Jahon xo’jaligi va uning evolyutsiyasi. Jahon bozori. Xalqaro valyuta va kryedit munosabatlari - Iqtisodiyot - Referatlar

Jahon xo’jaligi va uning evolyutsiyasi. Jahon bozori. Xalqaro valyuta va kryedit munosabatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

35.9013671875 KB

Ko'chirib olish

Jahon xo’jaligi va uning evolyutsiyasi. Jahon bozori. Xalqaro valyuta va kryedit munosabatlari. Jahon xo’jaligi Reja: 1. Iqtisodiy rivojlanishning umumjahon tomonlari va ishlab chiqarishning baynalmillashuvi. 2. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning shakllari. 3. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning mohiyati, shakllari va ob‘ektiv asoslari. 4. Xalqaro savdoning mazmuni, tuzilishi va xususiyatlari. 5. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari va valyuta tizimlari.

1-savol. Iqtisodiy rivojlanishning umumjahon tomonlari va ishlab chiqarishning baynalmillashuvi Jahon xo’jaligi – bu xalqaro mehnat taqsimoti, savdo-ishlab chiqarish, moliyaviy va milliy–texnikaviy aloqalar orqali birlashgan turli mamlakatlar xo’jaliklar tizimidir. Jahon xo’jaligi sub‘ektlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi O’z xo’jaligi sub‘ektlarini majmuini oluvchi davlat; Transmilliy korporatsiyalar; Xalqaro tashkilot va institutlar; Milliy iqtisodiyot chegarasidan chiqqan, xo’jalik barcha sohalari tarkibidagi firmalar. Jahon xo’jaligi milliy xo’jalikdan yagona jahon bozorining mavjudligi bilan farqlanadi. Jahon bozorining rivojlanishining va uni amal qilishiga mamlakatlarning iqtisodiy siyosati ahamiyatli ta‘sir ko’rsatadi. Jahon bozorining o’ziga xos xususiyati bo’lib jahon narxlari va xalqaro raqobat tizimining amal qilishi hisoblanadi. Aynan xalqaro raqobatning mavjudligi turli darajada milliy qiymatlari yagona baynalminal qiymatga keltiriladi. Mamlakatlar o’rtasidagi sotish bozorinig egallash uchun keskin raqobat kurash olib boriladi. Mamlaktlar iqtisodiy rivojlanish darajasi va iqtisodiy ko’rsatkichlari bir xil bo’lmaydi. Ular quyidagi ko’rsatkichlarda namoyon bo’ladi: 1. Milliy va nisbat YaIM; 2. Milliy daromad va uning aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi miqdori; 3. Milliy iqtisodiyotning tormoq tuzilmasi; 4. Mamlakat eksporti va importi tarkibiy tuzilmasi; 5. Aholining turmush darajasi va sifati. Iqtisodiyotni farqi pasaytirish va undagi farqni bartaraf etish maqsadida ishlab chiqarish baynalminallashuv boradi, iqtisodiy aloqalar kuchayadi hamda iqtisodiy munosabatlar kengayib boradi.

