Iqtisodiy o`sish nazariyalari va modellari - Iqtisodiyot - Referatlar

Iqtisodiy o`sish nazariyalari va modellari

Yuklangan vaqt:

12.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

116.5 KB

Ko'chirib olish

Iqtisodiy o`sish nazariyalari va modellari Reja: 1. Iqtisodiy o`sish: yangicha yondashuv 2. E. Denison: iqtisodiy o`sish «arifmetikasi» 3. Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun iqtisodiy o`sish modeli

XX asr, 50-chi yillarning ikkinchi yarmiga kelib iqtisodiy o`sish muammosiga bo`lgan qiziqish kuchaydi va unga bag`ishlangan bir qator iqtisodchilarning (R. Xarrod, E. Domar, J. Robinson, R. Solou va b.) asarlari vujudga kela boshladi. Bunga xo`jalik dinamikasini ko`pincha inkor etuvchi eski klassik nazariyaning hozirgi zamon iqtisodiy rivojlanishning real talablariga javlb bera olmasligi sabab bo`ldi. Hozir yuqori iqtisodiy o`sish sur’ati rivojlangan mamlakatlar uchun oddiy bir hol hisoblanadi. Tadqiqotchilar iqtisodiy o`sish omillari o`rtasidagi nisbatlarning optimalligini aniqlashni, yuqori o`sish sur’atini va barqaror rivojlanishni ta’minlovchi shart- shiroitlarni aniqlashni o`z oldilariga vazifa qilib qo`ydilar. Iqtisodiy o`sishning dastlabki modellarida faqat bir omil – investitsiyalar tadqiqot qilindi. Keyinchalik iqtisodiy o`sishning investitsiya omili bilan birga boshqa omillar ham tahlil qilina boshladi. Iqtisodiy o`sish: yangicha yondashuv Urushdan keyingi davrda keynschilik nazariyasi taxminan XX asrning 70-chi yillarigacha etakchi o`rinni egallab keldi. Ammo 1974-1975 yillardagi krizis talabni rag`batlantirishga asoslangan keynschilik yondashuvni qayta ko`rib chiqishga majbur etdi. Endi iqtisodchilar keynschilik qoidalarni oydinlashtirish, konkretlashtirish bilan shug`ullanish, iqtisodiy o`sishning yangi modellarini ishlab chiqishga kirishdilar. Iqtisodiy o`sishning Xarrod-Domar modeli Iqtisodiy o`sish sur’atini aniqlashning oddiy modellaridan biri ingliz iqtisodchisi R.F. Xarrod (1900-1978) va amerikali iqtisodchi E.D. Domarlar tomonidan ishlab chiqilgan model hisoblanadi. Ular taklif qilgan model hamohang bo`lib, ularni odatda Xarrod-Domar modeli deb atash qabul qilingan. Bu bir omilli model. Unda faqat kapital yagona omil sifatida hisobga olinadi. Lekin bu omil qolgan barcha omillarni qandaydir ma’noda o`zida «mujassamlashtiradi».

Mazkur model mualliflari mehnat unumdorligi (mehnatni tejash) oshganda kapital sig`imi koeffitsienti, ya’ni kapitalning ishlab chiqarilayotgan mahsulotga bo`lgan nisbati unchalik o`zgarmasligini asos qilib oladilar. Bunday sharoitda kapitalning mehnatga bo`lgan nisbati ham, yaratilgan mahsulotning mehnat sarflariga bo`lgan nisbati ham oshadi. Umuman olganda «kapital – ishlab chiqirish» koeffitsienti o`zgarmasdan qoladi. Texnik taraqqiyot kapitalga ikki yoqlama ta’sir ko`rsatadi: ixtirolar kapitalni tejashga yoki uni ko`paytirishga olib kelishi mumkin, ya’ni ishlab chiqarilayotgan mahsulot birligining kapitalni ko`p yoki kam talab qilishga qarab. Masalan, Amerikada qarshi ta’sir ko`rsatuvchi omillarning tenglashuvi natijasida kapital sig`imi koeffitsienti barqarorligi uzoq vaqt saqlanib qolingan. Xarrod-Domar modeli ba’zi bir taxminlarga asoslanadi. Masalan, ishlab chiqarish barcha omillar ta’sirida bo`ladi deb faraz qilinadi. Talab va taklif tengligi saqlanadi, talabning o`sishi taklifning o`sishiga teng deb qaraladi. Keynschilik nazariyasiga muvofiq investitsiyalar ikki hil rol o`ynaydi: ular kapital jamg`arish vositasi sifatida bo`ladi va yalpi talab elementlaridan biri hisoblanadi. Investitsiyalar o`zgaruvchan bo`lib, ularning yordamida iqtisodiy o`sishni tartiblash mumkin. Jamg`arish S va investitsiyalar I tengligi – barqaror iqtisodiy o`sishning zarur shartlaridan biri hisoblanadi. Agar jamg`armalar investitsiyalardan oshib ketsa unda ortiqcha zaxira kelib chiqadi, asbob uskunalardan to`liq foydalanilmaydi, ishsizlik ko`payadi. Bu hol iqtisodiy o`sishning pasayishiga olib keladi. Agar investitsiyalar jamg`armalardan ortib ketsa iqtisodiyot “zo`riqib” ketishi va inflyatsiya oqibatlariga olib kelishi mumkin. Muammo shundan iboratki, qisqa muddatli (“statik”) va uzoq muddatli (“dinamik”) davrlarda jamg`armalar bilan investitsiyalar o`rtasidagi nisbatlar bir xil ko`rinishda bo`lmaydi. Qisqa muddatli davrda jamg`arma va investitsiyalar o`z yakuniy natijalari bo`yicha teng. Uzoq muddatli davrda esa boshqacha vaziyat kuzatiladi. Bugun ajratilgan (taklif) jamg`armalar, ertaga amalga oshirilishi mo`ljallangan investitsiya qo`yilmalariga (talab) muvofiq kelishi kerak. Joriy taklif

