Iqtisodiy o'sishning neoklassik modellari - Iqtisodiyot - Referatlar

Iqtisodiy o'sishning neoklassik modellari

Yuklangan vaqt:

20.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

226.5 KB

Ko'chirib olish

Iqtisodiy o`sishning neoklassik modellari Reja: 1. R. Solouni neoklassik iqtisodiy o`sish modeli 2. Iqtisodiy o`sishda Dj. Mid modeli. 3. Iqtisodiy o`sishni A. Lyuis modeli

R. Solouni neoklassik iqtisodiy o`sish modeli O`sishning birinchi neoklassik modellari 1950-yillar oxiri 1960-yillarda paydo bo`la boshladi, bunda dinamik muvozanat muammolariga e’tibor susayib, nafaqat foydalanilmagan quvvatlar balki yangi texnikani joriy etish, unumdorligini oshirish va ishlab chiqarishni tashkil etishni yaxshilash hisobiga o`sishning mumkin bo`lgan sur’atiga erishish muammosi birinchi pog`onaga chiqib qoldi. Bu bilan bog`liq holda nafaqat nazariy asoslar balki iqtisodiy o`sishning taxlil qilish uslublari ham o`zgardi. Bu davrda rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida yirik korxonalarning roli ortib, ular o`sishning neokeynschilik modeliga asoslangan holda o`z investitsiyalarini strategik rejalashtirish tartibida makro darajada dinamik o`sish modellarini to`za boshladilar. Yirik firmalarning mustaqil iqtisodiy siyosat o`tkazishlari, ularning o`z o`sish siyosatiga bo`lgan qiziqishlari neoklassik yo`nalish vakillarini o`sishning neonekeyschilik makro iqtisodiy modellariga o`xshash modellarini yaratishga bo`lgan faolligini oshirdi. Bu yo`nalish vakillari (amerikalik iqtisodchi R.Solou, ingliz iqtisodchisi Dj. Mid va boshqa mualliflar) iqtisodiyotga davlat aralashuviga qarshi chiqishdi, chunki, ularning fikricha yirik firmalarga bozor raqobatchiligi sharotida potensial o`sishga erishish uchun mavjud resurslardan yanada ko`proq foydalanish uchun erkinlik berish kerak edi. Ular modellarining metodologik asosi bo`lib ishlab chiqarish omillarining nazariyasi va chegaraviy unumdorlik nazariyasi xizmat qildi. Neoklassik maktab nazariyotchilari o`sishning keynschilik nazariyalarini 3 ta punkt bo`yicha tanqid qilishdi: • • Birinchidan, ular o`sishning asosiy omili sifatida- kapital jamg`arilishiga e’tiborni qaratganlar. Neoklassiklarning fikriga ko`ra esa ishlab chiqarishning o`sishiga yangi ishchilarni jalb etish hisobiga ham erishish mumkin. • Ikkinchidan, ular kapital koeffitsiyenti s ning o`zgarmasligidan kelib chiqqan. Neoklassik modellar esa 2 xil ishlab chiqarish omillari (kapital va mehnat) ni hisobga olib va ularning o`zaro almashinuvini inobatga olib bu koeffitsiyent o`zgarishi mumkinligini ta’kidlaydilar.

• Uchinchidan ular bozor mexanizmining avtomatik ravishda muvozanatni tiklay olish qobiliyatini to`g`ri baholashmagan. Neokeynschilardan farqli ravishda ular faqat raqobatli bozor iqtisodiyoti iqtisodiy o`sishning muvozanatliligini ta’minlay oladi deb hisoblashgan. Raqobat mexanizmidan tashqari bunday shartlaridan biri bo`lib neoklassiklarda qat’iy pul tizimi hisoblanadi. Dastlab bu model R.Solou tomonidan ―Iqtisodiy o`sish nazariyasiga qo`shilgan hissa‖ maqolasida bayon etilgan (1956 yil.), so`ng esa ―Texnika taraqqiyoti va agregativ ishlab chiqarish funksiyasi‖ ishida rivojlantirildi (1957y). 1987 yilda uni ishlab chiqqanligi uchun muallif iqtisodiyot bo`yicha Nobel mukofotiga sazovor bo`ldi. Model resurslarning to`liq bandligini ta’minlovchi ishlab chiqarish omillari bozorlaridan mutlaq raqobat ustunligining neoklassik talqiniga asoslanadi. Mahsulot ishlab chiqarish- nafaqat kapital balki mehnatning faoliyatidir va bu omillar bo`yicha ishlab chiqarish elastikligi koeffitsiyentlarining yig`indisi 1 ga teng. R.Solou iqtisodiy tizim muvozanatligining muhim sharoiti yalpi talab va yalpi talifning teng bo`lishi ekanligidan kelib chiqadi. Bunda modeldagi yalpi taklif Kobb- Duglasni ishlab chiqarish funksiyasi asosida aniqlanib, bir tomondan ishlab chiqarish hajmi o`rtasidagi funksional bog`liqlik munosabatini, ikkinchi tomondan esa- foydalaniladigan omillar va ularning o`zaro kombinatsiyasini ifodalaydi. Kobb-Duglas ishlab chiqarish funksiyasi bo`yicha har bir omilning ulushi mahsulot qiymatida doimiy, ammo absolyut jihatdan mehnat va kapital sarfi o`zgarishi mumin. Eng umumiy ko`rinishda milliy ishlab chiqarish hajmi У ishlab chiqarishning 3 omili funksiyasi hisoblanadi: mehnat L, kapital К va yer N: Y = f(L,K,N) Biroq yer omili iqtisodiy tizimda kam ma’noga ega bo`lganligi tufayli R. Solou modelida keltirilmagan.

