlat ( ishlab chiqarish vositalariga va yangi investitsiyalarga bo ` lgan iste ’ mol talabni rag ` batlantiruvchi sifatida ) va odamlarning psixologiyasi ( xo ` jalik yurituvchi sub ’ ektlarning o ` zaro munosabatlarini oldindan belgilab beruvchi sifatida ) ham iqtisodiy o ` sishda muhim ahamiyat kasb etadi . Klassiklar metodologiyasidan farqi J.M. Keynsning «Ish bilan bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi» asarida haddan tashqari tejamkorlik va jamg`armaning maqsadga muvofiq emasligi va, aksincha, vasitalalarning har tomonlama sarflanishi (ishlatilishi)ning foydasi to`g`risida fikr aytiladi, negaki olimning ta’kidlashicha, birinchi vaziyatda vositalar samarasiz likvidlik (pul) shaklini oladi, ikkinchisida esa talab va ish bilan bandlikni oshirishgsha yo`naltirilishi mumkin. U shuningdek J.B. Seyning «Bozor qonuni»ning dogmatik qoidalari tarafdorlarini keskin va dalillar asosida tanqid qildi. Bu borada u shunday yozadi: «Sey va Rikardo davridan boshlab iqtisodchi – klassiklar o`rgatdilar: taklif o`zi talabni keltirib chiqaradi… mahsulotning barcha qiymati bevosita yoki bilvosita mahsulot sotib olishga sarflangan bo`lishi kerak». J.M. Keyns klassiklarning bu tezisini tanqid qilib, u faqat natural ayirboshlash (Milldagi kabi) sharoitida amal qilishi mumkinligini va unda iqtisodiy hayotda pul hech qanday mustaqil rol o`ynamasligini ko`rsatib berdi. Shuning uchun, uning ta’kidlashicha, «Sey qonuni… to`la ish bilan bandlikka erishishda hech qanday to`siq yo`q degan taxmin bilan bir narsadir». Jamg`arma va investitsiyalarning tenglashuvi mexanizmi

Jamg`arma va investitsiyalar to`g`risidagi qarorlar turli guruh kishilari tomonidan qabul qilinadi, uning ustiga ular har xil, bir-biriga mos bo`lmagan motivlarga asoslanadi. Investitsiyalarning o`zgarishiga ta’sir etuvchi omillarni tadqiqot qilish shu narsani ko`rsattiki, ular eng avvalo ko`riladigan foydaga va ssuda foizi normasiga bog`liq bo`ladi (kutiladigan daromad qancha yuqori va foiz stavkasi qancha past bo`lsa, kredit olish va investitsiya hajmini ko`paytirish shuncha foydali). Bundan tashqari, investitsiyalar o`z tabiatiga ko`ra barqaror bo`lmaydi, negaki tadbirkorlar bo`lajak kon’yukturani oldindan ko`rib bilishga qodir emas va qaror qabul qilishda taxminiy axborotlarga qarab mo`ljal qiladilar. Ishlab chikarishning har bir darajasiga uning o`z iste’mol va jamg`arma darajasi muvofiq keladi. Bundan tashqari, milliy daromad miqdori qancha ko`p bo`lsa, uning jamg`ariladigan qismi ham mutlaq ham nisbiy ifodasi jihatdan shuncha ko`p bo`ladi. Lekin barcha mahsulot realizatsiya qilinishi uchun, jamiyatning jami xarajatlari milliy daromadga teng bo`lishi kerak, boshqacha aytganda – barcha jamg`arma investitsiyalarga aylanishi kerak. Demak, to`la ish bilan bandlikni ta’minlovchi yuqori ishlab chiqarish darajasi juda katta miqdorda kapital qo`yilmasini talab qiladi. J.M. Keynsning «investitsiyalar o`z jamg`armalarini hosil qiladi», degan mashhur qoidasiga muvofiq, agar investitsiyalar hajmi jamg`armalar hajmidan ortiq bo`lsa, u holda yalpi talab taklifdan ortiqdir va milliy daromad o`sish tamoyiliga ega bo`ladi. Agar investitsiyalar jamg`armalardan kam bo`lsa, u holda yalpi talab taklifdan kamdir va daromad kamaya boradi. Va nihoyat, agar investitsiyalar jamg`armalarga teng bo`lsa, yalpi talab taklifga teng va milliy daromad darajasi o`zgarmay qoladi (Pezenti A. Ocherki politicheskoy ekonomii kapitalizma. V 2-x t.: Per. s italyanskogo. M.: «Progress», 1976, 628-629 s.). J.M. Keyns bo`yicha, jamg`arma va investitsiyalar, yangi klassiklar hisoblaganlaridek, moliya bozorida avtomatik tarzda tenglashmaydi. Shunday vaziyatlar yuzaga keladiki, jamg`armalar ko`payganda investorlar investitsion xarajatlarni amalga oshirishni xohlamasliklari mumkin. Bunday sharoitda jamg`arma va investitsiyalar o`rtasida tenglik o`rnatiladi, lekin ancha past darajada.