Iqtisodiy jarayonlarni baynalmillashuvi natijasida jahon xo’jaligining quyidagi tarkibi vujudga keldi: 1) Tovar va xizmatlar bozori; 2) Kapitallar jahon bozori; 3) Ishchi kuchi jahon bozori; 4) Xalqaro valyuta tizimi; 5) Xalqaro kredit-moliya tizimi . Iqtisodiy aloqalar negizida shakllangan jahon xo’jaligi asosida xalqaro mehnat taqsimoti yotadi. Xalqaro mehnat taqsimoti (XMT) alohida mamlakatlarning ma‘lum turlarini ishlab chiqarish bo’yicha ixtisoslashuvini ifodalaydi. Mehnat taqsimotining rivojlanishuvi asosan tabiiy sharoitlardagi tafovutlarga asoslangan edi. Mehnat turlarini kupayib boradi, ularning negizida barqaror mehnat taqsimoti va jahon bozori tarkib topadi. Takror ishlab chiqarish jarayonlarining baynallminallashuvi o’zining har ikkala shaklida: integratsion (milliy xo’jaliklarning yaqinlashuvi, o’zaro moslushuvi orqali) va transmilliy (xalqaro ishlab chiqarish majmuasining tuzilishi orqali) shakllarida kuchayadi. Iqtisodiy hayotnig baynalminallashuvi jarayoni ham muhim o’rin tutadi. Bu har ikkala tushuncha o’zaro bog’li bo’lib, ular jahon xo’jaligi sub‘ektlarining umumiy maqsadlarga erishish yo’lidagi xatti-harakatlarining birlashuvi jarayonini aks ettiradi. SHuningdek, bu tushunchalar bir-biridan farq qilib, ular bir hilda bo’lmagan xo’jalik birlashmalari miqyoslarini ifodaladilar. Baynalminallashuv - bu jahon xo’jaliginig bir necha sub‘ektlari o’rtasidagi o’zaro aloqalarini o’rnatilishi va rivojlanishnig dastlabki bosqichidir. Globallashuv (lotincha “globus” - yer kurrasi) - jahon xo’jaligining butun makonini qamrab oluvchi iqtisodiy munosabatlar yagona tarmog’ining tashkil topishi va rivojlanishini anglatadi. Globallashuv jarayoninig quyidagi yo’nalishlarini ajratib ko’rsatish mumkin:

1) Mulkchilik munosabatlarining globallashuvi; 2) Kooperatsiya va mehnat taqsimotining nistabat yuqori darajasiga o’tish; 3) Xo’jalikning tashkil etishning butunlay yangi shakillarining paydo bo’lishi va rivojlanishi; 4) Xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning tartibga soluvchi rolini rivojlanishi . SHuningdek, jahon xo’jaligi globallashuv jarayonlarining ziddiyatli tomonlari ham mavjud. Bu ziddiyatlarning asosiylari quyidagilardan iborat: - turli mamlakatlardagi iqtisodiy rivojlanishning bir tekisda bormasligi; - boy va qashshoq mamlakatlar o’rtasidagi farqning qo’chayishi; - ekologiya halokat tahdidlarinig kuchayib borishi; - turli mamlakatlarda aholi sonining o’zgarishining farqlanishi va hakozo. 2-savol. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning shakllari Xalqaro iqtisodiy munosabatlar - bu jahonning turli mamlakatlari o’rtasidagi xo’jalik aloqalari majmundir. Bu xalqaro iqtisodi munosabatlarni tashqi iqtisodiy aloqalar, jahon xo’jaligi deb ham yuritiladi. Bu aloqalar quyidagi shakllar da namoyon bo’ladi:  Tovar va xizmatlarning xalqaro savdosi;  Kapital va chet el investitsiyalarining harakati;  Ishchi kuchi migratsiya; ishlab chiqarishing davlatlararo kooperatsiyasi;  Fan va texnika sohasidagi ayirboshlash;  Valyuta – kredit munosabatlari. Tovar va xizmatlarning xalqaro savdo si eng avvalo milliy xo’jaliklarning xalqaro mehnat taqsimotidagi ishtirokida bog’liq. Xalqaro mehnat taqsimoti rivojlanishi natijasida jahon bozori tarkib topadi . Kapitalning xalqaro harakati – bu kapitalning chet elda joylashtirilishi va harakat qilish. U chet elga quyidagi shakllarda chiqariladi: 1. Xususiy yoki davlat kapitali shaklida; 2. Pul va tovar shaklida; 3. Qisqa va uzoq muddatli kreditlar shaklida;