bilan kutilgan talabning mos kelishi, bugungi jamg`armalarni ertangi investitsiyalar bilan muvofiqlashtirish katta muammo hisoblanadi. Agar kon’yunkturaga oid mulohazalarni hisobga olmasak, unda uzoq muddatli davrda gap, birinchidan, real jamg`armalar va kutiladigan investitsiyalar to`g`risida borsa, ikkinchidan, gap o`rtacha ko`rchsatkichlar to`g`risida emas, balki o`sib boruvchi ko`rsatkichlar, yakuniy (o`sib boruvchi) omillar to`g`risida boradi va ularning ta’sirida investitsiyalar tashkil etiladi. Bir omilli Xarrod-Domar modeli uzoq muddatli davrda iqtisodiy o`sish muammosini echishga qaratilgan yordamchi vosita bo`lib xizmat qiladi. U o`zgarish (dinamika) jarayonida bo`ladigan o`zaro aloqalar xarakterini ochib berishga, ularni ancha aniq tasavvur qilishga yordam beradi. Dinamikadagi iqtisodiy o`sish tenglamasi Xarrod-Domar formulasi quyidagi ko`rinishga ega: Y = S / K, yoki Y · K = S bu yerda Y – iqtisodiy o`sish sur’ati, S – milliy daromaddagi jamg`arma hissasi, K – kapitalning yaratilgan mahsulotga bo`lgan nisbati (kapital sig`imi koeffitsienti). Ko`rsatilgan tenglamadan xulosa qilib shuni aytish mumkinki, iqtisodiy o`sish sur’ati Y milliy daromaddagi jamg`arma hissasining S kapital sig`imi koeffitsientiga K bo`lgan bo`linmasiga teng. Y · K ifodasi milliy daromaddagi sof investitsiya hissasini bildiradi. Nega bunday bog`liqlik olinadi? 1.Sof jamg`armaning milliy daromadga bo`lgan munosabati, S. Sof jamg`arma hissasi qancha ko`p bo`lsa, umuman olganda, investitsiyalar miqdori shuncha ko`p bo`ladi. Ularning o`sishi qancha yuqori bo`lsa iqtisodiy o`sish sur’ati ham shuncha yuqori bo`ladi: investitsiyalar o`sishi bilan iqtisodiy o`sish sur’ati o`rtasida to`g`ri bog`liqlik mavjud. 2.Kapital sig`imi, ya’ni kapitalning mahsulotlarga bo`lgan nisbati, K. O`sish sur’ati kapital sig`imi bilan bog`liq. Kapital sig`imi qancha yuqori bo`lsa iqtisodiy o`sish sur’ati shuncha past bo`ladi. Aksincha, kapital sig`imi darajasi qancha past bo`lsa (texnika taraqqiyoti, strukturali o`zgarishlar tufayli), o`sish sur’ati shuncha yuqori bo`ladi.