Moliya bozorida muvozanat nuqtasi to`la ish bilan bandlikka muvofiq keladigan nuqtaga mos tushmasligi mumkin. Shunday qilib, S va I tenglashuvi milliy daromadning tebranishi orqali yuz beradi. J.M. Keyns modelida investitsiyalar daromad darajasiga moslashmaydi, balki daromad va jamg`armalar darajasi investitsiya hajmiga moslashadi. Barcha oldingi iqtisodiy nazariyaning isbotlab berishicha, iqtisodiy o`sishning asosi tejamkorlik, joriy iste’moldan o`zini tiyish hisoblanadi. J.M. Keyns bu tushunchani inkor etdi. U e’tiborni «tejamkorlik uddaburonliksiz bo`lishi mumkin emas», «tejamkorlik uddaburonlikdan oshib ketishi bilanoq, u oxirgisining jonlanishiga halaqit beradi» degan qoidaga qaratdi. Haqiqatdan ham, jamg`armalarning ko`payishi investitsiyalarning ko`payishidan ustun bo`lishi bilan bog`liq bo`lgan iqtisodiy rivojlanish ertami-kechmi to`xtaydi: samarali talab yalpi taklifdan orqada qoladi va ortiqcha ishlab chiqarish vujudga keladi. Bunda mantiqqa zid xulosa kelib chiqadi: jamiyat qancha boy bo`lsa, ortib borayotgan jamg`arma hissasini qoplash uchun u shuncha ko`p investitsiyalashi kerak. Bunday tadqiqot variantlaridan biri P. Samuelson va E. Xansenlar taklif qilgan «keynschilik kresti» modelidir.

Keynschilik «kresti» Faraz qilaylik, iste’mol xarajatlari va jamg`armalarning milliy daromad miqdoriga bo`lgan bog`liqligi – jadvaldagi raqamlar bilan aniqlanadi. To`la ish bilan bandlikka erishish uchun 400 birlik milliy daromad ishlab chiqarish zarur. Klassiklar modelida ishlab chiqarishning har bir darajasida jamg`arma va investitsiyalar hajmi mos tushadi, negaki jamg`armaning ortib borishi bilan foiz stavkasi kamayadi va kapital qo`yilmasi ko`payadi. Shuning uchun bozor mexanizmi to`la ish bilan bandlikka muvofiq keladigan ishlab chiqarish mikdorini avtomatik tarzda ta’minlaydi. Lekin keynschilik modelida investitsiyalar milliy daromad miqdoridan avtonom holatda bo`ladi. Ular 50, 100 yoki 150 pul birligi darajasida bo`lishlari ham mumkin. Kapital qo`yilmasi miqdori 100 deb faraz qilaylik. Bunday sharoitda 400 birlik milliy daromad ishlab chiqarish mumkin emas, negaki 50 birlik (1/8 qismi) realizatsiya qilinmaydi. Natijada makroiqtisodiy muvozanat 300 birlik milliy daromad darajasida o`rnatiladi. Ushbu vaziyatni (Keynschilik «kresti») grafik ko`rinishida aks ettirish mumkin (1-rasm). Undagi to`g`ri chiziq (C+I=Y) samarali talab va milliy daromad teng bo`lgan vaziyatni ko`rsatadi (barcha daromadlar sarflanadi). C+I chizig`i samarali talab dinamikasini kursatadi. Muvozanat E1 nuqtada yuzaga keladi. Bu nuqta Y1 milliy daromad darajasiga mos keladi. Tula ish bilan bandlikni ta’minlovchi milliy daromad miqdori esa Y2ga teng. Iqtisodiyot o`zining ishlab chiqarish imkoniyatlari chegarasiga erishishi uchun C+I egri chizig`i E2 nuqta darajasiga ko`tarilishi kerak.