4. Ssuda va tadbirkorlik kapitali shaklid а. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning ancha murakkab jihatlaridan biri ishchi kuchinig xalqaro migratsiyasi bo’lib, u ishchi kuchini ish bilan ta‘minlash maqsadida bir mamlakatdan boshqasiga ko’chib o’tishida namoyon bo’ladi. Xalqaro migratsiya ikkita asosiy tarkibiy qismini o’z ichiga oladi: emigratsiya va immigratsiya. Emigratsiya - mamlakatlardan doimiy yashash oyiga chiqib ketishni, immigratsiya - mamlakatda doimiy yashash uchun kirib kelishini bildiradi. Xalqaro migratsiya shuningdek repatriatsiya ya‘ni fuqarolarni ilgari chiqib ketgan mamlakatlariga qaytarilishi jarayonini ham o’z ichiga oladi. Xalqaro migrantlar 5 ta asosiy toifaga ajratiladi: 1) Immigrantlar va noimmigrantlar; 2) Shartnoma bo’yicha ishlashga kelgan mingratlar; 3) Nolegal, yashirin immigrantlar; 4) Boshpana so’rovchi shaxslar; 5) Qochoqlar. Fan–texnika yutuqlari bilan xalqaro ayirboshlash bir qator shakllarda amalga oshiriladi. U ilmiy-texnikaviy axborotlar, mutaxassislar, fan sohasi xodimlari bilan ayirboshlashni, tadqiqot va yangiliklarni litsenziya asosida berishni, ilmiy-tadqiqot ishlari o’tkazishni, umumiy fan-texnika va texnologiyani ishlab chiqarish bo’yicha qo’shma tadbirkorlik o’z ichiga oladi. Ilmiy-texnikaviy hamkorlikning muhim shakllaridan biri xalqaro injenering hisoblanadi. Xalqaro injenering bir davlat tomonidan boshqasiga san‘at va boshqa ob‘ektlarni loyihalashtirish va qo’rish jarayoniga kerakli hisob-kitob loyihalarini berish hamda injenerlik-qurilish xizmati kursatishdan iborat bo’lib, loyihaga binoan ob‘ektlar quriladi . 3-savol. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning mohiyati, shakllari va ob‘ektiv asoslari

Xalqaro iqtisodiy integratsiya - bu turli mamlakatlar iqtisodiy aloqalarining baqarorlashib, chuqurlashib rivojlanishi, ular xo’jaliklarining chambarchas birlashishi jarayonlaridir. Integratsiya mikrodarajada va makrodarajada amal qiladi. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning asosiy shakllari quyidagilar: 1. Erkin savdo hududlari - bu iqtisodiy integratsiyaing eng oddiy shakli bo’lib, uning doirasida qatnashuvchi mamlakatlar o’rtasidagi savdo cheklashlari bekor qilinadi. Erkin savdo xududlarining tashkil etilishi ichki bozorda milliy va xorijiy tovar ishlab chiqaruvchilar o’rtasidagi raqobatni kuchaytirib, bu bir tomondan, milliy ishlab chiqaruvchilarning bankrot (kasod) bo’lishi xafini ko’chaytirsa, boshqa tomondan ishlab chiqarishni takomillashtirish va yangiliklarni joriy etish uchun rag’bat yaratadi. Bunga Yevropa erkin savdo uyushmasi va MDH mamlakatlari o’rtasidagi o’zaro bitim misol bo’la oladi; 2. Bojxona ittifoqi . Iqtisodiy integratsiyaning bu shakli erkin savdo xududlarining faoliyat qilishi bilan birga yagona tashqi savdo tariflari o’rnatishni va uchinchi mamlakatga nisbatan yagona tashqi savdo (tariflari) siyosatini yuritishni taqozo qiladi. Yevropa ittifoqi (YeI) bojxona ittifoqiga yorqin misoldir; 3. To’lov ittifoqi - bu milliy valyutalarning o’zaro erkin almashuvini va hisob-kitobda yagona pul birligini amal qilishini ta‘minlaydi. Yevropa hamjamiyati, janubiy-sharqiy Osiyo va MDH mamlakatlari uchun to’lov ittifoqi pirovard maqsaddir; 4. Umumiy bozor - bu iqtisodiy integratsiyaning ancha murakkab shakli bo’lib, uning qatnashchilariga erkin o’zaro savdo va yagona tashqi savdo tarifi bilan birga kapital va ishchi kuchining erkin harakati hamda o’zaro kelishilgan iqtisodiy siyosat ta‘minlanadi. Bunga Yevropa iqtisodiy itifoq yoki Yevropa umumiy bozorini misol qilib keltirish mumkin. Bu umumiy bozorda barcha boj to’lovlari va import me‘yor (kvota)lari bekor qilinadi, boshqa mamlakatlardan Yevropa bozoriga tovarlar kirishi bir xil tartibga solinadi, pul