R. Solou modelidagi yalpi talab investitsion va iste’mol talabi bilan aniqlanadi. bir ishchi hisobiga ishlab chiqarish tenglamasi quyidagicha ko`rinishga ega bo`ladi:

Ishlab chiqarish funksiyasi tovarlar bozoridagi taklifni aniqlaydi, kapitalning jamg`arilishi esa- ishlab chiqarish mahsulotiga bo`lgan talabni. Endi, kapitalning jamg`arilishi qanday qilib iqtisodiy o`sishni ta’minlanishini ko`rib chiqamiz. Kapitalning hajmi investitsiyalar va chiqib ketish ta’sirida o`zgaradi: Investitsiyalar kapital zahirasini oshiradi, chiqib ketish esa kamaytiradi. Bir ishchi hisobiga investitsiyalar bir ishchiga tug`ri keladigan daromadning bir qismi hisoblanadi (i = sy) Shunday qilib, (y) ni ishlab chiqarish funksiyasi ifodasi bilan o`zgartirsak, investitsiyalar tenglamasining kapital bilan qurollanganlik funksiyasiga ega bo`lamiz: i = sf(k) Tenglamadan kelib chiqadiki kapital bilan qurollanganlik darajasi (k) qancha yuqori bo`lsa ishlab chiqarish darajasi f(k)) ham shunchalik yuqori bo`ladi, investitsiyalar i ham ko`p bo`ladi. Bu kapitalning mavjud zahiralari (k) bilan yangi kapital jamg`arilishi ί o`rtasida bog`liqlik mavjudligidan dalolat beradi. Unda ko`rsatilganidek jamg`armalar me’yori (s) ishlab chiqarilgan mahsulotning istemoli (s) va investitsiyalarga (i) bo`linishini aniqlaydi. Ixtiyoriy kapital bilan qurollanganlik darajasi (k) uchun ishlab chiqarish hajmini f(k) investitsiyalr hajmini sf(k), iste’mol esa mos ravishda f(k)-sf(k) ni, tashkil etadi .

Kapital amortizatsiyasi hajmini aniqlash uchun xar yili uning aniqlangan ma’lum bir qismi d chiqib ketadi deb hisoblaymiz. Bu ko`rsatkich amortizatsiya me’yori deiladi Masalan, agar kapital o`n yil ekspluatatsiya qilinsa unda chiqib ketish me’yori yiliga 10% (d =0.1) ni tashkil etadi. Shunday qilib, har yili chiqib ketadigan kapital miqdori (dk) ni tashkil etadi. Kapitalning har yili chiqib ketadigan qismi kapital zahiralari bilan proporsional. Shunday qilib, investitsiyalarda chiqib ketishning va kapital zahiralariga ta’sirini quyidagi formula bilan ifodalash mumkin . bu yerda lk- bir ishchiga to`g`ri keladigan, kapital zahiralarining o`zgarishi. Investitsiyalar va jamg`armalar tengligidan foydalanib. quyidagiga ega bo`lamiz .