Bu vaziyatni jamg`arma – investitsiyalar grafigidan (2-rasm) ko`rish mumkin. Milliy daromaddan avtonom bo`lgan investitsiyalar egri chizig`i va milliy daromad darajasi bilan aniqlanuvchi jamg`armalar egri chizig`i E1 nuqtasida kesishadi. Ijtimoiy mahsulotning keyinchalik yana ko`payishi jamg`armaning o`sishiga olib keladi. Bundan tashqari J.M. Keynsning asosiy psixologik qonuniga muvofiq, daromadlarning o`sib borishi bilan jamg`armaga bo`lgan moyillik oshib boradi, ya’ni milliy daromadning jamg`ariladigan qismi ko`payadi. Investitsiyalar esa ishlab chiqarish darajasiga bog`liq emas. Shuning uchun, iqtisodiyot E2 nuqta bilan xarakterlanadigan vaziyatga tushub qolsa, unda jamg`arma bilan investitsiyalar o`rtasida bo`ladigan uzilish shunga olib keladiki barcha mahsulotlar realizatsiya qilinmay qolishi mumkin. Bu ishlab chiqaruvchilarni ishlab chiqarish darajasini pasaytirishga majbur qiladi. Multiplikator J.M. Keyns investitsiyalarning ko`payishi bilan milliy daromadning ko`payishi o`rtasidagi bog`liqlikni taxlil qildi. Uning ko`rsatib berishicha, investitsiyalarning ko`payishi milliy daromadning o`sishiga olib keladi va u quyidagi formula ko`rinishida ifodalanadi: Y = I Bu yerda DY- milliy daromadning o`sishi, DI – investitsiyalarning o`sishi tufayli yuzaga kelgan.

Investitsiyalarning ko`payishi va uning natijasida milliy daromad va aholining ish bilan bandligining o`sishi maqsadga muvofiq iqtisodiy samara sifatida ko`riladi. Ana shu iqtisodiy samara iqtisodiy adabiyotlarda multiplikator samarasi deb ataladi. Multiplikator – bu son koeffitsenti bo`lib, daromad o`sishi bilan, ushbu o`sishni yuzaga keltirgan investitsiyalar o`simi o`rtasidagi nisbatni ifodalab beradi. Multiplikator atamasini birinchi marta ingliz iqtisodchisi R. Kan 1931 yili ishlatgan. R. Kanda ish bilan bandlik sohasidagi multiplikator samarasi to`g`risida so`z yuritiladi. Uning ko`rsatib berishicha, davlat tomonidan ijtimoiy ishlab chiqarishni tashkil qilish ish bilan ta’minlangan kishilarni xarajatlarining ko`payishiga olib keladi va o`z navbatida xarajatlarning o`sishi endi xususiy sektorlarda ish joylarining barpo etilishini rag`batlantiradi. Shunday qilib, dastlabki ish joylariga nisbatan ko`proq ish bilan bandlik yuzaga keladi. R. Kanning «ish bilan bandlik multiplikatoridan» J.M. Keynsning «Investitsiyalar multiplikatori» farq qilgan holda, u «qachonki investitsiyalarning umumiy summasi o`ssa, unda daromad summasining ko`payishi va uning investitsiyalar o`simidan K marta ortiq bo`lishini ifodalab beradi». J.M. Keynsning ta’kidlashicha, bunday holatning sababi «psixologik qonundan» kelib chiiqadi, unga ko`ra «real daromadning o`sib borishi bilan jamiyat uning doimo kamayib boruvchi qismini iste’mol qilishni xohlaydi». J.M. Keyns nazariyasiga ko`ra, multiplikator jamg`arishga bo`lgan me’yorli moyillikka teskari kattalikdir yoki 1 soni bilan iste’molga bo`lgan me’yorli moyillik o`rtasidagi farqga teskari kattalikdir, ya’ni. Multiplikator samarasi, yuqorida qayd qilib o`tganimizdek investitsiyalarning ko`payishi daromadning ortishiga olib kelishini ko`rsatadi va bu ortgan daromad (jamg`armani chiqarib tashlagandan keyin) yalpi talabning bir qismiga aylanadi. Daromadlarning multiplikatsiyalashuvi jarayoni to`xtamaguncha shunday davom etib boraveradi. Bu yerda shu narsani qayd qilib o`tish kerakki kishilarning

