Карз муносабатларини ифодаловчи кимматли когозлар

Карз муносабатларини ифодаловчи кимматли когозлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

161 KB

Ko'chirib olish

К арз муносабатларини ифодаловчи к имматли к о г озлар Режа . 1. Облигациялар. 2. Хазина мажбуриятлари. 3. Депозит сертификатлари. 4. Векселлар.

1. Облигациялар Облигация (лотинча obligatio сўзидан, мажбурият) - бу унинг эгаси қарз берганлигидан гувоҳлик берувчи ва уни ушбу қим матли қоғознинг номинал қийматини унда кўрсатилган муддатда белгиланган (қатъий) фоиз тўланган ҳолда қоплаш мажбуриятини тасдиқловчи қимматли қоғоздир. Акциядан фарқли равишда облигация эмитентнинг мол-мул кига нисбатан мулк унвони ҳисобланмайди, у овоз бериш ва бош қариш ҳуқуқини бермайди. Облигация - бу бир шахснинг (сар моядор-кредиторнинг) бошқа бир шахсга (эмитент-қарздорга) маблағларни вақтинчалик фойдаланиш учун берганлиги (кредит) ҳ ақидаги гувоҳномадир. Облигациялар маълум муддатга чиқарилади ва сўндирилиши шарт. Эмитентнинг фаолияти тугатилган вақтда уларнинг эгалари қимматли қоғозлар бошқа турларининг эгаларига қараганда анъанавий тарзда устунликка эга бўлади. Эмитентнинг хусусиятига кўра облигациялар қуйидаги учта катта гуруҳга бўлинади: давлат облигациялари, муниципал облигациялар, корхоналар облигациялари.  Давлат облигациялари Одатда бу «кўрсатувчи эгалик қиладиган» қимматли қоғоз лардир. Улар монополистик капитализмгача бўлган даврда пайдо бўлди. Облигациялар ўзида кредит муносабатларини акс эттиради, бунда давлат қарздор, аҳоли ёки корхона ва ташкилотлар кредитор сифатида иштирок этади (давлат кредити). Бутунги кунда давлат облигациялари облигацияларнинг энг кенг тарқалган туридир. Давлат облигациялари эмиссиясини хукумат, аксарият ҳолларда, давлат бюджети тақчиллигини қоплаш мақсадида амалга оширади. Бево сита давлат облигациялари операциялари билан кредит муассасалари шуғулланади. Фоизларни тўлаш манбаси давлат хазинасига корхоналардан солиқ кўринишида келиб тушадиган, амалга оши рилган қўшимча қийматдир. Давлат облигациялари, одатда, мамла катнинг мол-мулки, бойлиги билан кафолатланган ва шунинг учун

ҳ ам инвестиция активларининг энг ишончли тури ҳисобланади. Дав лат облигациялари бўйича олинган даромадлар солиққа тортил майди. Шунинг учун улар бўйича фоиз ставкалари корпорация ларнинг энг биринчи даражали облигациялари бўйича тўланадиган фоиз ставкаларига қараганда паст. Бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатларда жами давлат қарзининг катта қисмини айнан турли вақтларда чиқарилган облигациялар ташкил этади. Совет иқтисодий адабиётида капиталистик давлат кредитининг мавжудлиги тегишли мамлакатлар хукуматлари томонидан ўзининг ҳ арбий ва бошқа ноишлаб чиқариш харажатларини қоплаш зару рати билан боғлиқ, деб кўрсатилар эди. Бундай ҳолларга деярли ҳамма вақтларда бир хил салбий баҳо берилар эди. Шуни таъкидлаш лозимки, юқорида айтилган харажатлар ҳар қандай давлат бюдже тининг мажбурий унсури ҳисобланади. Давлат қимматли қоғозлари бозорини ташкил қилиш ва унинг ривожланиши ўзининг салбий ҳолатлари билан бирга, деярли ҳамма вақтда иқтисодиёти ривожланган мамлакатлар учун кредитдан давлат бюджети даромадларини шакллантиришнинг манбаси сифатида фой даланиш ва бу билан хўжаликни молиялаштиришнинг ресурс са лоҳиятини кенгайтириш имконини берди. Давлат қимматли қоғозлари билан турли операциялар қилиш, масалан, уларни кредит тизими иштирокида очиқ бозорда сотиб олиш ёки сотиш ердамида кўпчилик замонавий капиталистик давлатлар иқтисодиётини пул кредит жиҳатдан тартибга солишга эришила ди. Аҳоли ҳамда корхоналар учун давлат мажбуриятларини харид қилиш ўз омонатлари ва жамғармаларини нисбатан ишончли сақ лаш шакли ҳисобланади. Бу қандайдир даражада ўзини инфляция жараёнлари таъсиридан чегаралаш имконини беради. Ўзбекистон давлат облигациялари - бу республика ички қарз лари облигацияларидир. Бундай облигацияларни чиқариш тўғри сидаги қарор