mablag’lari va ishchi kuchining chegaradan erkin o’tishi ta‘minlanadi hamda umumiy muammolarni hal etishda yagona siyosat o’tkaziladi; 5. Iqtisodiy va valyuta ittifoqi - bu davlatlararo iqtisodiy integratsiyaning eng oliy shakli hisoblanadi. Bunda iqtisodiy integratsiyaning barcha qarab chiqilgan shakllari umumiy iqtisodiy va valyuta moliyaviy siyosat o’tkazish bilan birga uyg’unlashadi. Xalqaro iqtisodiy integratsiya jarayonini ob‘ektiv tavsifdagi bir qator omillar taqozo qiladiki, ularning ichidan quyidagilar asosiy o’rinni egallaydi:  Xo’jalik aloqalarinting baynalminallashuvi va globallashuvi;  Xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi;  Umumjahon fan-texnika revolyutsiyasi;  Milliy iqtisodiyot ochiqligining kuchayishi. Integratsiya jarayonlarini rag’batlantiruvchi asosiy omillardan biri - milliy iqtisodiy ochiqligi darajasining oshishidir. Ochiq iqtisodiyotning o’ziga xos belgisi quydagilar hisoblanadi: 1. Mamlakat iqtisodiyotning jahon xo’jalik munosabatlari tizimiga chuqur kirishganligi; 2. Tovarlar, kapital, ishchi kuchining mamlakatlararo harakati yo’lidagi tusiqlarnig kamaytirilishi yoki tuliq bartaraf etilishi; 3. Milliy valyuta konvertatsiyasinig ta‘minlanganligi; Davlatlararo iqtisodiy integratsiya ning rivojlanishida quyidagi bir qator shart-sharoitlarning majudligi ta‘sir kursatadi: 1. Integratsion aloqaga kirishayotgan mamlakatlarning iqtisodiy taraqqiyot jihatidan bir xil darajada bo’lishi hamda bir turdagi xo’jalik tizimlariga ega bo’lishi; 2. Ularning hududiy jixatdan yaqinligi, yagna mintaqada joylashganligi va umumiy chegaraga egaligi; 3. Ularning tarixan iqtisodiy aloqalarga egaligi; 4. Iqtisodiy manfaatlar va muammolarning umumiyligi hamda ularni hal etishda birgalikdagi harakatning samaradorligi.

Xalqaro iqtisodiy integratsiya jahon xo’jaligi rivojining tarixiy jihatdan uzoq davr davom etgan natijasi hisoblansada, Prezidentimiz Islom Karimov ta‘kidlab o’tganlaridek: “Hozirgi kunda ham mamlakatlarning jahon iqtisodiyotiga integrallashuv jarayonida hal etilmagan kupdan-kup muammolar majudki, bizning Respublikamiz uchun tashqi iqtisodiy va valyuta siyosatini yanada erkilashtirishdan iborat.” 1 [5] 4-savol. Xalqaro savdoning mazmuni, tuzilishi va xususiyatlari Hozirgi jahon xo’jaligining o’ziga xos xususiyatlarian biri tashqi iqtisodiy aloqalar va tashqi savdoning tezlik bilan o’sishida namoyon bo’lmoqda. Barcha mamlakatlar tashqi savdosi majmui xalqaro savdoni tashkil qiladi. Xalqaro savdo - bu turli davlat milliy xo’jaliklari o’rtasidagi tovar va xizmatlarning ayirboshlash jarayonidir. Masalan, tashqi savdo (xalqaro savdo) xamkorlikda ishlab chiqarish, ilmiy-texnika, kadrlar tayyorlash, turizm va haqoza. Xalqaro savdo qadimdan mavjud bo’lsada, faqat XIX asrga kelib, ya‘ni deyarli barcha rivojlangan mamlakatlar xalqaro savdo aloqalarida ishtirok eta boshlashi bilan jahon bozori shakliga kirdi. Xalqaro savdo tashqi savdo aylanmasi, eksport va import, savdo balansi kabi ko’rsatkichlar bilan tavsiflanadi. Eksport - bu tovarlarni chet ellik mijozlarga sotish bo’lib, bunda mazkur mamlakatlarda ishlab chiqarilgan tovar mamlakatdan tashqariga chiqariladi. Eksportning iqtisodiy samaradorligi shu bilan aniqlanadiki, mazkur mamlakat ishlab chiqarishning milliy xarajatlari jahon xarajatlaridan past bo’lgan mahsulotlarni chetga chiqaradilar. Xalqaro savdoda tovarlarning eksport tarkibi fan-texnika revolyutsiyasi va xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi ta‘siri ostida o’zgaradi. Hozirgi davrda xalqaro savdoning eksport tarkibida qayta ishlovchi sanoat mahsulotlari yetakchi o’ringa ega bo’lib, uning hissasiga jahon tovar ayirboshlashning ¾ 1 [5] Karimov I.A Isloҳotlar va investitsiyalar bўyicha idoralararo muvofiқlashtiruvchi kengash yiғilishidagi ma‘ruzasi. “ Xalқ sўzi” 2000 yil 2 fevral.