jamg`armaga bo`lgan moyilligi qancha ko`p (shunga muvofiq MRS miqdori kam) bo`lsa, multiplikatorning ahamiyati shuncha kam bo`ladi. To`la ish bilan bandlik sharoitida multiplikator amal qilmaydi, negaki bo`sh turgan resurslarning bo`lmaganligi sababali ishlab chiqarishini ortiqcha kengaytirib bo`lmaydi. Real ijtimoiy mahsulot ko`paymagan holda resurslarni faqat tarmoqlararo qayta taqsimlash yuzaga keladi. Multiplikatsiyalashgan iste’molning kengayishi baholarning o`sishida ifodalanadi. Aynan multiplikator samarasining amal qilishi orqali jamg`arma va investitsiyalarning tenglashuvi yuzaga keladi. Agar investitsiyalr jamg`armadan kam bo`lsa, unda samarali talab milliy daromad xajmini kamaytiradi, bu esa o`z navbatida jamg`arma miqdorining pasayganini bildiradi. Aksincha, investitsiyalar jamg`armadan ortiqcha bo`lsa, milliy daromadning o`sishiga va jamg`armaning ko`payishiga olib keladi. Likvidlik ustunligi nazariyasi J.M. Keyns investitsiyaga ta’sir etuvchi asosiy omil sifatida foizni taxlil qildi. Yangi klassiklaridan farqli ravishda, J.M. Keynsning aytishicha, foiz jamg`arma va investitsiyalar bozorda emas, balki pul bozorida o`rnatiladi. U «likvidlik ustunligi» (odam o`zida naqd pul bo`lishini xohlash) tushunchasini kiritdi. Agar yangi klassiklarda pul zahirasini jamg`arish noratsional hisoblansa, J.M. Keyns bo`yicha esa bunday jamg`arma bo`lajak xo`jalik vaziyatini prognozlashtirib bo`lmasligi, xo`jalik xatari mavjudligining muqarrar natijasidir. O`z ishlarining yurishib ketishidan xavotirlanish, kelajakka ishonmaslik kishilarni naqd pul saqlashga undaydi. Bundan tashqari, yuqori likvidlik moliyaviy aktivlar moliya bozoridagi «o`yinda» muayyan ustunlik berishi mumkin: qimmatli qog`ozlarning kursi pasayganda ularni tezda sotib olish uchun naqd pullar asqotadi. Kishilarning o`z uylarida naqd pul zahiralarini ushlab turishi, J.M. Keyns bo`yicha, quyidagi sabablarga bog`liq: · xarid qilish zarurligi (transaktsion motiv) · kutilmagan vaziyat uchun (ehtiyot shartdan) · olib sotarlik sababi.