ҳукумат томонидан қабул қилинади. Мустақил Ўзбе кистон тарихида давлат облигацияларининг икки хил тури чиқа рилишига йўл қўйилди. Биринчиси - 1992 йил майда - 12 фоизли ички ютуқли заём. Бу СССРнинг парчаланиши муносабати билан содир бўлган кескин инфляция ва Совет ҳукумати томонидан қоғоз пул белгиларининг муомалага меъёридан ортиқ даражада чиқари лиши туфайли аҳоли учун жуда муваффақиятсиз тугади. Иккинчиси - 1996 йил мартда - корхона ва ташкилотлар учун давлат қисқа муддатли облигациялари (ДқМО) кўринишидаги облигация заёми, у мамлақат хазинаси ва сармоядор корхоналарга даромадлар кел тирган ҳолда жуда муваффақиятли амал қилиб турибди.  Муниципал облигациялар (маҳаллий заёмлар облигациялари) Бундай облигацияларнинг эмитентлари сифатида Ўзбекистон Республикасининг миллий-давлат ва маъмурий - ҳудудий тузилмаларининг ҳокимият идоралари қатнашиши мумкин. Облигацияларни чиқариш тўғрисидаги қарор давлат ҳокимиятининг маҳаллий идоралари: қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар, шаҳарлар, туманлар ҳокимиятлари томонидан қабул қилинади. Муниципал облигацияларни чиқаришнинг энг асосий масалаларидан бири - бу уларни таъминлаш масаласидир. Шунга кўра улар қопланишнинг қуйидаги асосий манбалари билан чиқарилиши мумкин: қарзларни тўлаш тўғрисидаги умумий мажбурият замирида. Бундай облигациялар бўйича мажбуриятларнинг бажарилиши ҳокимият идорасининг облигацияларнинг кейинги сўндирилиши ва улар бўйича фоизлар тўланиши учун маҳаллий бюджетнинг қандайдир аниқ манбаларини бириктирмасдан солиқлар, божлар, ижара тўловлари ва бошқа тўловларни ундиришга қодирлиги билан таъминланади. Солиқ қудрати чегараланган қоплашнинг умумий мажбурияти замирида. Ушбу ҳолатда давлат ҳокимияти идоралари маҳаллий бюджетга тушумларнинг қайси бир тури ҳисобига келажакда облигациялар эгалари олдидаги мажбуриятларнинг бажарилиши таъминланишини белгилайди.

Мақсадли тушумлар замирида. Облигацияларни чиқариш шартларида аниқ лойиҳа кўрсатилади, уни амалга оширишга қимматли қоғозларнинг харидорларидан олинган маблаглар йўналтирилади ва у облигацияларнинг эгалари олдидаги мажбуриятларнинг бажарилиши учун маълум даромадлар келтириши лозим. Бу муниципал мулк объектлари (аэропортлар, вокзаллар, бунда терминалдан фойдаланганлик учун тўлов сўндириш манбаси ҳисобланади), маҳаллий электр станциялари, газ ўтказгичлар, сув ўгказгичлар, иссиқ сув ўтказгичлар, йўлларнинг қурилиши (тўлов манбаси кўрсатилган хизматлар ва фойдаланиш ҳуқуқи учун муайян истеъмолчилар томонидан тўланган тўловлар), касалхоналар, истироҳат боғлари, ўйингоҳлар, муниципалитет (ҳокимият)нинг бошқа тўловли жамоат объектларининг қурилиши бўлиши мумкин. Бундай қимматли қоғозларни чиқариш шартларида келадиган даромадларнинг қайси қисми облигациялар эгалари олдидаги мажбуриятларни сўндиришга ва қайси бири - даромадлар келтираётган объектдан фойдаланишнинг жорий харажатларини қоплашга ҳамда муниципалитетга йўналтирилиши ҳақида келишиб олинади. Бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатларда муниципал облигациялар, одатда, банклар, нуфузли фирмалар кафолати остида чиқарилади ва биринчи даражали акциялар даражасида баҳоланади. Улар жуда оммабоп бўлиб, энг фойдали инвестиция активларидан бири ҳисобланади.  Корхоналар облигациялари Корхоналар облигациялари тижорат кредити ва муносабатларининг асосий қуроли бўлиб, унда бир турдаги корхоналар қарздорлар, бошқа корхоналар ёки аҳоли эса, кредиторлар бўлишади. Корхоналар облигациялари саноат корхоналарини кредитлаш жараёнларида, яъни банклар берилган кредитларга қарши улардан янада майда суммаларга бўлинган қарз мажбуриятлари (облигациялар)ни олган вақтларда пайдо бўлди. Саноат облигациялари ўрнига бериладиган бундай кредит кўпинча банк кредитининг бошқа турларига қараганда арзонроқ бўлган. Саноат

облигациялари бўйича, одатда, анча юқори фоизлар тўланар эди. Чунки облигациялар бўйича фоиз тўловларини корхонанинг солиққа тортиладиган фойдасидан чиқариб ташлаш мумкин бўлиб, акциялар бўйича дивидендлар эса, солиққа тортилар эди. Молиялаш воситаси сифатида облигациялар ўзларининг устун томонлари билан бир қаторда камчиликларига ҳам эга. Саноат облигадиялари бўйича қатъий фоиз компания учун доимий харажатларнинг ўсишини англатади. Тангликка учраган даврларда бундай харажатлар дивидендлардан фарқли равишда, эмитент учун жуда сезиларлидир, чунки дивидендлар компаниянинг даромадларига қараб анча паст даражада белгиланиши ёки умуман тўланмаслиги ҳам мумкин. Белгиланган даромадга эга бўлган корхоналар облигацияларининг жозибадорлиги шунда намоён бўладики, улар акциялардан фарқли ўлароқ, ўз номинал қийматидан паст бўлган курсда сотилиши мумкин, масалан, 1000 сўм ўрнига 970 сўмга. Нархнинг бундай арзонлашуви дизажио деб номланади. Шунингдек, облигацияларни сўндириш номинал бўйича эмас, балки анча юқори бўлган бозор нархида ўтказилиши тўғрисида келишувга эришиш ҳам мумкин, масалан, 1000 сўм ўрнига 1025 сўмдан. Устама ҳақи, ёки ажио облигацияларнинг тегишли муддатида (фоизли тўловлар билан бир қаторда) қўшимча даромадни ўзида намоён қилади. Рендит (rendite) - облигацияларнинг умумий даромади облигациялар шартларини баҳолашда муҳим кўрсаткич ҳисобланади. Одатда, омонатчилар мазкур қимматли қоғозларни уларнинг номиналидан фарқ қиладиган нархда харид қилишади. Шунинг учун рендит (даромад) ва облигация бўйича номинал фоиз бир-биридан катта фарқ қилиши мумкин. Қимматли қоғозлар бозорининг жаҳон тажрибасида облигацияларнинг қуйидаги турлари кенг тарқалган: узоқ муддатли, ўрта муддатли ва қисқа муддатли; эгасининг номи ёзилган ва кўрсатувчи эгалик қиладиган;