qismi to’g’ri keladi. Oziq-ovqat, xomashyo va yoqilg’i ulushi faqat ¼ qismini tashkil qiladi. Xizmatlar eksporti tovarlar eksportidan farq qiladi. Chet ellik iste‘molchilarga xizmat ko’rsatish, chet el valyutalarini olish bilan bog’liq bo’lib, u milliy chegarada amalga oshiriladi (masalan chet el kompaniyasi vakillariga pochta, telegraf xizmati ko’rsatish, chet el fuqarolariga sayyohlik xizmati ko’rsatish va hakozo). Kapital eksport qilish ham o’ziga xos xususiyatlariga ega bo’ladi. Kapital eksporti kredit berish yoki chet el korxonalari aktsiyalariga maqsadli qo’yilmalar kabi shakllarda amalga oshirilib, kapital chiqarilgan vaqtda eksport qiluvchi mamlakatdan mablag’lar oqimini taqazo qiladi va shu orqali tassarufida bo’lgan resurslar hajmini qisqartiradi. Boshqa tomondan, kapital eksport chet davlatlarning mazkur mamlakatdan bo’lgan qarzlarini ko’paytiradi. U jahon bozoriga tovarlarning keyingi eksporti uchun qo’lay sharoit yaratadi va chet el valyutasida foiz yoki divident shaklida barqaror daromad olish omili hisoblanadi. Ko’plab mamlakatlar, cheklangan resurs bazasiga va tovar ichki bozorga bo’lib, o’zlarining ichki iste‘moli uchun zarur bo’lgan archa tovarlarni yetarli samaradorlik bilan ishlab chiqarish holatida bo’lmaydi. Bunday mamlakatlar uchun import kerakli tovarlarni olishning asosiy yo’li hisoblanadi. Import eksportdan farq qilib chet ellik mijozlardan tovarlar (xizmatlar) sotib olib, ularni mamlakatga keltirishni bildiradi. Agar mamlakatni o’zida mahsulotlarni ishlab chiqarish xarajatlari tashqaridan sotib olinganidan qimmatga tushsa, usha tovarlar import qilinadi. Eksport salohiyati (eksport imkoniyatlari) - bu mazkur mamlakat tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotning o’z iqtisodiyoti manfaatlariga putur yetkazmagan holda jahon bozorida sotishi mumkin bo’lgan mahsulotlar miqdoridir. Masalan, O’zbekiston eksportga paxta tolasi, qimmatboho metallar, uran, mineral o’g’itlar chiqariladi. Asosan, bulardan tashqari avtomobillar, neft- kimyo va metall mahsulotlari, mineral o’g’itlar, ip-kalova va gazlama, trikotaj