Birinchi ikkita sababni pulning miqdoriy nazariyasining kembridj varianti tarafdorlari ko`rsatib o`tgan. Olib sotarlik sababi bozor foiz normasining tebranib turishi bilan bog`liq. Bozorda faqat ikkita moliyaviy aktiv ishtirok etadi, deb faraz qilaylik. Ularning biri naqd pullar, ikkinchisi, obligatsiyalar bo`lib, ulardan keladigan daromad ularning nominal qiymatiga nisbatan olingan. Bunday obligatsiyalar bo`yicha olinadigan daromadlarni ularning bozor qiymatiga bo`lgan nisbati foiz stavkasini belgilaydi. Buning ustiga obligatsiyalar kursining va foiz stavkasining o`zgarishi o`rtasida teskari bog`liqlik mavjud: obligatsiyalar qancha qimmat bo`lsa, foiz shuncha past bo`ladi va aksincha. Endi foiz stavkasi normal darajadan pastga tushdi, deb faraz qilamiz. Bunday sharoitda odamlar uning ko`tarilishini kutadilar, negaki u obligatsiyalar kursiga salbiy ta’sir etadi (ularning qiymati foiz stavkasi oshganda pasayadi). Shuning uchun bunday vaziyatda xo`jalik yurituvchi sub’ektlar o`z jamg`armalarini pul shaklida saqlashni afzal ko`radilar (mablag`larni arzonlashib boruvchi qimmatli qog`ozlarga ko`yish befoyda). Aksincha, foiz stavkasi yuqori bo`lganda obligatsiyalarga bo`lgan talab oshadi, negaki kishilar ularni kursi oshishiga o`ynashni xohlaydilar. Natijada naqd obligatsiyaga bo`lgan talab pasayadi. Bundan «likvidlik ustunligi» tushunchasi yoki zamonaviy iqtisodiy fan tili bilan aytganda pulga bo`lgan talab o`z-o`zidan kelib chiqadi. Likvidlikka bo`lgan talab bilan foiz stavkasi o`rtasida teskari bog`liqlik mavjud: foiz stavkasi qancha yuqori bo`lsa, odamlarda o`z aktivlarni naqd shaklda saqlashga bo`lgan xohish shuncha kam bo`ladi va aksincha. Shunday qilib, pulga bo`lgan yalpi talab ikki qismdan tashkil topadi: a) oldi- sotdi (sdelka) uchun talab (milliy daromad darajasidan kelib chiqadigan funktsiya), b) chayqovchilik uchun talab (foiz stavkasi funktsiyasi): Ehtiyotkorlik ham likvidlik ustunligini keltirib chiqaruvchi sabablardan biri hisoblanadi . Qimmatli qog`ozlar – jamg`arma to`plashning xatarli shaklidir.

Shuning uchun odamlarga aktivlari daxlsiz hisoblangan naqd ko`rinishdagi o`ziga xos sug`urta fondi zarur. Pul bozori va foiz stavkasi Keynscha modelda baholar o`zgaruvchan emas. Shuning uchun pul massasining ko`payishi ishlab chiqarish darajasiga baholarning o`sishi orqali emas, balki foiz stavkasi orqali ta’sir ko`rsatadi. Agar yangi klassiklar pul massasi makroiqtisodiy jarayonlarga faqat «to`g`ri» ta’sir ko`rsatish mexanizmini, Viksell - ham «to`g`ri» ham «egri» mexanizmlarini tadqiqot qilgan bo`lsalar, J.M. Keyns esa e’tiborni faqat «egri» mexanizmga qaratdi. Foiz stavkasi ikkita sababga ko`ra o`zgarishi mumkin: yokishilarning o`z aktivlarining bir qismini pul shaklida ushlab turishga bo`lgan xohishiga nisbatan ularning psixologik kayfiyatidagi o`zgarishlar oqibatida (pulga bo`lgan talab egri chizig`ining siljishi), yoki pul massasining o`zgarishi natijasida (pul taklifi egri chizig`ining siljishi). Agar foiz stavkasi R1 darajada o`rnatilgan bo`lsa (3-rasmga qarang), unda uning R2 darajaga pasayishi faqat pulga bo`lgan talab egri chizig`i chapga (D2) siljigandagina, yoki pul taklifi egri chizig`ining o`ngga (S2) siljishi natijasida sodir bo`ladi. Yuqorida aytilganlardan xulosa qilib, pul taklifi miqdori foiz stavkasiga va demak, investitsiyalar hajmiga ham ta’sir ko`rsatadi deyish mumkin. Masalan, muomaladagi pul miqdorining M1 dan M2 ga o`sishi foiz stavkasini R1 dan R2 ga pasaytirdi va investitsiyalar darajasini I1 dan I2 ga oshirdi (4-rasmga qarang).