U kapitala zahirasi (k) investitsiyalar chiqib ketish hajmi bilan tenglashganga qadar ((sf(k) = dk)) o`z ishni (M>0) ko`rsatadi. Bu holatni YE nuqta ifodalab unga mehnatning kapital bilan qurollanganlikning barqaror darajasi k* muvofiq keladi . k* ga erishganda iqtisodiyot uzoq muddatli muvozanat holatida bo`ladi. Kapitalning boshlang`ich hajmiga bog`liq bo`lmagan ravishda, u keyinchalik barqaror holatga ega bo`ladi. Agar kapital zahiralari barqarorlik darajasi (k1) dan past bo`lsa investitsiyalar chiqib ketishdan ortiq bo`ladi, kapital bilan qurollanganlik oshadi va o`sib boradi.- (k*) darajasiga yetmaguncha. Agar kapital zahiralari (k2) nuqtaga mos kelsa, unda investitsiyalar eskirishdan kam bo`ladi. Demakki kapital zahiralari qisqarib (k*) darajasiga yaqinlashib boradi . Kapital bilan qurollanganlikning muvozanatli darajasiga jamg`arma meyo’ri ta’sir ko`rsatadi. Uning (S1) dan (S2) gacha o`sishi (S1f(R)) dan (S2f(R)) ga

siljitadi va iqtisodiyot yuqoriroq kapital bilan qurollanganlik (R*) va yuqoriroq mehnat unumdorligiga ega yangi muvozanatli holatga o`tadi. Shunday qilib R. Solou modeli jamg`arma me’yori barqaror kapital bilan qurollanganlikni belgilovchi asosiy omil ekanligini ko`rsatadi. Jamg`armaning nisbatan yuqoriroq me’yori kapitalning ko`proq zahirasi va ishlab chiqarishning nisbatan yuqoriroq darajasini ta’minlaydi. Shu bilan birga jamg`arish jarayoni iqtisodiy o`sish mexanizmini belgilab bermaydi, u faqat bir muvozanat holatdan ikkinchisiga o`tilishini ifodalaydi. Shuning uchun R. Solou modelining keyingi rivojlanishi aholi sonini o`zgarishi va texnik taraqqiyotning tezlashishini ko`zda tutadi. Oldin aholining o`sishi omilini ko`zatamiz. Aholi soni o`sgandagi kapital bilan qurolanganlikning muvozanatli darajasi. Aholi doimiy (n) sur’at bilan o`sadi deb tasavvur qilamiz. Ishchilar sonining ko`payishi boshqa teng sharoitlarda mehnatning kapital bilan qurollanishining qisqarishiga olib kelishi mumkin. Natijada, bir ishchiga kapital zahirasi o`zgarishini ko`rsatuvchi tenglama quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi: Mehnatning kapital bilan qurolanganligi pasayishi tufayli uni oldingi darajada saqlab turish uchun investitsiyalarning kapital chiqib ketishini qoplaydigan hajmi zarur. Matematik jihatdan o`zgarmas kapital bilan qurolanganlik sharoitidagi iqtisodiyotda barqaror muvozanatni ifodalovchi bu talab quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi: Tenglamadagi (d+n) R investitsiyalarning kritik kattaligini xarakterlaydi. YA’ni bir ishchiga to`g`ri keladigan kapitalni doimiy o`zgarmas darajada saqlab turadigan hajmini ifodalaydi .

Aholi o`sishining hisobga olgan holda R. Solou modelini grafik jihatdan ifodalash uchun mehnatning kapital bilan qurollanganligi barqaror darajasini (R*) deb belgilaymiz. Aniqlaganimizdek, agar bir ishchiga to`g`ri keladigan kapital (R=const) bo`lsa iqtisodiyot muvozanat holatida bo`ladi. Agar R1<R* bo`lsa, unda amaldagi investitsiyalar ularning kritik kattaligidan yuqori va (R1) o`sadi. Agar R2> R*, unda investitsiyalar ularning kritik darajasidan past va R2 ga pasayadi. Model iqtisodiyot barqaror holatda bo`lishi uchun investitsiyalar sf(R) kapital chiqib ketishi va aholining o`sishi (d+n) R oqibatlarini qoplashi kerakligini ko`rsatadi. B holda kapital bilan qurollanganlik (R) va mehnat unumdorligi (U) o`zgarmas qoladi. Lekin aholi o`sishida kapitalning doimiyligi. Kapital ham aholiga mos sur’atda o`sishi kerakligini anglatadi: ya’ni: Bundan quyidagi xulosa kelib chiqadi: aholining o`sishi -iqtisoiyotning barqarorlik holati sharoiidagi o`zluksiz iqtisodiy o`sishning sabablaridan biri. Biroq agar aholining o`sishi investitsiyaning oshishi bilan birga bormasa, unda bu bir ishchiga tug`ri keladigan kapital zahirasining kamayishiga olib keladi. Aholining n dan n1 ga o`sishi (d+n) R chizig`ini yuqoriga (d+n1)R holatiga siljitadi. Bu esa kapital bilan qurollanganlikni R* dan R1* gacha qisqartiradi. Shunday qilib, R.Solou modeli aholi o`sishining yuqori sur’atlarga ega bo`lgan davlatlarda kapital bilan qurollanganlik past - demakki, daromadlar ham past bo`lishini tushuntirib beradi. R.Solou modelida texnik taraqqiyotning o`rni (yoki hisobga olinishi). Iqtisodiy o`sishning investitsiyalar va banklar sonining oshishidan keyingi uchinchi manbasi bo`lib, texnik taraqqiyot hisoblanadi. Neoklassik nazariyada texnik (texnologik) taraqqiyot deganda ishlab chiqarishning mashinalashtirilishi emas, balki, ishlab chiqarishdagi sifat o`zgarishlari tushuniladi. Modelga texnik taraqqiyotning kiritilishi ishlab chiqarish funksiyasini o`zgartirib, u quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi :

Bu yerda (E)-bir ishchi mehnatining samaradorligi (ishchi kuchining salomatligi, ma’lumoti va malakasiga bog`liq): (Le)- ishchi kuchining samarali birliklarining soni. Texnik taraqqiyot samaradorlik (YE) ning doimiy surat (d)bilan o`sishga olib keladi. Shuning uchun d q2% bo`lganda, mehnatning har bir birligidan qaytim yiliga 2% ga oshadi, bu esa ishlab chiqarish hajmining ishchi kuchi yiliga 2% o`sgandagi kabi o`sishiga olib keladi. Texnik taraqqyotning bunday shakli mehnatni tejaydi deyiladi, (d) - esa mehnatning tejaydigan texnik taraqqiyotning surati. Endi texnik taraqqiyot holatidagi kapital bilan qurollanganlikning barqaror darajasini aniqlash mumkin. Agar banklarning soni (L) (n) sur’at bilan oshayotgan bo`lsa, samaradorlik (YE) esa (g) sur’at bilan o`sayotgan bo`lsa, unda (LE) (n-g) sur’at bilan oshib boradi. Doimiy samaradorlik bilan bir birlik mehnatga to`g`ri keladigan kapital R1+[K/(LE)] ni tashkil etadi. Doimiy samaradorlik bilan bir-birlik mehnatga to`g`ri keladigan ishlab chiqarish hajmi esa u1=Y/(LE)ni tashkil etadi. Bunda barqaror muvozanatlilik holatiga quyidagi shartda erishiladi : Tenglama o`zgarmas samaradorlik bilan bir-birlik mehnatga to`g`ri keladigan kapital va ishlab chiqarish doimiy bo`ladigan kapital bilan ta’minlanganlikni (R*) faqatgina bitta darajasi mavjudligini ko`rsatadi bu barqaror holat iqtisodiyotning o`zoq muddatli muvozanatini ifodalaydi. (R1*) ning barqaror (qat’iy) holatida texnik taraqqiyot mavjud bo`lgan sharoitda kapital hajmi (K) va ishlab chiqarish (U) (n+g) sur’at bilan o`sadi. Bir ishchi hisobiga to`g`ri keladagan kapital bilan qurollanganlik (K| L) va ishlab chiqarish (U|L) (g)- sur’at bilan o`sib boradi. Bu R.Solou modelida texnik taraqqiyot- turmush darajasi o`zluksiz o`sishining yagona sharti ekanligini ko`rsatadi . Shunday qilib, R.Solou modeli iqtisodiy o`sishning 3 manbasi-investitsiyalar, ishchi kuchi soni va texnik taraqqiyot o`rtasidagi o`zaro aloqadorlikni yoritish