buyumlari, sim-kabel mahsulotlari, qurilish materiallari va boshqa mahsulotlarni eksport tovarlari hajmi va turlarini kupaytirish hisobiga erishilmoqda. Eksport hajmida tayyor mahsulotlar ulushi 38 foizdan tashkil etgani, paxta tolasining ulushi esa 16,8 foizgacha kamayganini ham ko’rsatib o’tish mumkin[1]. Tovarlar eksporti va import summasi tashqi savdo aylanmasi yoki tashqi tovar aylanmasini tashkil etadi. Qandaydir mamlakat ishlab chiqaruchi mamlakatdan tovarni o’z iste‘moli uchun emas, balki uchinchi mamlakatga qayta sotish uchun olgan taqdirda reeksport ro’y beradi. Reeksport bilan reimport o’zviy bog’liq.. Reimport - iste‘molchi mamlakatdan reeksport tovarni sotib olishni bildiradi. Xalqaro savdo bir qator o’ziga xos xususiyatlariga ega: 1. Iqtisodiy resurslarning harakatchanligi mamlakatlar o’rtasida, mamlakat ichidagiga qaraganda ancha past bo’ladi; 2. Mamlakatlarning turli valyutalaridan foydalanish ular o’rtasidagi mamlakat xalqaro savdosini amalga oshirishda muayyan qiynchiliklarni to’g’diradi. 3. Xalqaro savdo siyosiy aralashuv va nazoratga mahkum bo’lib, bu ichiki tadbirlardan tavsifi va darajasi bo’yicha sezilarli farqlanadi . Xalqaro savdoni tashkil etish shakllari ham takomillashib bormoqda. Ananaviy ko’rishdagi tovar birjalari, auktsionlar, savdo-sanoati yarmarkalari, savdo ko’rgazmalari bilan bir qatorda ikki tomonlama bitimlarning quyidagi shakllari ham keng qo’llanilmoqda: 1. Barter - tovarlarni to’g’ridan-to’g’ri, pul ishtirokisiz bir-biriga ayirboshlash. Barterda pul ishtirok etmasada, tovarlarning qiymatini o’lchovi vazifasi orqali baholab olinadi; 2. Eksport qiluvchilar tomonidan yetkazib berilgan tovarlar qiymatining bir qismiga import tovarlarni xarid qilish; 3. Texnikaning yangi modellarini sotishda eskirgan modellarni sotib olish; 4. Import qiligan abob-uskunalar qism va detallarni importga sotuvchi mamlakat tomonidan butlab berish;

5. Kompensatsion bitimlari - mazkur bitimlar shartiga ko’ra, texnologik asbob-uskunalar yetkazib beruvchi tomonlarning biri taqdim etgan kredit (moliyaviy, tovar ko’rinishidagi) bo’yicha to’lovlar ana shu asbob-uskunalarda tayyorlangan tayyor mahsulotlarni yetkazib berish orqali amalga oshiriladi; 6. Bir mamlakatda undirilgan xom ashyoni boshqa bir mamlakat ishlab chiqarish quvvatlar yordamida qayta ishlashda ushbu qayta ishlash va tashib berish xizmatlarini qo’shimcha xomashyo yetkazish orqali to’lash; 7. Kliring operatsiyalari , ya‘ni o’zaro talab va majburiyatlarni hisobga olish orqali naqd pulsiz hisoblashuv. Xalqaro savdoda ishtirok etish har bir mamlakat uchun milliy ishlab chiqaruvchilarni tashki raqobatdan himoya qilish vazifasi ni dolzarb qilib qo’yadi. Bu vazifa mamlakatlarning savdo siyosati orqali amalga oshadi. Jahon amaliyotida bu siyosatning protektsionizm (tashki ta‘sirdan himoyalash) va fritrederlik (savdoga to’liq erkinlik berish) kabi shakllari keng tarqalgan. Erkin savdo yo’lida juda ko’p to’siqlar mavjud bo’ladi: 1. Boj to’lovlari . Boj to’lovlari import tovarlarga aktsiz soliqlari hisoblanadi. U daromad olish maqsadida yoki himoya uchun kiritilishi mumkin. 2. Import kvotalari . Import kvotalari yordamida ma‘lum bir vaqt oralig’ida import qilinishi mumkin bo’lgan tovarlarning maksimal hajmi o’rnatiladi. 3. Tarifsiz to’siqlar . Tarifsiz to’siqlar deyilganda litsenziyalash tizimi, mahsulot sifatiga standartlar qo’yish yoki oddiy ma‘muriy taqiqlashlar tushuniladi. 4. Eksportni ixtiyoriy cheklash – bu savdo to’siqlarining nisbatan yangi shakli hisoblanadi. Bu holat chet el firmalari o’zlarining ma‘lum mamlakatga eksportini ixtiyoriy ravishda cheklandi. Erkin savdo (fritrederlik) siyosati protektsionizm siyosatining aksi bo’lib, tashki savdoni erkinlashtirishga qaratilgan. Xalqaro savdoni tartibga solish xalqaro va milliy darajalarda amalga oshadi. Milliy darajadagi tartibga solish eksport va importni tartiblash orqali namoyon bo’ladi. Eksporni tartiblash tashkiliy va kredit-moliyaviy usullar