Ammo foiz stavkasi juda past bo`lganda pulga bo`lgan talab mutlaqo elastik holatda bo`ladi, negaki odamlar barcha boshqa aktiv turlariga qaraganda naqd pulni afzal ko`radilar. J. Robinson bu vaziyatni «likvidlik tuzog`i» deb atagan. Bunday vaziyatda pul emissiyasi befoyda, negaki foiz stavkasini pasaytirish mumkin bo`lmay qoladi. Iqtisodchilar, J.M. Keynsning o`zi real hayotda likvidlik tuzog`ining amal qilish mumkinligiga ishonganmi yoki bunday vaziyatni mushohada (o`y – xayol) deb hisoblaganmi, xanuzgacha baxslashib kelmoqdalar. J.M. Keyns asarida likvidlik tuzog`ining ikki tushunchasini topish mumkin. Birinchidan, foiz stavkasi past bo`lganda (va demak, obligatsiya qiymati yuqori bo`lganda) qimmatli qog`ozlar bozori ishtirokchilari uning oshishini kutadilar (obligatsiyalar qiymatining pasayishini). Shuning uchun ular bugungi kunda qimmat obligatsiyalarni sotib olmaydilar va o`z aktivlarini likvidli shaklda saqlaydilar (chayqovchilik sababi). Ikkinchidan, past foiz stavkasi pulni qimmatli qog`ozlar ko`rinishida saqlash xatarini qoplamaydi va ehtiyotkorlik sababidan kelib chiqqan holda odamlar o`z jamg`armalarini xavfsiz bo`lgan naqd pul ko`rinishida ushlab turishni afzal ko`radilar. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartiblashning chora-tadbirlari J.M. Keyns ta’limotidagi asosiy yutuqlardan biri shundan iboratki, unda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solib turishning zarurligi ko`rsatib berildi. Bu yerda shu narsani aytib o`tish joizki, J.M. Keynsdan oldingi iqtisdchilar (D. Rikardo, A. Pigu, K. Viksell) ham bu borada nazariya yaratganlar. Ammo J.M. Keyns nazariyasi uning o`tmishdoshlari va zamondoshlari nazariyalaridan shu bilan farq qiladiki, u ishsizlik va ortiqcha ishlab chiqarish inqirozlari tasodifiy, o`z- o`zidan yuaga keladigan hodisalar emas, balki bozor mexanizmi harakati tug`diradigan hodisalar ekanligini isbotlagani holda, birinchi marta iqtisodiyotni davlat tomonidan muntazam, uzluksiz ravishda tartibga solib turish zarurligini ko`rsatib beradi. J.M. Keyns bu bilan klassiklar tomonidan ishlab chiqilgan va o`sha paytda hukumron bo`lib turgan tartiblashning mikroiqtisodiy yondashuvini rad etdi. Firmaning (mikroiqtisod) rivojlaanishi sharoiti bir butun milliy