ютуқли (даромад фақат облигация рақами ютуққа тушган ҳолдагина тўланади); фоизсиз (мақсадли) - нархи товарлар билан қопланади; эркин муомалада бўладиган; муомала доираси чегараланган (масалан, корхона доирасида); ички ва ташқи қарзлар (давлат облигациялари); гаровга эга бўлган (акциялар, асбоб – ускуналар ва ҳ.к. кўринишида) ва гаровсиз (эмитентнинг пок номи билан); купонли ва купонсиз; чақириб олинадиган ва чақириш ҳуқуқисиз; кафолатланган (тўлаш ёки сўндириш учинчи шахс томонидан кафолатланади); айирбошланадиган (акцияларга алмаштирилиши мумкин); иштирок этиш ҳуқуқига эга бўлган (компания фойдасининг бир қисмини олиш ҳуқуқини беради); даромадли (фоиз фақат компанияда фойда бўлса тўланади); ташландиқ (паст сифатли облигациялар); закалатли облигациялар, кўчмас мулк закалатлари уларнинг таъминоти бўлиб хизмат қилади. 2. Хазина мажбуриятлари Хазина мажбуриятлари - бу уларнинг эгалари томонидан бюджетга пул маблағларини берганликларини тасдиқловчи ҳамда ушбу қимматли қоғозларга эгалик қилишнинг бутун муддати давомида белгиланган даромад на олиш ҳуқуқини берувчи кўрсатувчи эгалик қиладиган давлат қимматли қоғозларидир. Ўзбекистонда хазина мажбуриятларининг қуйидаги турлари чиқарилади: 1. Узоқ муддатли - 5 ва ундан ортиқ йил муддатга чиқарилиши мумкин (халқаро амалиётда улар Bond деган номни олишган). 2. Ўрта муддатли - 1 йилдан 5 йилгача бўлган муддатта чиқариладиган Note

3. қисқа муддатли - 1 йилгача, 3, 6 ва 9 ойгача бўлган муддатга чиқариладиган (Вill). Узоқ муддатли ва ўрта муддатли хазина мажбуриятларини чиқариш тўғрисидаги қарор Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан, қисқа муддатлиларни чиқариш қарори эса – Молия вазирлиги томонидан қабул қилинади. Ўз табиатига кўра хазина мажбуриятлари давлат облигацияларига жуда яқин. Амалда хазина мажбуриятлари жисмоний шахслар учун чиқариладиган давлат облигацияларидан бошқа нарса эмас, улар бўйича даромадларни қимматли қоғозларга эгалик қилишнинг бутун муддати давомида олиш мумкин. 3. Депозит сертификатлари. Депозит сертифакати (ингл. Certifikate of depozit) - бу пул маблағлари омонатга қўйилганлиги тўғрисида, омонатчига бел гиланган муддат тугаганидан кейин депозит суммаси ва унга тегишли фоизларни олиш ҳуқуқини берувчи кредит муассаса сининг гувоҳномасидир. Депозит сертификатлари 60-йиллардан бошлаб АқШ ва Буюк Британияда омонат депозит гувоҳномасининг бир тури кредит муассасасига пул қўйилганлигини тасдиқловчи ҳужжат сифатида фаол тараққий этди. Ушбу ҳужжат орқали омонат талаб қилиб олиниши мумкин. Юқорида қайд этилган мамлакатларда муддатли му омалада бўладиган депозит сертификатларини чиқариш кенг тарқалди, улар омонатчилар томонидан дилерларга эмас, балки банкка фоизларнинг йўқотилиши билан сотилиши ёки ўтказма ёзувлар ёр дамида бир шахсдан иккинчи шахсга қайта сотилиши мумкин. Бундай сертификатлар АқШда йирик суммаларга чиқарилади - 100 мингдан 1 млн. долларгача. Сармоядор сифатида йирик корхоналар, хорижий омонатчилар, маҳаллий ҳокимият идоралари иштирок этиши мумкин. Сертификатлар айниқса уларни солиқ тўлашга қабул қили ниши туфайли жуда оммабоп бўлиб қолди.

Ўзбекистонда мустақилликка эришилганидан кейин 1994 йилдан бошлаб сертификатлар икки турда чиқарила бошланди: депозит сертификатлари юридик шахслар учун, 1 йилгача муддатга; депозит (жамғарма) сертификатлари - жисмоний шахслар учун, 3 йилгача муддатга. Сертификатнинг муомалада бўлиш муддати у берилган санадан бошлаб унинг эгаси омонатни талаб қилиб олиш ҳуқуқини оладиган санагача ҳисобланади. Агар сертификат бўйича депозит ва омо натни олиш муддати кечиктирилса, у ҳолда бундай сертификат у бўйича талаб қилиб олинадиган ҳужжат ҳисобланади, ушбу серти фикат бўйича банк унинг эгасининг биринчи талабига кўра зудлик билан унда кўрсатилган суммани тўлаш мажбуриятини олади. Банк сертификатни муддатидан олдин тўловга тақдим этилиши эҳтимолини назарда тутиши мумкин. Бундай ҳолларда банк томонидан олдиндан, сертификатни бериш вақтида белгиланган серти фикатнинг унда ёзиб қўйилган қиймати ва пасайтирилган ставка бўйича фоизлар тўланади. Сертификат эгасига сертификатнинг му омалада бўлиш муддати тугаши билан унинг эгасига тегишли бўлган дастлаб чиқариш ва муомалада бўлиш шартларида белгиланган ставка бўйича фоизлар эмитент банк томонидан, ушбу сертификат харид қилинган вақтдан қатьи назар тўланиши лозим. Сертификатлар бир марталик қилиб ҳам, серияли, эгасининг номи ёзилган ва кўрсатувчи эгалик қиладиган турларда ҳам чиқарилиши мумкин. Сертификатни чиқарувчи банк Марказий банк билан келишган ҳолда унга бошқа қўшимча шартлар ва реквизитларни киритиши мумкин. Сертификат бланкида чиқариш ва муомалада бўлишининг барча шартлари (сертификат бўйича талаб қилиш ҳуқуқини бошқа шахсга бериш шартлари ва тартиби) кўрсатилиши зарур. Агарда сертификат билан унинг бланкида кўрсатилган шартларда назарда тутилмаган операция амалга оширилган бўлса, унда бундай опера ция ҳақиқий эмас, деб ҳисобланади.