imkonini beradi. Davlat iqtisodiy o`sishga jamg`arma me’yori va texnik taraqqiyot tezligi orqali ta’sir ko`rsatishi mumkin. Jamg`arma me’yori qanday bo`lishi kerak? Aniqlaganimizdek muvozanatli iqtisodiy o`sish jamg`armaning turli me’yorlari bilan muvofiqlashadi. Shuning uchun maksimal iste’mol darajasi bilan iqtisodiy o`sishni ta’minlaydigan me’yor optimal bo`ladi. Bunday me’yor ―Oltin qoida‖ ga muvofiq keladi. Jamg`armaning bu me’yoriga mos keladigan kapial bilan qurollanganlik darajasini (R**) bilan iste’molni esa - (s**) bilan belgilaymiz. Oldin biz ishlab chiqariladigan mahsulot iste’mol va investitsiyalarga sarflanadi deb belgilagan edik: y=c+ ί bundan c=y- ί kelib chiqadi. Berilgan parametrlarning o`rniga ular barqaror holatidagi ifodasini qo`ysak , quyidagiga ega bo`lamiz: barqaror o`sish holatidagi iste’mol . Iste’mol hajmi maksimal bo`ladigan kapital bilan qurollanganlikning barqaror darajasi ―Oltin qoida‖ga muvofiq keladi. ―Oltin qoida‖ bo`yicha kapital bilan qurolanganlik R** bilan iste’mol esa- s** bilan belgilangan. ―Oltin qoida‖ darajasiga mos keladigan kapital bilan qurollanganlik holatida f(R*) ishlab chiqarish funksiyasi va dR* chizig`i bir xil og`maga ega va ist’mol maksimal darajaga erishadi. R** kapital bilan qurollanganlik darajasida kapital zahirasining bir birlikka oshishi ishlab chiqarish o`sishini keltirib chiqaradi (kapitalning chegaraviy mahsulotiga teng keladigan) va kapitalning d kattalikka chiqib ktishini oshiradi. Shunday qilib, ―Oltin qoida‖ga mos keladigan R** kapital bilan qurollanganlik darajasida MPK=d shart bajariladi. Aholi o`sishi va texnik taraqqiyotni hisobga olgan holda esa , MPK=d+n+g shart bajariladi. Agar iqtisodiyot ―Oltin qoida‖ bo`yicha ega bo`lishi mumkin bo`lgan kapital zahirasidan ortiqcha kapital zahirasi bilan rivojlanayotgan bo`lsa, unda bu holatda jamg`arma me’yorini pasaytirishga yo`naltrilgan siyosatni amalga oshirish zarur. Jamg`arma me’yorining kamayishi iste’molning oshishi va unga muvofiq ravishda

investitsiyalarning pasayishiga olib keladi, demak kapital zahirasining barqaror darajasining pasayishiga ham olib keladi. Agar iqtisodiyot barqarorlik holatida ―Oltin qoida‖ dagidan kam kapital bilan qurollanganlik bilan rivojlanayotgan bo`lsa, unda jamg`arma me’yorini oshirish zarur. Bu investitsiyalarni oshirib iste’molni pasaytiradi, lekin kapitalning jamg`arilib borishi bo`yicha qandaydir vaqtdan boshlab yana o`sa boshlaydi. Natijada iqtisodiyot yana yangi muvozanat holatiga erishadi ammo oltin qoidaga muvofiq bo`lgan holda, bunda iste’mol dastlabkiga nisbatan yuqoriroq darajaga ega bo`ladi. Texnik taraqqiyotni rag`batlantirish R.Solou modeli texnik taraqqiyotni farovonlikni barqaror oshiruvchi va o`sishning optimal variantini topishga imkon yaratuvchi yagona asos sifatida ko`rsatadi. Biroq u texnik taraqqiyotni tashqi (Ekzogen) omil sifatida ko`rib chiqadi, demakki uni tushuntirmaydi. Ayrim olimlarning fikricha, texnik taraqqiyotning determinantlari bugungi kunda yetarlicha aniq emas. Biroq davlat siyosti turli xil instrumentlardan shu jumladan ilmiy tadqiqot va loyiha - konstruktorlik ishlaridan foydalanib texnik taraqqiyotni rag`batlantirishi mumkin. Masalan, potent qonunchiligini mukammallashtirib, ayrim rivojlangan mamlakatlar (AQSH, Yaponiya, Germaniya) o`zoq muddat davomida yangi mahsulotni ishlab chiqarish huquqiga monopoliyani berishdi. Soliq to`g`risidagi qonunlar ko`pgina mamlakatlarda ilmiy tadqiqot tashkilotlariga bir qancha imtiyozlar beradi. Maxsus tashkil etilgan milliy ilmiy fondlar fundamental ilmiy tadqiqotlarga subiyediyalar beradi. Hozirgi kunda mablag`larni inson kapitaliga yo`naltirish ham muhim masalalardan biri bo`lib kelmoqda, texnik taraqqiyotida u asosiy rolni o`ynaydi . Iqtisodiy o`sishda Dj. Mid modeli. U ham neoklassik asoslarga ega bo`lib, iqtisodiy o`sishni marjinalistik yondoshuvlar orqali tushuntiradi. O`z konsepsiyasini Dj Mid ―Iqtisodiy o`sishning neoklassik nazariyasi‖ (1961 y.) kitobida bayon etdi. Kobba Duglas funksiyasining zamonaviylashtirilgan (modernizatsiyalashgan) variantidan foydalanib, Dj Mid barqaror dinamik muvozanat qobilligi tenglamasini keltirib chiqardi .