iqtisodiyotning (makroiqtisodiy) rivojlanish sharoitini belgilab berolmasligini ko`rsatib berdi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartiblashning keynscha nazariyasi uch asosiy holatni o`z ichiga oladi: birinchidan, o`z-o`zidan harakatga keladigan bozor mexanizmiga baho beriladi; ikkinchidan, iqtisodiyotning boshboshdoqlik asosida rivojlanishi jarayonida bo`ladigan qiyinchilik va ziddiyatlarning sabablari talqin qilinadi; uchinchidan, kamchiliklarni bartaraf qilish maqsadida iqtisodiyotni tartiblash tadbirlari tizimi belgilanadi. J.M. Keyns klassiklarning iqtisodiyotning o`zini-o`zi tartiblash mexanizmini tanqid qilib, bozor iqtisodiyotida bunday mexanizm amal qilmasligini, iqtisodiyotni davlat yordamida tartiblash mumkinligini ko`rsatib, «davlat iste’molga bo`lgan moyillikka o`zining rahbarlik ta’sirini qisman muvofiq ravishdagi soliq tizimi, qisman foiz normasini belgilash yo`li bilan va ehtimol, boshqa usullar bilan o`tkazishi lozim bo`ladi», deb yozadi. J.M.Keyns fikriga ko`ra, iqtisodiy jarayonlarni davlat tomonidan tartiblanishining samaradorligi davlat investitsiyalari yordamida vositalarni qidirishga, aholining to`la ish bilan bandligiga erishishga, foiz normasini pasaytirish va belgilashga bog`liq. Uning ta’kidlashicha, davlat investitsiyalari ular etishmay qolgan sharoitda qo`shimcha pul chiqarish bilan kafolatlanishi (byudjet kamomadidan qo`rqmagan holda) kerak, kamomad esa ish bilan bandlikning o`sishi va foiz normasining pasayishi bilan bartaraf etiladi. Boshqacha aytganda, J.M. Keyns kontseptsiyasi bo`yicha, ssuda foizi qancha past bo`lsa, investitsiyalarga bo`lgan qiziqish shuncha yuqori bo`ladi, bu o`z navbatida ish bilan bandlikni oshiradi, ishsizlikni tugatishga olib keladi. Yangi keynschilik 50-yillarning ikkinchi yarmida J.M. Keyns nazariyasi asosida yangi keynschilik shakllandi. Uning ancha ko`zga ko`ringan vakillari amerkalik E. Xansen (1887-1975), P. Samuelson (1915 y. tug`ilgan), E. Domar (1914), S. Xarris

(1897-1974), R. Solou (1924 y. tug`ilgan), ingliz R. Xarrod (1900-1978) lar hisoblanadi. Yangi keynschilikning asosiy tadqiqot ob’ekti makroiqtisodiy miqdorlarning (yalpi talab, yalpi taklif, jamg`arma) o`zaro ta’siri hisoblandi. Masalaga bunday yondoshuv tsiklli ishsizlik, inlfyatsiya, iqtisodiy o`sish muammosini tahlil qilishga yordam beradi. Yangi keynschilar (E. Domar, R. Xarrod) iqtisodiy o`sish nazariyasini ishlab chiqdilar. Undagi asosiy muammo – realizatsiya muammosi hisoblanadi. Bu nazariyaga muvofiq, iqtisodiyot dinamik muvozanat holatda bo`ladi, agar talab ishlab chiqarish resurslaridan to`la foydalanish imkonini bersa. Talab bog`liq bo`lgan milliy daromadning ko`payishi, ularning fikriga ko`ra, faqat kapital jamg`arilishi funktsiyasi hisoblanadi, kapitalga bo`lgan talab esa, faqat milliy daromadning o`sish sur’ati bilan aniqlanadi. Iqtisodiy o`sishning yangi keynschilik modelida iste’mol va jamg`arma o`rtasidagi o`zaro miqdoriy bog`liqlik, «multiplikator-akselerator» tizimi asosiy o`rinda turadi. Iqtisodiy o`sishning asosiy omillari investitsiya (kapital jamg`armasi normasi) va ishlab chiqarishning kapital sig`imi (kapitalning ishlab chiqarilgan mahsulotga nisbati) hisoblanadi. Yangi keynschilar industriallashtirish paytida kapital sig`imining o`sish moyilligini va «etuk iqtisodiyot» davrida pasayishini payqadilar. Jamg`armaning invesittsiyalardan ortib ketishi iqtisodiyotda korxonalar to`la quvvat bilan ishlamaslikka va ishsizlikka olib keladi. Investitsiyalarining jamg`armadan ortib ketishi baholarning o`sishini keltirib chiqardi. Yangi keynschilar iqtisodiyotni bilvosita va bevosita tartiblash chora- tadbirlarini ishlab chiqdilar. Bilvosita ta’sir ko`rsatish usuliga soliq siyosati, byudjet orqali moliyalashtirish, kredit siyosati, tezlashtirilgan amortizatsiyalar kiradi. J.M. Keyns tomonidan taklif qilingan ssuda foizini tartiblash keng qo`llanildi. Foiz normasini o`zgartirish, birinchi navbatda asosiy kapitalga kapital qo`yilmasini rag`batlantirish uchun uzoq muddatli kreditlashga nisbatan olib boriladi. Davlat