 Депозит сертификатлари бланкларининг мажбурий реквизитлари. 1. қимматли қоғозлар номи. 2. Сертификатнинг берилиши сабаби (депозит ёки жамғарма омонатининг киритилиши). 3. Депозит ёки жамғарма омонатининг киритилиш санаси. 4. Депозит ёки жамғарма омонотининг ҳажми. 5. Банкнинг депозит ёки омонатга киритилган суммани қайтариш ҳақидаги сўзсиз мажбурияти. 6. Омонатчи томонидан сертификат бўйича суммани талаб қилиш санаси. 7. Депозит ёки омонатдан фойдаланганлик учун фоиз ставкаси. 8. Тегишли фоизлар суммаси. 9. Эмитент банк манзили, эгосининг номи ёзилган сертификат учун эса - омонатчининг номи. 10. Банк томонидан бундай турдаги мажбуриятни имзолаш учун вакил этилган икки шахснинг банк муҳри билан мустаҳкамланган имзолари. Сертификатлар бланклари фақат Марказий банкдан қимматли қоғозлар бланкларини чиқариш учун лицензия олган матбаа кор хоналари томонидан тайёрланади. Бланк қўлда сиёх билан, шарикли ручка билан ёки босмалаш усули билан тўлдирилиши мумкин. Сертификат эгаси уни бошқа шахсга ўтказиши мумкин, Бланкли эгасининг номи ёзилган сертификат бўйича талаб қилиш ҳуқуқининг бошқа шахсга ўтказилиши (цессия) унинг орқа томонида ўз ҳуқуқларидан воз кечувчи (цедент) ва мазкур ҳуқуқларга эга бў лувчи (цессионарий)нинг икки томонлама келишуви билан расмий лаштирилади. Бланкли кўрсатувчи эгалик қиладиган сертификат бўйича талаб қилиш ҳуқуқининг бошқа шахсга ўтказилиши ушбу сертификатни оддий топшириш йўли билан амалга оширилади.

Банклар нақдсиз шаклдаги сертификатларни ҳам чиқариши мум кин ("депо" ҳисобрақамлари бўйича). Бундай вазиятда нақдсиз шаклд аги сертификатлар бўйича операциялар ҳисоби банклар депо зитарийларида юритилади. Мижоз ҳамда депозитарийнинг ўзаро муносабатлари шартнома билан расмийлаштирилади. Депозит сертификатларининг юридик ва жисмоний шахсларга сотилиши айрим тафовутларга эга. Агар сертификат юридик шахс га сотилса, эмитент банк ва омонатчи ўртасида шартнома тузилади. Депозит сертификатлари олди-сотдиси ва улар бўйича суммалар ни тўлашга доир пулли ҳисоб- китоблар фақат нақдсиз шаклда амалга оширилади. Депозит (жамғарма) сертификати жисмоний шахслар номига ариза асосида расмийлаштирилади, унда омонатчи сертификатни тўлдириш учун барча зарурий реквизитларни кўр сатади. Депозит (жамғарма) сертификати тўлови чек ёрдамида ёки нақд пулда амалга оширилади. Банк томонидан депозит (жамғарма) сертификати нархини қоплаш нақд пулда ёки суммани мижоз то монидан кўрсатилган ҳисобрақамга ўтказиш йўли билан амалга оши рилади. Айрим бошқа қимматли қоғозлардан (масалан, векселлардан) фарқли ўлароқ, сертификатлар сотилган товарлар ва кўрсатилган хизматлар учун ҳисоб-китоб ёки тўлов воситаси бўлиб хизмат қилолмайди. Бу депозит ва депозит (жамғарма) сертификатларининг иккиламчи бозори деярли ривожланмаганлигининг сабабла ридан биридир. Сертификатларни чиқариш тўғрисидаги қарор банкнинг амалдаги қонунчилик ва банкнинг устав ҳужжатларига мувофиқ бунга ваколат олган банкнинг раҳбар органи томонидан қабул қилинади. Серти фикатларни чиқариш тўғрисидаги қарор билан чиқариш шартлари ва у билан боғлиқ бўлган тадбирларнинг тартиби ҳамда муддати тас диқланиши керак. Тадбирлар қуйидагиларни ўз ичига олади: - сертиф икатлар тарқатилиши тўғрисидаги хабар ва улар нашрини муомалага чиқариш шартларини эълон қилиш;