Kapital sig`imi koeffitsienti bilan iqtisodiy o`sish sur’ati o`rtasida teskari bog`liqlik mavjud. O`sish sur’atining son ko`rsatkichlarda ifodalanishi Xarrod-Domar formulasi qanday ishlashini AQSh misolida ko`rib chiqamiz. O`sish sur’ati kapital qo`yilmasining o`sishiga va uning samaradorligiga (qaytimiga) muvofiq aniqlanadi. Ish bilan band bo`lganlar sonining o`sish sur’ati kapitalning o`sish sur’ati bilan bir hil deb faraz qilinadi. Oddiy va tushunarli bo`lishi uchun raqamlar yaxlit ko`rinishda beriladi. AQSh milliy daromadi 4000 mlrd. doll. milliy kapitali 12000 mlrd. doll. (1988 y.) teng deb olamiz. Sof investitsiyalar sof jamg`arma S miqdori bilan muvofiq ravishda uzoq vaqt mobaynida 9% teng bo`lgan, yoki milliy daromad miqdorining 0.09 foizini tashkil etgan. Bu 360 mlrd. doll. bo`ladi (0.09 · 4000). Barcha kapitalning mahsulotga (milliy daromadga) bo`lgan nisbati ko`rinishida kapital sig`imi koeffitsienti K teng bo`ladi: 3 (12000 / 4000). Bu ko`rsatilgan miqdorlarni Xarrod-Domar modelida ifodalasak quyidagi natijaga ega bo`lamiz: Y = 0.09 / 3 = 0.03 Boshlang`ich iqtisodiy parametrlarni bilgach, kelajakda bo`ladigan o`sish sur’atini prognozlashtirish mumkin. Albatta, real o`sish sur’ati bunday hisoblashdan kelib chiqadigan o`rtacha ko`rsatkichdan farq qilishi mumkin. Aslida iqtisodiy o`sish biz ko`rib chiqqan model hisobga olmagan boshqa omillar ta’sirida ham shakllanadi. Haqiqatda iqtisodiy o`sish xo`jalik tsikli fazasiga, investitsiyalarning tuzilishiga, texnika yutuqlaridan foydalanishga va boshqa omillarga bog`liq. Dinamikadagi iqtisodiy o`sish qanday bo`ladi? Iqtisod o`sish sur’ati hisoblab chiqilgan (3 foiz o`sish) darajada bo`lishi mumkin, agar milliy daromadda jamg`armaning doimiy ulushi saqlansa va kapital koeffitsienti o`zgarmasdan qolsa.

“Qaychi tig`idagi balanslashuv” Iqtisodiyotda S va K “normadan” (bizning misolda S = 0.09, K = 3) og`ishini bartaraf etuvchi avtomatik mexanizm yo`q. Kapital sig`imi koeffitsienti qisqa vaqt ichida “normadan” yuqori yoki pastga og`ishi mumkin. Ushbu koeffitsientning me’yorli ahamiyati to`la ish bilan bandlik sharoitida bir xil, to`la ish bilan bandlik bo`lmagan sharoitda boshqacha bo`ladi. To`la ish bilan bandlik sharoitida kapital sig`imi koeffitsienti ancha past bo`ladi (K = 2,85), negaki kapital ancha to`la va intensiv ishlatiladi va natijada asbob uskuna, stanok, xom ashyoning etishmasligi kelib chiqadi. To`la ish bilan bandlik bo`lmaganda teskari vaziyat yuzaga keladi (kapital sig`imi koeffitsienti K, aytaylik 3,15 tashkil etadi). Gap shundaki, o`sish sur’ati yuqori bo`lganda kapital sig`imi koeffitsienti o`sish sur’atini yana ham tezlashtirib yuboradi. Pasayish davrida esa, ishlab chiqarish quvvatlari etishmasligi kuzatiladi (Y/K ko`rsatkich pasayadi) va iqtisodiy o`sish sur’ati yana ham sekinlashadi. Demak, bozor mexanizmining o`zi, rivojlanib borayotgan tizimini barqarorlashtirish o`rniga uni tebratib turadi. Dinamikadagi muvozanatga - optimal (kafolatlangan) va amaliyotdagi o`sish sur’atlari o`rtasidagi farqlar sababli - milliy daromaddagi jamg`arma hissasining va kapital sig`imi koeffitsientining tebranib turishi ta’sirida muntazam ravishda emas, vaqti-vaqti bilan bo`lib turadigan xato va kuzatishlar orqali erishiladi. “Kafolatlangan” o`sish sur’ati – bu rejalashtiriladigan jamg`arma va investitsiyalar tengligini ta’minlaydigan iqtisodiy o`sish sur’ati hisoblanadi. Bu prognozlashtiriladigan sur’at dinamikadagi muvozanatga muvofiq keladi va tadbirkorlarni qoniqtiradi. “Tabiiy” o`sish sur’ati – bu milliy daromadning mumkin bo`lgan maksimal o`sish sur’ati (resurslardan to`liq foydalanilganda). U aholining o`sishi va texnik taraqqiyot bilan aniiqlanadi. Amaliyotdagi o`sish sur’ati – bu milliy daromadning bir yildagi haqiqiy o`sishi:

Y = D Y / Y Muvozanatga “tabiiy” (kafolatlangan) o`sish sur’ati milliy daromadning kutilgan o`sish sur’atiga teng bo`lgan taqdirdagina erishiladi. Agar kutilgan sur’at kafolatlangan o`sish sur’atiga muvofiq kelmasa, unda amaliyotdagi o`sish sur’ati “normadan” ancha chetga og`ishadi. O`sish sur’atining bunday chetga og`ishi va beqarorligi “pichoq tig`idagi balanslashuv” deb ataladi - amaliyotdagi o`sish sur’ati “kafolatlangan” o`sish sur’atidan doimo og`ib turadi. Shu sababdan, Xarrod fikriga ko`ra, iqtisodiy kon’yunkturaning tebranib turishi muqarrar. Barqaror o`sish shartlari Iqtisodiy o`sishning keynschilikka asoslangan tahlilida investitsiya muammosi asosiy hisbolanadi. Xarrod-Domar modelida ko`zda tutilgan maqsadlardan biri ana shu tahlilni kengaytirishga qaratilgan. Mazkur model qisqa muddatdagi (masalan, bir ishlab chiqarish doirasidagi) iqtisodiy o`sish holatini emas, balki uzoq davrdagi iqtisodiy o`sish egri chizi qanday bo`lishini aniqlashga yordam beradi. Model doimiy, bir xil iqtisodiy o`sishga erishish uchun qanday shartlar zarurligini ko`rsatib berishga yordam beradi. Bunday shartlar: · iqtisodiy o`sish nafaqat joriy investitsiyalar darajasini va davlat kapital qo`yilmalarini qo`llab-quvvatlashni, balki ularning ko`payishini taqozo etadi; investitsiyalarning ko`payishi iqtisodiy o`sishga undovchi, yangi kuch sifatida qaraladi; · talab (investitsiyalarni rag`batlantirish) va taklifni (ishlab chiqarish quvvatlari yoki barcha ishlab chiqarish omillaridan foydalanish va to`la ish bilan bandlik sharoitida yaratilishi mumkin bo`lgan yalpi mahsulot) doimo balanslab turish zarur; · taklifning ko`payishi bilan talabning oshishi o`rtasidagi tenglik, asosiy kapitalning ko`payishini ta’minlovchi investitsiyalarning hal qiluvchi ta’siri asosida o`rnatiladi.

Demak, Xarrod-Domarning bir omilli modeli faqat uzoq muddatli davrdagi o`zgaruvchan iqtisodiy o`sishni muvozanatlashtirishga qodir bo`lgan murakkab o`zaro aloqalarni tushunishga yordam beradi. Bu yerda shu narsaga e’tibor berish kerakki, mazkur model konkret andozalarni, iqtisodiy siyosat yo`nalishlarini ishlab chiqish vositasi emas, balki nazariy tahlil vositasi hisoblanadi. Unga ko`ra kapital sig`imi koeffitsienti qancha past bo`lsa, jamg`armadan foydalanish uchun imkoniyatlar shuncha ko`p, kapital elementlari shuncha samarali bo`ladi. Yuqori kapital sig`imi koeffitsienti va uncha yuqori bo`lmagan jamg`arma darajasi talabni yuzaga keltirish uchun qulay sharoit yaratib beradi, ammo o`sish sur’ati nuqtai nazardan noqulay hisoblanadi. Model mualliflari iqtisodiy o`sishni tartiblab turish uchun davlat aralashuvini zarur deb hisoblaydilar. Bunday aralashuv barqaror iqtisodiy o`sish sharti hisoblanadi. Kobb-Duglasning ikki omilli modeli Iqtisodiy o`sishga turli omillar ta’sirida, jumladan mehnat va kapital omillari, ularning yuqori unumdorligi natijasida erishish mumkin. Bunda har ikki omilning ishlab chiqarish hajmini ko`paytirishga bo`lgan ta’siri har xil bo`ladi. Mehnat va kapital omillari o`rtasidagi ratsional nisbat ishlab chiqarish funktsiyasi yordamida aniqlanadi. Foydalanayotgan har bir omil me’yorli unumdorlikka erishganda eng qulay vaziyat yuzaga keladi. Ishlab chiqarish funktsiyasiga asoslangan holda amerikalik iqtisodchi P. Duglas va matematik X. Kobb iqtisodiy o`sish modelini ishlab chiqdilar. Mazkur model ikki omilli – mehnat va kapital - bo`lib, ushbu omillarining ishlab chiqarish hajmini yoki milliy daromadni ko`paytirishdagi ulushni hisoblashga imkon beradi. Kobb – Duglas modeli quyidagi ko`rinishga ega: bunda Y – ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori ( milliy daromad ), K – kapital qo ` yilmasi , L – sarflangan yalpi mehnat , A – mutanosiblik koeffitsienti , a – mahsulot ( daromad ) dagi kapital hissasini ko ` rsatuvchi koeffitsient , b - mahsulot ( daromad ) dagi mehnat hissasini ko ` rsatuvchi koeffitsient . Mazkur model mualliflari 1899-1922 yillar davrida AQSh ishlab chiqarish sanoatida ish bilan