yordamida uni rag’batlantirishga yo’naltirilgan. Eksportni rag’batlantirishning tashkiliy usullari ga quyidagilar kiritish mumkin: 1. Eksport qiluvchilarga axborot va maslahat berish xizmatlarini ko’rsatish uchun maxsus bo’linmalarni tashkil etish. 2. Savdo bitimlarini to’zishda davlat idoralarining ishtirok etishi. 3. Tashki savdo uchun malakali kadrlarni tayyorlashga ko’maklashuv 4.Xorijiy mamlakatlarda ko’rgazmalar tashkil etishda yordam ko’rsatish 5. Milliy kompaniyalarni diplomatik jihatdan qo’llab-quvvatlash va haqozo. Eksportni rag’batlantirishning kredit-moliyaviy usullari quyidagilardan iborat: 1. Eksportga tovarlarni yetkazib berishini subsidiyalash 2. Eksport qiluvchilar uchun davlat kreditlarni berish va xususiy kreditlar berilishini rag’batlantirish 3. Xorijda amalga oshiruvchi savdo bitimlarini davlat tomonidan sug’urtalash 4. Eksportdan olinuvchi foydadan soliq to’lashdan ozod etish va h. Importni tartibga solish asosan uni tarifli va tarifsiz vositalar orqali cheklashdan iborat. Asosiy tarifli to’siq sifatida bojxona bojlarini keltirish mumkin. To’lov balansi – mamlakat rezidentlari (uy xo’jaliklari, korxonalar va davlat) va chet elliklar o’rtasida ma‘lum vaqt (odatda bir yil) oralig’ida amalga oshirilgan barcha iqtisodiy bitimlar natijasining tartiblashtirilgan yozuvi. Iqtisodiy bitimlar – qiymatning har qanday ayirboshlanishi, ya‘ni tovarlar, ko’rsatilgan xizmatlar yoki aktivlarga mulkchilik huquqining bir davlat rezidentlaridan boshqa davlat rezidentlariga o’tishi bo’yicha kelishuvlardan iborat. Har bir bitim to’lov balansining debet va kredit qismlarida o’z ifodasini topadi. Kredit – qiymatning mamlakatdan chiqib ketishi bo’lib, uning hisobiga mazkur mamlakat rezidentlari chet el valyutalarida qonlovchi to’lovlar ekvivaletini oladi.

Debet – qiymatning mazkur mamlakatga kirib kelishi bo’lib, uning hisobiga rezidentlar chet el valyutalarining sarflaydi. To’lov balansida kreditlar umumiy summasi debetlarning umumiy summasiga teng bo’lishi zarur. To’lov balansidagi hamma bitimlar o’z ichiga joriy va kapital bilan operatsiyalarni olishi sababli, u uchta tarkibiy qismdan iborat bo’ladi: 1. Joriy operatsiyalar hisobi 2. Kapital harakati hisobi 3. Rasmiy zahiralarning o’zgarishi To’lov balansining to’zilishi I . Joriy operatsiyalar hisobi 1. Tovar eksporti 2. Tovar importi Tashki savdo balansi qoldig’i 3. Xizmatlar eksporti (chet el turizmdan daromadlar va h.) – kreditli xizmatlar 4. Xizmatlar importi (turizm uchun chet elga to’lovlar va h.) – kreditli xizmatlar 5. Investitsiyalardan sarf daromadlar (kreditli xizmatlardan sof daromadlar) 6. Sof transfertlar Joriy operatsiyalar bo’yicha balans qoldig’i II. Kapital harakati hisobi 7. Kapital kirishi 8. Kapital oqib chiqishi Kapital harakati balansi qoldig’i Joriy operatsiyalar va kapital harakati balansi qoldig’i III. Rasmiy zahiralarning o’zgarishi Mamlakatning tashki savdo balansi (to’lov balansi) mazkur davlatning chet ellik sheriklari bilan xalqaro iqtisodiy munosabatlarning holatini ifodalab, uning pul-kredit, valyuta, byudjet-soliq, tashki savdo siyosatini amalga oshirish va davlat qarzlarini tartibga solish uchun indikator bo’lib xizmat qiladi. Tovarlar eksporti va importi o’rtasidagi farq savdo balansini tashkil qiladi. Investitsiyalardan sof daromadlari (chet eldan sof olimni daromadlari) kreditli xizmatlardan olinadigan sof daromad hisoblanib, u chet ellarga qo’yilgan milliy pul kapitali hisobiga keladi. Agar chet elga qo’yilgan milliy kapital mazkur kapitalga qo’yilgan chet el kapitaliga qaraganda qo’proq miqdorda foiz va