- сертификатлар тарқатилишини ташкил этиш. Сертификатларни чиқариш учун бериладиган рухсатномани эми тент банк Марказий банкда расмийлаштиради. Марказий банк нашрни рўйхатга олиш учун ариза берилган кундан бошлаб икки ҳ афта ичида нашрни рўйхатга олиши ёки рўйхатга олишдан воз ке чиши лозим. Марказий банк сертификатлар нашрини рўйхатга олиши ёки амалга оширилган нашр натижасида жамланган барча маблағларни омонатчиларга қайтарган ҳолда нашрни ҳақиқий эмас, деб тан олиши мумкин. Шунингдек, Марказий банк қуйидаги ҳолларда сертифи катларнинг муддатдан олдин тўланишини талаб қилиши мумкин:  сертификатларни чиқариш ва уларнинг муомалада бўлиши шартлари амалдаги қонунчиликка зид бўлса;  агар банк сертификатларни чикариш тадбирларини амалга оширишга расмий рўйхатга олингунга қадар киришган бўлса;  рекламадаги ахборот ишнинг ҳақиқий аҳволига ва амалдаги қонунчиликка мос келмаса;  амалдаги қонунчилик ёки сертификатларни чиқариш, уларнинг муомалада бўлиши ва тўланиши қоидалари бузилган бўлса. Банклар депозит сертификатларини чиқариш, рўйхатга олиш ва уларнинг муомалада бўлиши тартиби Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг 1994 йил 24 декабрдаги 103 - сонли фар мойиши билан тасдиқланган махсус қоидалар асосида белгила нади. Марказий банкнинг ўзи ҳам сертификат чиқариши мумкин. Бун дай сертификатларни чиқариш тартиби "Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг депозит сертификатлари чиқариш, уларнинг муомалада бўлиши ва уларга хизматлар кўрсатиш тўғрисидаги ни зом"и билан бошқарилади. Марказий банк томонидан чиқариладиган сертификатлар давлат қимматли қоғозлари тоифасига киради. 4. Векселлар

Вексел (немисча Wechsel сўзидан)- бу вексел берувчининг ёки векселда кўрсатилган бошқа тўловчининг векселда кўзда тутилган муддат келганда вексел эгасига маълум миқдордаги суммани тўлаш ҳақидаги сўзсиз мажбуриятини тасдиқловчи қимматли қоғоздир. Амалдаги қонунчиликка кўра, векселлар корхона ва ташкилот лар томонидан аниқ савдо битими асосида ёзилиши мумкин. Улар оддий ва ўтказма турларида бўлади. Оддий вексел (соло вексел) – бу қарздорнинг (вексел берув чининг) муайян пул суммасини кўрсатилган муддатда кредиторга (биринчи олувчисига) тўлаш мажбуриятини ифодаловчи ҳужжат. Ўтказма вексел (тратта) – бу вексел берувчи-кредитор (трассант)нинг қарздор (трассат)га маълум пул суммасини кўр сатилган муддатда учинчи шахс-биринчи олувчи (ремитент)га тўлаши буйруғини ифодаловчи ҳужжат. Ўтказма вексел, агар у қарздор-трассат томонидан акцептлан маган бўлса, қонуний кучга эга бўлмайди. Акцепт (тўлаш учун ро зилик) ёзма равишда векселнинг устки томонида амалга оширилади. Акцепт умумий ёки чегараланган (қисман) бўлиши мумкин. қисмли акцепт – бу қарздорнинг вексел валютаси бир қисмини тўлаш учун ёзма равишдаги розилигидир. Вексел акцептланмаган ҳол ларда ёки у бўйича тўловдан бош тортилса, вексел бўйича даъво қилиниши мумкин. Бунда унинг эгасида вексел бўйича мажбури ятга эга бўлган олдинги шахсларга регресс, яъни қайтарма талаб тартибида тўлаш ҳуқуқи пайдо бўлади. Вексел мажбурий реквизитларга эга бўлиши лозим, улардан ҳеч бўлмаганда биттасининг йўқлиги векселни ҳақиқий бўлмаслигига олиб келади.  Оддий векселнинг мажбурий реквизитлари 1. қимматли қоғознинг номи. 2. Муайян суммани тўлаш ҳақида оддий ва ҳеч нарса билан шартланмаган ваъда. 3. Тўлов муддати. 4. Тўлов жойи.

5. Тўлов кимга ёки кимнинг буйруғи билан бажарилиши лозим. 6. Векселни тузиш санаси ва жойи. 7. Ҳужжатни берган шахснинг имзоси. Оддий векселда бошдан бошлаб икки шахс қатнашади: вексел берувчи, унинг ўзи унга берилган вексел бўйича тўлаш мажбури ятини тўғридан-тўғри ва сўзсиз олади ҳамда дастлабки сотиб олувчи (вексел эгаси), у вексел бўйича тўловни олиш ҳуқуқига эга. Оддий векселнинг бошқа қарз мажбуриятларидан фарқи қуйидагилардан иборат: а) вексел ўтказма ёзув бўйича қўлдан қўлга ўтказилиши мумкин; б) векселда иштирок этувчи шахслар вексел бўйича биргаликда жавобгарликка эга, қайтмаслик ёзувини қайд этувчи шахслар бундан мустасно; в} имзоларга гувоҳлик бериш учун нотариал идорага келиш талаб этилмайди; г) вексел белгиланган муддатда тўланмаган ҳолларда нотариал норозилигини қўзғатиш зарур; д) вексел мавхум пул ҳужжати ҳисобланади ва шу сабабли закалат, гаров ёки жарима билан таъминланади. Ўтказма векселнинг оддий векселдан асосий фарқи шундан иборатки, у қимматликларни бир шахс ихтиёридан бошқа шахс ихтиёрига ўтказиш учун мўлжалланган.  Ўтказма векселнинг мажбурий реквизитлари 1. қимматли қоғознинг номи. 1. Муайян суммани тўлаш ҳақида оддий ва ҳеч нарса билан шартланмаган таклиф. 2. Тўловчининг номи. 3. Тўлов муддати. 4. Тўлов жойи. 5. Тўлов кимга ёки кимнинг буйруғи билан бажарилиши лозим.