bandlikning va asosiy kapitalning ko`payishi ishlab chiqarishning o`sishiga olib kelganini aniqlab berdi. Ch. Kobb va P. Duglas tajriba yo`li bilan ishlab chiqarish funktsiyasining quyidagi parametrlarini aniqlab berdi: Kapital sarflarning 1%ga ko`payishi ishlab chiqarish hajmining 1/4 ga yoki 0.25 foizga oshishini keltirib chiqaradi; mehnat sarflarining 1% ga ko`payishi mahsulot ishlab chiqarishni muvofiq ravishda 3/4 yoki 0.75 foizga oshiradi. Koeffitsient a, agar kapital sarflari 1%ga ko`paysa, ishlab chiqarish (milliy daromad) necha foizga o`zgarishini ko`rsatadi. Xuddi shunga o`xshash, koeffitsient b, agar mehnat sarflari 1% ga ko`paysa daromad necha foizga o`sishini bildiradi. a + b yig`indisi, K va L omillari bir vaqtda 1% ga ko`payganda ishlab chiqarish yoki milliy daromad hajmi necha foizga oshganini ko`rsatadi. Agar a + b = 1 desak, (Kobb va Duglas ishlab chiqqan modelni ko`rilayotgan davrga qo`llasak bu yig`ma, formuladan ko`rinib turganidek, 1 ga teng), bu K va L bir vaqtda 1 foizga oshishi Y ning ham 1 foizga oshishini keltirib chiqarishini bildiradi. Lekin a + b > 1 yoki a + b < 1 vaziyatlari ham yuzaga kelishi mumkin. Bunday vaziyatlarda kapital va mehnat omillari qaytimining ko`payishi yoki kamayishiga qarab ularni o`zaro almashtirish mumkin. Amaliyotda omillarning bunday o`zaro almashinishi texnologik o`zgarishlar bilan bog`liq. E. Denison: iqtisodiy o`sish «arifmetikasi» Biz iqtisodiy o`sishning bir omil, (Xarrod, Domar) va ikki omilli (Duglas, Kobb) modellarini ko`rib chiqdik. Amerika iqtisodchisi Edvard Denison ulardan farqli o`laroq iqtisodiy o`sish muammosiga omillarni maydalashtirish va detallashtirish orqali yondashdi. U turli mamlakatlardagi iqtisodiy o`sishni aniq tasavvur qilish uchun iqtisodiy o`sish sur’atiga ta’sir etuvchi bir talay omillarning «hissasini» hisoblab chiqishga harakat qilgan. Denison G`arbiy Evropa, Yaponiya, AQSh mamlakatlarida o`sish so`r’atlari nega bir birlaridan keskin farq qilishini, unga ta’sir etuvchi sababalarni (omillarni)

aniqlab berishni o`ziga maqsad qilib qo`yadi. Bunda iqtisodiy o`sishda qaysi omil birlamchi, qaysi omil ikkilamchi rol o`ynashini ham tadqiq qiladi. Tahlil keng statistik materiallar yoradamida olib borildi. 23 omil, jumladan ta’lim darajasi, professional tayyorgarlik, bilim tarqatish, asosiy kapitalning “yoshi” va boshqa omillar ta’sirini aks ettiruvchi mufassal jadval tuzildi. Turli omillarning amal qilishi bir biriga chirmashib ketadi. Ba’zi omillar iqtisodiy o`sishga to`g`ridan to`g`ri ta’sir ko`rsatsa, ba’zilari bilvosita ta’sir ko`rsatadi. Amerika iqtisodchisi barcha omillarni ikki guruhga ajratadi: «jismoniy» (mehnat va kapital) va «unumdorlik» (texnologiya, ixtisoslashuv). O`z navbatida yiriklashtirilgan omillar ancha mayda shakllarga ajratiladi; masalan, kapital – uy joy, xalqaro aktivlar, imorat-inshoatlar va asbob uskunalarni o`z ichiga olsa, mehnat esa ishchilarning soni, jinsi, yoshi bo`yicha tuzilishi, ta’lim va ishlatilgan vaqtni o`z ichiga oladi. Mehnatni o`lchashda ketma ketlik uslubidan foydalaniladi. Avvalo ishlovchilarning umumiy soni, so`ngra unumdorlikka ta’sir etuvchi ishlovchilarning sifat tavsifi hisobga olinadi va h.k. Denisonning statistik raqam, hisob-kitob va xulosalarini aniq tasavvur etish uchun, uning «Iqtisodiy o`sish sur’atidagi farqlar tadqiqoti» kitobida 12 mamlakat misolida alohida davrlar uchun berilgan jadval asosida tuzilgan quyidagi jadvalni ko`rib chiqamiz. Jadval: Alohida mamlakatlarda iqtisodiy o`sish sur’atini tashkil etuvchilar, %. O`sish sur’atini tashkil etuvchi omillar AQSh 1950-1962 y. Yaponiya 1953- 1971y. GFR 1950-1962y. Mehnat 1,12 1,85 1,37 Kapital 0,83 2,10 1,41 Texnik taraqqiyot 0,76 1,97 0,8 Resurslarning joylashishi 0,29 0,95 1,01 Ishlab chiqarishning qo`lami 0,36 1,94 1,61 Boshqalar -0,04 0,00 0,00 O`sish sur’ati 3,32 8,81 6,27