bu yerda u-milliy daromadning o`rtacha yillik o`sish surati: R- kapitalning o`rtacha yillik o`sish sur’ati; L- mehnatning o`rtacha yillik o`sish sur’ati; α- milliy daromadda kapitalning ulushi; β- milliy daromadda mehnatning ulushi; r- texnik taraqqiyot sur’ati . Tenglama, milliy daromadning o`sish sur’ati milliy daromadda ega bo`lgan ulushi bo`yicha mehnat va kapital o`sish sur’atlarining yig`indisiga teng bo`lib unga yana texnik taraqqiyot sur’ati qo`shiladi. Mehnat va texnik taraqqiyot o`sish sur’atlarini doimiy deb taxmin qilib Dj. Mid quyidagi xulosaga keldi; iqtisodiy o`sishning barqaror sur’ati kapital o`sishning barqaror sur’atlari va uning milliy daromad o`sish sur’atlari bilan tengligi sharoitida erishiladi. Agar kapital oshishining sur’atlari milliy daromad o`sishi sur’atlaridan oshsa, unda bu jamg`arish sur’atlarining o`z-o`zidan pasayishiga olib keladi. Mehnat unumdorligi o`sish sur’atlarining dinamik muvozanatga ta’sirini ko`rib chiqib Dj. Mid agar ular kapital jamlanishi sur’atidan oshsa unda chegaraviy mehnat unumdorligining pasayishi natijasida mehnatning kapital bilan almashtirilishi hosil bo`ladi degan xulosaga keldi,ishlab chiqarish jarayonida ularning yangi mosligi esa mehnat ham kapitalning to`liq bandligini ta’minlaydi. Shu bilan birga Dj. Mid real holatda mehnat va kapital jamg`arilishi sur’atlari o`rtasida muvofiqlikka amal qilish zarurligiga e’tibor qaratgan. Aks holda, agar mehnatning o`sishi shunga muvofiq kapital oshishi bilan birga bormasa ishlab chiqarishning o`sishi ro`y bermaydi, chunki ishchi kuchining o`sishi ortiqcha bo`lib ishsizlik vujudga keladi. Agar kapital mehnat unumdoligini o`sish sur’atlaridan tezroq o`ssa, unda ortiqcha ishlab chiqarish quvvatlari hosil bo`ladi. Biroq bu holda ham dinamik muvozanatga erishish usullari mavjud. Dj. Mid bozorlarning neoklassik nazariyasiga asoslanib ularni ko`rsatadi . Bunda, mehnat bozorida ishsizlikning vujudga kelishi holatida ish haqi stavkasining pasayishiga olib keladigan raqobat kuchayadi. Natijada ishchi kuchining o`sish sur’atlari bilan tenglashadigan jamg`arish sur’atlari oshadi. Dj. Mid modelida davlat faqatgina pul-