6. Векселни тузиш санаси ва жойи. 7. Ҳужжатни берган шахснинг имзоси. Ўтказма векселни бериш {трассировка қилиш) акцепт ва у бўйича тўлов кафолати мажбуриятини ўз зиммасига олиш демақдир. Бундан шу нарса келиб чиқадики, уни бошқа шахсга трассировка қилиш фақат агар трассант (вексел берувчи) трассат (тўловчи)да ўз ихтиёрида трассировка қилинаётган вексел суммасидан кам бўлмаган қимматликка эга бўлган вазиятда мумкин бўлади. Оддий векселдан фарли ўлароқ, ўтказма векселда иккита эмас, балки учта шахс қатнашади:  вексел берувчи (трассант);  вексел билан бирга у бўйича тўловни талаб қилиш ҳуқуқини олувчи дастлабки харидор (ёки вексел эгаси);  тўловчи (трассат), унга вексел эгаси тўловни амалга оширишни таклиф этади (векселда бу "тўланг" деган сўз билан ифодаланади). Бу ерда трассантнинг мажбурияти шартли равишда белгиланади: у, борди-ю тўловчи (трассат) вексел суммасини тўламаса, ушбу суммани тўлаш мажбуриятини ўз зиммасига олади. Шундай қилиб, оддий векселда тўловчи векселни берувчи бўлса, ўтказма векселда трассат, деб номланувчи алоҳида шахс тўловчи ҳисобланади. Унинг номи матнда мажбурийлар сафига киритилиши тасодиф эмас, чунки у вексел (акцепт)ни қабул қилганидан сўнг оддий векселда вексел берувчи ҳолатини эгаллайди. Ўтказма векселнинг мазмунидан шу нарса келиб чиқадики, у бўйича мажбурият трассат (тўловчи) учун фақат у вексел (акцепт)ни қабул қилган вақтдан бошлаб пайдо бўлади. Акс ҳолда трассат вексел берувчи учун мутлақо бегона шахс бўлиб қолади. Бундан келиб чиқиб, вексел бўйича пулларни олувчилар олдиндан, тўлов муддати келгунга қадар тўловчининг векселни тўлашга бўлган муносабатини аниқлаши мумкин. Бу мақсадга векселни трассатга уни акцептлаш, демак, ўз зиммасига тўловни амалга

ошириш мажбуриятини олиш таклифи билан тақдим этиш йўли орқали эришилади. Шу билан бирга, векселни акцептга тақдим этиш вексел эгаси трассат ва трассантнинг қодирлигига ишонган ҳоллар учун мажбурий ҳисобланмайди. Вексел акцептга исталган вақтда, вексел берилган кундан бошлаб то тўлов муддати бошланадиган вақтгача тақдим этилиши мумкин. Вексел ҳатто тўлов муддатидан кейин ҳам акцептга тақдим этилиши ҳамда акцептланиши мумкин ва трассат у бўйича векселни муддатигача қабул қилгандек жавоб беради. Одатда, вексел акцептга банклар томонидан тўловчининг манзили бўйича тақдим этилади. Трассат унга вексел биринчи марта тақдим этилганидан бир кундан сўнг уни иккинчи марта тақдим этилишини талаб қилиш ҳуқуқига эга. Агар у ушбу муддатдан сўнг қабул қилинмаса, у ҳолда вексел қабул қилинмаган ҳисобланади. Трассат векселни акцепт учун ўзида қолдиришни талаб қилиш ҳуқуқига эга эмас. Акцент, одатда, векселнинг устки томони чап қисмида белгиланади ва тўловчининг имзоси мажбурий равишда қўйилган ҳолда "акцептланган", "қабул қилинди", "тўлайман" сўзлари билан ифодаланади. Векселнинг устки томонидаги оддий имзо ҳам векселнинг қабул қилинганлигини англатади. Вексел исталган суммага 3 ой муддатгача, истисно ҳолларда эса 6 ойгача ёзилиши мумкин. У "белгиланган кунга" ёки "тузилган кундан қандайдир вақтга" муддат билан берилиши мумкин. Агар векселда муддат кўрсатилмаган бўлса, у тақдим этилганда тўланиши лозим бўлган вексел сифатида кўриб чиқилади. Вексел белгиланган шаклдаги бланкларда ёзилади. Векселларнинг намунавий бланклари марказлаштирилган йўл билан "Давлат белгиси" Давлат ишлаб чиқариш бирлашмаси томонидан тайёрланади ва тижорат банклари ўртасида тарқатилади. Корхона ва ташкилотлар векселлар бланкларини тижорат банкларида ҳисоб-китоб рақами юритиладиган жойда сотиб олиши мумкин. Векселлар бланкларини бериш чоғида банк мижознинг