krediti ishlab chiqarishning tarmoq tuzilishini o`zgartirishda, eksport tarmoqlarini rag`batlantirishda, iqtisodiyotning qoloq bo`g`inlarini qo`llab quvvatlashda, infratuzilmani rivojlantirishda, texnika taraqqiyotini jadallashtirishda muhim rol o`ynay boshladi. Yangi keynschilar multiplikator printsipini akselerator printsipi bilan to`ldirdilar. Multiplikator printsipi bo`yicha investitsiya ish bilan bandlikni ta’minlab daromadni oshiradi. Akselerator printsipiga ko`ra daromadlarning o`sishi konkret sharoitda investitsiyaning ko`payishiga olib kelishi ham mumkin. Buning ma’nosi shundan iboratki, daromadlarning ko`payishi yalpi talabning oshishiga olib keladi, yalpi talabning oshishi esa, ishlab chiqarishning kengaytirilishini taqozo etadi va demak, yangi investitsiyalarga bo`lgan talab kelib chiqadi. Akselerator daromad o`sishi bilan kelgusi investitsiyalar o`simi o`rtasidagi bog`liqlikni ifodalaydi.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. O`zbekiston buyuk kelajak sari. T.: O`zbekiston, 1998. 2. Agapov I. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. – M.: ViM, 1997. 3. Bartenev S.A. Ekonomicheskie teorii i shkoli. M.: «Bek», 1996. 4. Bartenev S.A. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. V 6 t. - M.: «Ekonomist’», 2005. 5. Blaug M. Ekonomicheskaya misl v retrospektive. M.: «Delo Ltd», 1994. 6. Braginskiy S.V. Pevzner Ya.A. Politicheskaya ekonomiya: diskussionnie problemi, puti obnovleniya. M.: Misl, 1981. 7. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi T.: «Fan», 1997. 8. Kostyuk V.N. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. M.: «Tsentr», 1998. 9. Keyns Dj.M. Obshchaya teoriya zanyatosti, protsenta i deneg (Antologiya ekonomicheskoy klassiki). M.: Ekonomika, 1993. 10. Klassiki keynsianstva (R. Xarrod, E.Xansen), V 2-x. t. M.: Ekonomika, 1997. 11. Nosova S.S. Puti vixoda iz ekonomicheskogo krizisa: modeli multiplikatora- akseleratora. M.: Izdatelstvo Ros. Ekon. Akad., 1993. 12. Stiglits Dj Yu. Alternativnie podxodi k makroekonomike: metodologicheskie problemi i neokeynsianstvo (Mirovaya ekonomika i mejdunarodnie otnosheniya). 1997., ¹5,6,7. 13. Rijov I.V. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. – M.: «Perspektiva», 2004. 14. Titova N.E. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. M.: «Gumanitarniy izdatelskiy tsentr VLADOS», 1997. 15. O`lmasov A., Sharifxo`jaev M. Iqtisodiyot nazariyasi. T.: «Mehnat», 1995. 16. Xovard K., Juravleva G. Printsipi ekonomiki svobodnoy rinochnoy sistemi (Ekonomiks). M.: Zlatoust, 1995. 17. Yadgarov Ya.S. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. M.: INFRA-M, 1999.

O'xshashlar

Iqtisodiy o'sishda keynschilar modeli

Iqtisodiy o`sish nazariyalari va modellari

Neoliberalizm va ijtimoiy bozor xo`jaligi

Marjinalizm ta`limoti va neoklassik iqtisodiy maktablar

Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmyeti va bosh masalasi