kredit siyosatidan foydalanilgan holda barqarorlashtiradigan vazifani bajaradi. Faqatgina shu resurslarning zarur bandligi va barqaror iqtisodiy o`sishning ta’minlaydigan daromad va jamg`armalarning samarali qaytataqsimlash mexanizmini yaratishga imkon beradi . Iqtisodiy o`sishni A. Lyuis modeli A.Lyuis modeli. U ishchi kuchi zahirasi (rezerv) ni iqtisodiy o`sishning asosi sifatida ko`rib chiqadi. Shuning uchun uning muallif fikricha, u ―aholi zichligi yuqori, kapital tanqis, haqiqiy resurslar esa cheklangan‖ davlatlar uchun qo`l keladi. Bunday mamlakatlarga A. Lyuis Hindiston, Pokiston, Misr va boshqalarni kiritadi. A. Lyuis o`z konsepsiyasida erkin bozor g`oyasiga asoslanganligi tufayli, tahlil markaziga u tadbirkor figurasini qo`yadi. U bozorda mavjud ishlab chiqarish omillaridan foydalanish xususida qarorlar qabul qiladi, ya’ni yer, kapital, yer xususida. Model iqtisodiyotning ikki sektorini hisobga olgan holda quriladi: agrar va sanoat sektorlari. Agrar sektorda mehnat resurslarining taklifi cheklanmagan, mehnat unumdoligi juda past, chegaraviy mahsulot esa nolga teng deb taxmin qilinadi. Bu esa qishloq xo`jaligidan ishchi kuchining olinishi ishlab chiqarish qisqarishiga olib kelmasligini anglatadi. qishloq xo`jaligida ishchilarning ish haqi yashash minimumi darajasida bo`lgani sababli, bu ishchi kuchidan sanoatda foydalanish hech qanday muammo tug`dirmaydi. Bu sektordagi mehnat unumdoligi agrar sektordagidan ancha yuqori. Shunday qilib, A. Lyuis modelining vazifasi mehnat resurslarining bir qismini qishloq xo`jaligidan sanoatga qayta taqsimlash va bu bilan iqtisodiy o`sish sur’atining tezlanishiga erishish hisoblanadi. Bu jarayonda asosiy mexanizm bo`lib tarmoqlararo bozor xizmat qiladi. Sanoat ishlab chiqarish mashtablarini kengaytirib, o`z ishchilarining daromadlari o`sishini ta’minlaydi, bu esa ichki talabni oshishiga ko`maklashadi. Bunda tadbirkorlar o`sib borayotgan daromadlarni ishlab chiqarishni kengaytirishga yo`naltiradilar. Bu daromadlar keyinchalik iqtisodiy o`sishga dinamik ta’sir ko`rsatadi. Iqtisodiy o`sishning o`zini A. Lyuis ikki turga ajratadi: sanoatda uning manbasi bo`lib qo`shimcha ishchi kuchidan foydalanish hisoblanadi (ekstensiv tur), qishloq xo`jaligida esa- chegaraviy mehnat unumdorligining oshishi (intensiv tur). Iqtisodiy o`sishning bu ikki turi

investitsiyalashning ikki turli xil funksiyalariga muvofiq keladi. Sanoatda gap asosan kapitalni kengaytirish ustida boradi. Shuning uchun investitsiyalarning berilgan funksiyasi yakuniy sanoat mahsulotiga taklifdan bog`liq bo`ladi. Uning o`sishi daromadlar oshishi va investitsiyalar kengayishini rag`batlantiradi. +ishloq xo`jaligida, aksincha, investsiyalar daromadlarning qisqarishiga bog`liq holda kengayadi: ish haqiga xarajatlarning ko`payishi fermerlarni qo`l mehnatini mashina mehnati bilan almashtirishga majbur qiladi . O`z modelini rivojlanayotgan mamlakatlar uchun ishlab chiqib A. Lyuis uni industrial bosqichni o`tgan g`arbiy mamlakatlar uchun to`g`ri kelmaydi, deb hisoblagan. Boshqa mualliflar aksincha uni rivojlangan iqtisodiyot sharoitlari uchun maqbul deb hisoblashadi. Sh. Kindlberger o`z tahlilida ko`rsatganidek iqtisodiy o`sishning mehnat va kapital bilan bog`liqligining eng yaxshi namunasi bo`lib GFR, Italiya, Shveytsariya, va Gollandiya hisoblanadi. Buyuk Britaniya, Belgiya, Shvetsiya, Norvegiya va Daniya kabi mamlakatlar ham A. Lyuis modelini tasdiqlashdi, biroq teskari bog`liqlikda: bu mamlakatlarda iqtisodiy o`sishning past sur’atlari mehnat resurslari va ishlab chiqarish quvvatlarida cheklangan foydalanish bilan bog`liq edi. Yana bir guruhni sezilarli ishchi kuchi ortiqchaligini boshidan kechirgan mamlakatlar tashkil etadi (Ispaniya, Portugaliya, Gretsiya, Yugoslaviya, Tursiya). Ularning iqtisodiy o`sishi ham Sh. Kindlberger fikricha A. Lyuis modeliga to`g`ri keladi. Bu mamlakatlar nafaqat o`z sanoatini balki boshqa yevropa davlatlari sanoatini ham ishchi kuchi bilan ta’minlar edi va butun kontinent uchun o`ziga xos zahiradagi mehnat fondi vazifasini bajargan edi. Yirik firmalarning mustaqil iqtisodiy siyosat o`tkazishlari, ularning o`z o`sish siyosatiga bo`lgan qiziqishlari neoklassik yo`nalishi vakillarini o`sishning neokeynschilik makro iqtisodiy modellariga o`xshash modellarini yaratishga bo`lgan faolligini oshirdi. R.Solou iqtisodiy tizim muvozanatligining muhim sharoiti yalpi talab va yalpi taklifning teng bo`lishi ekanligidan kelib chiqadi. Kapitalning xajmi investitsiyalar va chiqib ketish ta’sirida o`zgaradi. Investitsiyalar kapital zahirasini oshiradi, chiqib ketishni esa kamaytiradi . R.Solou modeli jamg`arma m’yori barqaror kapital bilan qurollanganlikni belgilovchi asosiy omil ekanligini ko`rasatadi. Jamg`armaning nisbatan yuqoriroq me’yori kapitalning ko`proq zahirasi va ishlab chiqarishning nisbatan yuqoriroq