Jadvaldan shu narsani ko ` rish mumkinki , GFR uchun ishlab chiqarish ko ` lamini kengaytirish muhim ahamiyat kasb etadi . Zamonaviy texnologiyalarga o ` tish Yaponiya iqtisodiyotida yuqori ish sur ’ atini ta ’ minlashda muhim rol uynagan , garchi bu yerda u yoki bu omilni ajratib ko ` rsatish qiyin bo ` lsa ham . Haqiqatdan Yaponiyada iqtisodiy o ` sishning yarmini ishlab chiqarish omillari ta ’ minlangan bo ` lsa , ikkinchi yarmini texnika va texnologiya ta ’ minlangan . Amerika iqtisodiyotida mehnat unumdorligini oshirish , kapitaldan foydalanish muhim hisoblangan . Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun iqtisodiy o`sish modeli Ikkinchi jahon urishidan keyin mustamlaka tizimining yemirilishi bilan “ kam rivojlangan ” atalmish mamalakatlar xo ` jaligini rivojlantirish muammosi iqtisodiy fanda markaziy o ` rinlardan birini egalladi . Osiyo , Afrikadagi bir qator bunday mamlakatlar aholisining o ` sish sur ’ ati yalpi ichki mahsulotning o ` sish sur ’ atidan oshib ketgan . Jon boshiga to`g`ri keladigan yalpi ichki mahsulot ko`paymagan, balki bir o`rinda qolgan yoki pasaygan. Ba’zi rivojalanayotgan mamlakatlarda ichki jamg`arma manfiy bo`lgan, ya’ni mamlakat ishlab chiqarishdan ko`ra ko`p iste’mol qilgan, demak chetdan keladigan resurslar hisobiga yashagan. Mutaxassislar g`arib iqtisodiy fani yutuqlariga asoslangan holda rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiy o`sishini rag`batlantirish bo`yicha amaliy tavsiyalarni va modellarni ishlab chiqdilar. XX asrning 50-60 yillari keynschilik vakillari nazariyalari ancha keng tarzda qo`llanildi. Davlat investitsiyalari - muvoffaqiyat garovi Keynschilarning takidlashicha, kam rivojlangan mamlakatlarda xususiy ixtiyoriy jamg`armalarning roli juda past. Aholi ishlab topgan daromadlarning barchasini iste’molga sarflashni afzal ko`radi va deyarli investitsiyani amalga oshirmaydi. Bunday holatning asosiy sabablaridan biri industrial rivojlangan mamlakatlar “ta’siri” hisoblanadi. g`arb hayot tarzining kirib kelishi isrofgarchilikka yo`l qo`yish, zeb-ziynat buyumlariga bo`lgan sarflarni

ko`paytirishni keltirib chiqardi. Shuning uchun daromadning oshishi jamg`armaning tez ko`payishiga va demak investitsiyaning ko`payishiga olib kelmaydi. Shu bois majburiy jamg`armalarning roli oshib boradi (aholidan olinadigan soliq va har xil to`lovlarni ko`paytirish hisobiga) va davlat investitsiyalarining ahamiyati kuchayib boradi. Davlat aholi pul resurslarini investitsiyaga yo`naltirish chora-tadbirlarini ko`rishi lozim. Bunday chora- tadbirlardan biri foiz normasining davlat tomonidan tartiblab turilishi hisoblanadi. Chunki tadbirkorlar o`z kapitallarini ishlab chiqarish sohasidan ko`ra, tez-tez savdo va moliyaviy sohalarga yo`naltiradilar. Nega? Birinchidan, rivojlanayotgan mamlakatlar uchun tipik xol hisoblangan surunkali inflyatsiya ishlab chiqarish sohasiga kapital qo`yishni foydasiz qilib qo`yadi. Ikkkinchidan, bozor infrastrukturasining va xo`jalik qonunchiligining yaxshi rivojlanmaganligi xususiy tadbirkorlarga savdo, transport, aloqa sohalarida monopol mavqeiga erishish va shuning hisobiga monopol yuqori foyda olish imkonini beradi. Xususiy sektorni rivojlantirishni, keynschilar fikriga ko`ra, bozor infrastrukturasiga va iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlariga davlat kapital qo`yilmalarini ko`paytirish, investitsion kreditlarni kengaytirish, foiz stavkasini pasaytirish, mo`’tadil inflyatsiya va byudjet taqchilligini ta’imnlash yo`li bilan rag`batlantirish zarur. Amerika iqtisodchilari R. Nurske, A. Xirshman va boshqalar rivojlanayotgan mamlakatlar uchun iqtisodiy o`sish modellaridan biri – “keskin sakrash” nazariyasini ishlab chiqdi. Bu nazariyaga muvofiq rivojlanayotgan mamlakatlar qoloqlikdan kutilish uchun “kambag`allik tuzog`ini” uzib tashlashi kerak. Yaratilgan moddiy boyliklar aholining o`sishi tomonidan “eb tashlanishi” tufayli kelib chiqadigan “kambag`allik tuzog`ini” quyidagi rasm ko`rinishda ifodalash mumkin.