молиявий-хўжалик аҳволини, унинг тўловга қобилиятини текшириши лозим, Бунда банк вексел суммасини унинг муомалада бўлишини махсус дафтарда қайд этади. Банк раҳбарлари векселлар бланкларининг берилиши ва век сел суммаларининг рўйхатга олиниши учун шахсан жавобгардир. Тўлов муддати келиб, вексел тақдим этилган вақтда вексел бе рувчи унда кўрсатилган суммани вексел эгасига тўлашга мажбур, шундан сўнг икки кунлик муддатда вексел берилганлигини рўй хатга олган банкка вексел бўйича тўлов амалга оширилганлиги ҳақида хабар бериши керак. Агар вексел муддатида тўланмаган бўл са, банк қарздор корхонанинг ҳисобрақамига келиб тушадиган пул маблағларини вексел бўйича мажбуриятларни қоплаш ҳисобрақа мига ўтказиш ҳуқуқига эга. Агар вексел бўйича тўлов ўз вақтида амалга оширилмаса, вексел эгаси вексел сўндирилиши лозим бўлган кундан кейинги 2 иш куни ичида тўланмаганлик ҳақида қатьий норозиликни расмийлашти риши, шундан кейин вексел берувчи ва индоссантларга нисбатан даъво қилиши мумкин (векселни берган ва индоссировка қилган барча шахслар векселнинг эгаси олдида биргаликда мажбуриятга эга). Агар тўловчи тўловга қодир бўлмаганлиги боис, тўловларни тўхтатиб қўйса, даъво тўлов муддати келишидан олдин ҳам қилиниши мумкин, ҳатто бу ҳолат суд томонидан белгиланмаган бўлса ҳам. Вексел эгаси векселни индоссировка қилган барча шахсларга ёки уларнинг ҳар бирига алоҳида, улар бир-бирига векселни ўтказган кетма-кетликдан қатъий назар, даъво қилиши мумкин. Худди шун дай даъво қилиш ҳуқуқига векселга имзо чеккан ҳар бир шахс, у векселни тўлагандан кейин эга бўлади. Вексел эгаси вексел бўйича даъво қилинган шахсдан қуйидаги ларни талаб қилиши мумкин: - векселнинг тўланмаган суммаси ва фоизларни, агар улар шартланган бўлса; - тўлов муддати келган кундан бошлаб Марказий банк ҳисоб

ставкаси миқдоридаги фоизларни; - даъво қилиш бўйича харажатларни (хабарномани жўнатиш, бож ва б.); - тўлов муддати келган кундан бошлаб Марказий банк ҳисоб ставкасининг ярмиси миқдоридаги пеняни. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1997 йил 19 мартдаги Фармонига мувофиқ корхона ва ташкилотларнинг векселларни чи қаришига фақат уларга етказиб берилган товарлар (ишлар, хиз матлар) учун ҳисоб- китоблар қилишга уларда пул маблағлари етишмовчилигини қоплаш учун хизмат кўрсатилаётган банк томо нидан мажбурий тарзда вексел топшириқномаси (аваль)нинг рас мийлаштирилиши билан рухсат этилади. Аваль банк томонидан фақат корхонанинг ликвидли активларининг гаровга қўйилиши остида рас мийлаштирилиши мумкин. Векселларни траст бошқарувига топ шириш, шунингдек, векселлар билан кредитлар берилиши таъқиқ ланади. Бундан ташқари, бюджет олдида боқимандаликка эга бўлган вексел эгалари бўлмиш корхона ва ташкилотлар ушбу ойда қоплаш муддати келган векселларни товарлар (ишлар, хизматлар) нархини тўлаш учун фойдаланиш ҳуқуқига эга эмас. Вексел эгаларига қайд этилган векселларни сўндириш учун келиб тушадиган пул маблағ лари бюджетга боқимандалик мавжуд бўлган ҳисобрақамга ўтка зилиши лозим. Тижорат банкларига вексел берувчи корхоналар учун махсус ҳи собрақамлар очиш вазифаси топширилган. Ушбу ҳисобрақамларда векселларни сўндириш вақтида банклар вексел берувчиларнинг ке ракли миқдордаги пул маблағларини заҳирада ушлаб туриши зарур. Вексел берувчида векселни сўндириш вақтида вексел эгасига унга тўланиши лозим бўлган маблағларни вексел топшириқномаси (аваль) асосида ўз вақтида тўлаш учун бўш пул маблағлари бўлмаса, сўнгра қарздор корхонага вексел норозилиги ва жазо чоралари тадбирини қўллаши мумкин.  Жаҳон амалиётида учрайдиган векселларнинг турлари қопланган векселлар - аниқ битимларга асосланган векселлар.

Дўстлик векселлари - ишонч асосида берилади. Бунда бир то мон қийин молиявий аҳволда бўлган бошқа томонга ёрдам бериш учун унинг векселини акцептлайди. Бундан мақсад иккинчи томон ўзининг барча қарздорлари билан тўловлардан қутулсин ёки унинг банкдаги ҳисобини амалга оширсин. Бронза векселлар - товар билан қопланмаган векселлар. Улар, одатда, ўйлаб топилган шахсга ёзиб берилади. Бундай вексел бўйича олинадиган даромад банкда ҳисобга олинади. Одатда, бундай векселлар улар бўйича банк ссудаларини олиш мақсадида тад биркорлар томонидан бир-бирларига ёзиб берилади. Тижорат векселлари - товар битимларига асосланган векселлар. Молиявий векселлар - ссуда битимларига асосланган векселлар, У бўйича бир корхона бошқа корхонага пул маблағлари беради. Банк векселлари - улар бўйича банклар тўловчи сифатида иш тирок этадиган векселлар. Ўз табиатига кўра улар депозит сертификатларига ўхшаш. Хазина векселлари - молиявий векселнинг бир тури. Улар дав лат томонидан чиқарилади. Иқтисодиёти ривожланган мамлакатларда векселлар ёрдамида турли кредит мажбуриятларини расмийлаштириш мумкин: тижорат кредит шартларида харид қилинган товарлар ёки кўрсатилган хизматлар нархини тўлаш, олинган ссудани қайтариш, кредит бериш. Векселлар муомалада бўлиши мумкин. Векселни бир шахсдан иккинчисига ўтказилиши ўтказма ёзув - индоссамент (эгасининг номи ёзилган ёки бланкли) ёрдамида амалга оширилади. Ҳар бир индоссант "вексел берувчи" сифатида акцепт ва тўлов учун жавобгарликка эга. Вексел қимматли қоғоз сифатида тўлов учун тўлов амалга ошириладиган жойда векселни тўлаш топширилган (домицилиат) тўловчига ёки учинчи шахсга тақдим этилиши зарур. Векселлар муомаласи уларга ёзиб берилган муддат билан чегараланган.