darajasini ta’minlaydi. R.Solou modelining keyingi rivojlanishi aholi sonini o`zgarishi va texnik taraqqiyotning tezlashishini ko`zda tutadi. Agar iqtisodiyot ―Oltin qoida‖ bo`yicha ega bo`lishi mumkin bo`lgan kapital zahirasidan ortiqcha kapital zahirasi bilan rivojlanayotgan bo`lsa, unda bu holatda jamg`arma me’yorini pasaytirishga yo`naltirilgan siyosatni amalga oshirish zarur. Jamg`arma me’yorining kamayishi iste’molning oshishi va unga muvofiq ravishda investitsiyalarning pasayishiga olib keladi, demak kapital zahirasining barqaror darajasini pasayishiga ham olib keladi. Dj. Mid neoklassik asoslarga ega bo`lib, iqtisodiy o`sishni marjinalistik yondashuvlari orqali tushuntiradi. Dj. Mid real holatda mehnat va kapital jamg`arilishi sur’atlari o`rtasida muvofiqlikka amal qilish zarurligiga e’tibor qaratgan. Agar mehnatning o`sishi shunga muvofiq kapital oshishi bilan birga bormasa ishlab chiqarishning o`sishi ro`y bermaydi, chunki ishchi kuchining o`sishi ortiqcha bo`lib ishsizlik vujudga keladi. Agar kapital mehnat unumdorligini o`sish sur’atlaridan tezkor bo`lsa, unda ortiqcha ishlab chiqarish quvatlari hosil bo`ladi. A.Lyuis modelining vazifasi mehnat resurslarining bir qismini qishloq xo`jaligidan sanoatga qayta taqsimlash va bu bilan iqtisodiy o`sish sur’atining tezlanishiga erishish hisoblanadi. Bu jarayonda mexanizm bo`lib tarmoqlararo bozor xizmat qiladi. Sanoat ishlab chiqarish masshtablarini kengaytirib, o`z ishchilarining daromadlari o`sishini ta’minlaydi, bu esa ichki talabni oshishiga ko`maklashadi. Bunda tadbirkorlar o`sib borayotgan daromadlarni ishlab chiqarishni kengaytirishga yo`naltiradilar. Bu daromadlar keyinchalik iqtisodiy o`sishga dinamik ta’sir ko`rsatadi.

Adabiyotlar: 1. Аҳмедов Д.Қ., Ишмуҳамедов А.Э ва бошқалар ―Макроиқтисодиѐт‖ ўқув қўлланма, -Т.: ТДИУ. 2004 й. 2. Барро Р. Дж., Сала-и-Мартин X . Экономический рост. пер. с англ. — М.: БИНОМ. Лаборатория знаний, 2014. —824 с. 3. Бекчанова Ф.Р. Минтақавий ижтимоий иқтисодий ривожлантириш муаммолари. МЭКМ 01. Магистрлик дис. 2005 й. 4. Кенжаев Д.C. Ўзбекистонда минтақавий иқтисодиѐтни тузилишини такомиллаштириш. БМИ. 2004 й. 5. Макконнел К.Р., Брю С.Л. Экономикс. -М.: Инфра-М, 2003 г. 6. Макроиқтисодиѐт. Экономикс дарслигига амалий қўлланма. Т.: 2001 й. 7. Махмудов Н.М. ва бошқалар Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш. Дарслик. -Т.: 2014. 8. Махмудов Н.М. и другие Методы и модели прогнозирования социально-экономических процессов. -Т.: 1996 г. 9. Мэнкью Н.Г. Макроэкономика. Пер. с англ. - М.: Изд-во МГУ, 1994. - 736 с. 10. Нуреев Р.М. Экономика развития: модели становление и модернизации рыночной экономики. Учебник. - М.: Норма, 2008. -365

O'xshashlar

Iqtisodiy o’sishning neoklassik modellari

Iqtisodiy o'sishning yangicha nazariyasi

Iqtisodiy-ijtimoiy prognozlash modellari

Marjinalizm ta`limoti va neoklassik iqtisodiy maktablar

Iqtisodiy o`sish nazariyalari va modellari