1-rasm. “Kambag`allik tuzog`i” Iqtisodiy o`sishga to`sqinlik qiluvchi salbiy holatlar doiraviy ko`rinishda joylashgan bo`lib iqtisodiy o`sish omillaridan foydalanishga qarshi ta’sir ko`rsatadi. Past darajadagi investitsiya qo`yilmalari mehnat unumdorligini oshirish va daromadlarni ko`paytirish imkonini bermaydi. Aholining tez o`sishi oziq ovqat va iste’mol tovarlarining o`sishini “eb tashlaydi”. Iqtisodiy turg`unlik vaziyati kelib chiqadi. Bu “tuzoqdan” qanday qutilish kerak? Nurske fikriga ko`ra, davlat investitsiyalarni ko`paytirish iqtisodiy o`sishga keskin turtki bo`ladi. Bunda dastlabki investitsiya qo`yilmalari milliy daromadning 12-15 foizidan kam bo`lmasligi kerak. Investitsiyalarning ko`payishi mehnatga bo`lgan talabni oshiradi, bu esa jamg`armaning o`sishiga va xususiy investitsiyalarning jonlanishiga olib keladi. “Keskin sakrashdan” keyin davlat aralashuvi qisqarilishi kerak, negaki stixiyali bozor mexanizmi amal qila boshlaydi. A. Xirshman iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlarida “investitsion turtkining” zarurligi to`g`risida qayd qilib o`tadi. Bu borada xorijiy investitsiyalar ancha ko`p yordam berishi mumkin. O`z resurslariga suyanish va bozor mexanizmini faollashtirish Neoklassik yo`nalish namoyandalari keynschilarning davlatning rolini kuchaytirish va iqtisodiy erkinlik printsiplariga putur etkazish qoidalarini tanqid qildi. Ularning fikriga ko`ra, xo`jalikni rivojlantirishda muvoffaqiyatlarga

erishishni xohlovchi davlatning asosiy vazifasi – bozor imkoniyatlarini ro`yyobga chiqarish, bozor infrastrukturasini tashkil etishdan iborat. Jamiyat vaziyatni birdan, keskin o`zgartira olmaydi. An’anaviy institutlarni xo`jalik yuritishning yangi sharoitlariga asta-sekin moslashtirib borish lozim. Agar keynschilar asosiy e’tiborni yirik korxonalarni rivojantirishga va xorijiy kapitalni jalb qilishga qaratgan bo`lsalar, neoklassiklar esa kichik va o`rta biznesni rivojlantirishni zarur deb hisobladilar. Ularning fikricha, asosiy muammo xususiy jamg`arma va investitsiyalarning etishmasligi emas, balki ichki bozorning torligidir. Xususiy tashabbuskorlikka keng yo`l ochib berish iqtisodiyotning jonlanishiga, daromadlar darajasining oshishiga va demak iste’mol va jamg`armaning o`sishiga olib keladi. Eng asosiysi – bozor iqtisodiyotining normal amal qilishini ta’minlovchi institutlarni tashkil etishdir. XX asrning 70-yillari neoklassiklarning tavsiyalari rivojlanayotgan mamlakatlarda keng tarqala boshladi. Buning asosiy sababi, birinchidan, xo`jalik hayotini erkinlashtirish tufayli muvaffaqiyatlarga erishgan bir qator “yangi industrial mamlakatlar” tajribasi ta’siri bo`lsa, ikkinchidan, keynschilik andazalaridan faol foydalangan mamlakatlarda vujudga kelgan ko`plab muammolarning (xalqaro savdo hamjamiyatining qisqarishi, protektsionizm siyosati tufayli import hisobiga qoplash imkoniyatlarining cheklanishi, surunkali inflyatsiya, monopolizm, korruptsiya va b.) mavjudligi hisoblanadi. Lekin neoklassik modellarini amaliyotda qo`llash anchagina tanqidiy ko`z qarashlarni keltirib chiqardi. Asosiy tanqid ob’ekti inflyatsiyani jilovlash maqsadida qattiq monetar siyosatini olib borish zarurligi hisoblanadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda makroiqtisodiy barqarorlikning monetar metodlari rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotidagi kabi natijalarni bermaydi, chunki ular o`rtasida chuqur institutsional farq amal qiladi. Shuning uchun qattiq moliyaviy siyosat tez- tez iqtisodiyotning keskin qisqarishiga, turmush darajasining pasayishiga, ijtimoiy ziddiyatlarning keskinlashuviga olib keladi.