Индоссамент - қимматли қоғоз, вексел устидаги ушбу ҳужжат бўйича ҳуқуқларнинг бошқа шахсга ўтказилганлишни тасдиқловчи ўтказма ёзув. Индоссамент, одатда, ҳужжатнинг орқа томонида ёки қўшимча вараққа қўйилади. Индоссаментни бажарган шахс индоссант, деб номланади. Индоссамент ҳужжат унинг фойдасига ўгказилаётган шахснинг кўрсатмасини ўзида мужассамлантириши, кўрсатувчи эгалик қиладиган бўлиши ёки индоссантнинг битта имзосидан иборат бўлиши мумкин (бланкли). Ўтказма ёзувлар қуйидаги кўринишга эга бўлиши мумкин: "буйруқ бўйича тўланг" ёки "бизнинг ўрнимизга тўланг". Имзо ташкилот муҳри билан мустаҳкамланиши керак. Индоссамент қуйидаги турларда бўлиши мумкин: o Эгасининг номи ёзилган индоссамент векселнинг янги эгасини белгилаб беради. Векселнинг бундан кейинги ўтказилиши учун унинг имзоси зарур. o Бланкли индоссамент вексел ўгказиладиган шахсни белгиламайди. Фақат ўтказиш амали белгиланади. o қайтарилмайдиган индоссамент. Векселэгаси (индоссант) векселни ўтказиш чоғида ўтказма ёзувда "менга қайтарилмасин", деган иборани киритиши ва бу билан тўланмаган ҳамда тўланмаганлик норозилиги билдирилган вексел бўйича жавобгарликни ўзидан соқит қилиши мумкин, кейинги индоссаментларга бундай ҳуқуқ берилмайди. Ёзувда юқорида қайд этилган иборанинг бўлиши векселнинг тўланмаслиги эҳтимоли шубҳасини келтириб чиқариши мумкин, бу бундай векселларга нисбатан ишончни йўқотиши ва уларнинг айланувчанлик даражасига таъсир кўрсатиши мумкин. Индоссант вексел берувчи ва тўловчи билан биргаликда жавобгарликка эгадир. Бунда ҳужжатнинг эгаси индоссант бўлиб қолади, вексел эгаси эса унинг ишончли кишиси ролида қатнашади ва тўловни олиш учун ҳар қандай ҳаракатни бажариши мумкин.

Қўшимча варақ (аллонж). Агар векселда ўтказма ёзувлар учун жой етишмаса, ёзувлар унга ёпиштирилган қўшимча варақда шундай амалга оширилиши лозимки, унда индоссамент векселнинг ўзида бошланиб аллонжда тамом бўлсин.  Векселни қабул қилмаслик ёки у бўйича тўловни амалга оширмасликнинг оқибатлари Тўланмаганлик ёки акцептланмаганлик ҳақида норозилик билдирилганидан кейин 4 иш куни ичида вексел эгаси бу ҳақда ўзининг индоссанти ва вексел берувчисини хабардор қилиши шарт. Ҳар бир кейинги индоссант у хабарномани олган кундан кейинги икки иш куни ичида ўзидан аввалги индоссантга хабарномани олганлиги ҳақида маълум қилади ва шу тариқа хабар вексел берувчигача етиб боради. Вексел берувчи ўз кафиллигига олган авалист ва индоссантга хабарнома бир вақтда юборилади. Хабарномани юбормаслик вексел эгасини вексел ҳуқуқларидан махрум этмайди.  Вексел норозилиги Вексел норозилиги деганда, тўловни бажаришни ва уни олишни расман тасдиқланган талаби тушунилади. Вексел эгаси ёки унинг вакили норозилик билдириш учун тўланмаган векселни тўловчи жойлашган жойдаги, ёхуд, агар бу учинчи шахс томонидан тўланиши лозим бўлган векселлар бўлса, мазкур шахс жойлашган жойдаги, векселлар акцептланмаганлиги ва акцептнинг санаси қўйилмаганлиги ҳақида норозилик билдириш учун тўловчи жойлашган жойдаги нотариал идорага тақдим этиши керак. Векселлар нотариал идораларга тўланмаганлик норозилигини билдириш учун вексел бўйича тўловнинг санаси тугагандан кейинги кунда, лекин ушбу муддат кунидан кейинги 12 соатдан кечиктирмасдан тақдим этилади. Амалдаги қонун ҳужжатларига мувофиқ вексел "легатим" қимматли қоғоз бўлишига қарамай, кўпчилик корхона ва ташкилотлар мазкур молиявий воситани қўлламасликка интилишади. Бу бир томондан аксарият бухгалтерлар ва раҳбарларнинг векселлардан фойдаланиш хусусиятларини билмаслиги билан, иккинчи томондан эса, берилган товар учун пулни ўз

вақтида олмаслик ва шу муносабат билан қўшимча харажатлар юзага келиши ҳамда вақтнинг йўқотилишидан хавфсирашлар билан изоҳланади.

А д а б и ё т л а р : 1. «Қимматли ќоғозлар ва фонд биржаси тўғрисида» Ўзбекистон Республикасининг қонуни. 1993 йил 2 сентябр 2. «Биржалар ва биржа фаолияти тўғрисида» Ўзбекистон Республикасининг қонуни. 2001 йил 29 август 3. Каримов И.А. «Иқтисодиётни эркинлаштириш ва ислоҳотларни чуқурлаштириш – энг муҳим вазифамиз». – Т. «Ўзбекистон», 2000. 4. Каримов И.А. «Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда». – Т. «Ўзбекистон», 1999. 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Кимматли когозлар бозори

Хосилавий кимматли когозлар

Кимматли когозлар бозори коньюнктураси

Банкларнинг кимматли когозлар операцияларининг тахлили

Аудит ва кимматли когозлар бозори