«Osiyofojiasi» Atoqli shved iqtisodchisi Nobel mukofoti sohibi Gunnar Myurdal o`zining 1968 yili chop etilgan «Osiyofojiasi» kitobida rivojlanayotgan mamlakatlar (Janubiy Osiyomamlakatlari) iqtisodiy o`sishini ancha chuqur tahlil qildi. Uning ko`rsatib berishicha kam rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiy o`sish qiynchiliklari, ko`pchilik g`arb mutaxassislari aytganlaridek, kapital etishmasligida emas, balki mehnat resurslarining etishmasligidir. Mehnat resurslarning etishmasligi deganda, bir vaqtda ishchi kuchining taqchilligi va ishchi kuchining ko`pligi tufayli bo`ladigan ziddiyat nazarda tutiladi. Bunday ziddiyatning asosiy sababi qishloq xo`jaligining juda qaloqligi: eski tuzilma, kadrlar tayyorlash va ta’limning past darajasi tufayli u sanoat va shaharga erkin ishchi kuchini etkazib berishga qodir emas. Rivojlangan mamlakatlarning nazariyalari, Myurdalning takidlashicha, rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotini tahlil qilish uchun yaramaydi. Bu mamlakatlardagi holat butunlay o`zgacha. Bu yerda baholarning vaziyatga tez moslanuvchan emasligi, resurslarning bir joydan ikkinchi joyga kuchib turishining sustligi, bozorning monopollashuvining yuqori darajasi, qaror qabul qilishda irratsionallik kuzatiladi. Myurdal, iste’mol bilan jamg`armani bir-biriga qarshi qo`yish mumkin emasligini qayd qilib o`tadi. Ist’emolni oshirmasdan rivojlanayotgan mamlakatlarda muvoffaqiyatli iqtisodiy o`sishga erishib bo`lmaydi. Nafaqat jamg`arish normasini ko`paytirish, balki aholining turmush darajasini oshirish uchun resurslarni topish, zamonaviy ishlab chiqarish talablariga javob beradigan ishchilarni shikllantirish uchun sharoit yaratish kerak. Myurdal davlatning faol aralashuvini asoslab berdi. Davlat iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va texnologik qayta o`zgarishlarni amalga oshirishi lozim. Myurdalning isbotlab berishicha, aholining o`sishni nazorat qilish, qishloq xo`jaligi yerlarini taqsimlash, sog`liqni saqlash va ta’lim sohalarida chuqur islohatlarni o`tkazish zarur. Iqtisodiy rivojlanishning muhim shart-sharoitlaridan biri-jiddiy institutsional

qayta o`zgarishlarni amalga oshirish. Eskirgan odat va an’analarni tugatish juda katta ahamiyatga ega. Myurdal kam rivojlangan mamlakatlar xo`jaligini rivojlantirish uchun to`sqinlik qilayotgan illatlarni, ya’ni davlat apparati korruptsiyasi, amaldorlar va yirik kapital egalarining jamiyat manfaatlariga xilof ravishda o`zlarining egaistik manfaatlarini amalga oshirishi, yuqori boshqaruv xodimlarining imtiyozli holatini ko`rsatib beradi.

Adabiyotlar: 1. Agapov I. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. – M.: ViM, 1997. 2. Bartenev S.A. Ekonomicheskie teorii i shkoli. - M.: Bek, 1996. 3. Bartenev S.A. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. V 6 t. - M.: «Ekonomist’», 2005. 4. Jid. Sh., Rist Sh., Istoriya ekonomicheskix ucheniy. - M.: Tsentr, 1998. 5. Konotopov M.V., Smetanin S.I. Ekonomicheskaya istoriya - M.: «Dashkov i K0», 2005. 6. Razaqov A. va b. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi (o`quv qo`llanma) - T.: Moliya, 2002. 7. Rijov I.V. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. – M.: «Perspektiva», 2004. 8. Xrestomatiya po ekonomicheskoy teorii. - M.: Yurist’. 2000. 9. Yusupov Yu.K. Stanovlenie i razvitie ekonomicheskoy nauki. - T.: A.O. Uchkun, 1999.

O'xshashlar

Iqtisodiy taraqqiyot, iqtisodiy o`sish va milliy boylik

Iqtisodiy o’sishning neoklassik modellari

Iqtisodiy-ijtimoiy prognozlash modellari

Iqtisodiy o'sishning neoklassik modellari

Iqtisodiy rivojlanish nazariyalari fan sifatida