divident keltirsa, bunda investitsiyalardan olinadigan sof daromad ijobiy, aks holda salbiy bo’ladi. Sof transfertlar xususiy va davlat bomlog’larining boshqa mamlakatlarga o’tkazilgan summasini bildiradi (pensiya, sovg’a, chet elga pul o’tkazishlar yoki chet mamlakatlarga insonparvarlik yordamlari). Bunday to’lovlar mamlakatda mavjud chet el valyutalari zahirasini kamaytiradi. Makroiqtisodiy modelda joriy operatsiyalar hisobiga qoldig’i quyidagicha ifodalanadi: Х (eksport)-М (import) = Xn =Y-(C+1+G) absorbtsiya. Absorbtsiya - yalpi ichki mahsulotining mazkur mamlakatdagi uy- xo’jaliklari, korxonalar va davlatga realizatsiya qilinadigan qismi. Kapital harakati balansi = Aktivlar sotishdan tushumlar - chetdan aktivlar sotib olishga sarflar. Markaziy bank tomonidan chet el valyutlarining sotilishi va sotib olinishi rasmiy zahiralar bo’yicha operatsiyalar deyiladi. 5-savol. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari va valyuta tizimlari Pulning jahon xo’jaligida amal qilishi va turli xalqaro iqtisodiy aloqalarga (tashqi savdo, ichki kuchi va kapital migratsiyasi, daromadlari, qarzlar va subsidyalar oqimi, ilmiy-texnikaviy mahsulotlarning ayirboshlash, turzim va h.k) xizmat qilishi bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar xalqaro valyuta-kredit munosabatlari deb ataladi. Valyuta - bu mamlakatlar pul birligi (masalan, so’m, dollar, funt stering va h.k). Milliy valyuta tizimi - valyuta munosabatlarining milliy qonunchilik bilan belgilanadigan, mazkur mamlakatda tashkil qilinish shaklini ifodalaydi. Uning tarkibiga quyidagi unsurlar kiradi. - milliy pul birligi; - valyuta kursi tartibi; - valyutaning muomalada bo’lish shart-sharoitlar;

- valyuta bozori va oltin bozor tizimi; - mamlakatning xalqaro hisoblashuv tartibi; - mamlakat oltin-valyuta zahirasining tartibi va uni boshqaruv tizimi; - mamlakat valyuta munosabatlarining tartibga soluvchi milliy muassasalar mavqei. Xalqaro valyuta tizimi – xalqaro valyuta munosabatlarining davlatlararo bitimlarda huquqiy jihatdan mustahkamlangan shakli. Xalqaro valyuta tizimining tartib unsurlari q u yidagilar:  asosiy xalqaro to’lov vositalari ( milliy valyutalar, oltin, xalqaro valyuta birliklari SDR, YeVRO);  valyuta kurslarini belgilash va ushlab turish mexanizmi;  xalqaro to’lovlarning balanstirlashtirish tartibi;  valyutaning muammoga qilish shart-sharoiti;  xalqaro valyuta bozori va oltin bozori tartibi. Jahon valyuta tizimi o’zining rivojlanishida uchta bosqichdan o’tdi va ularning har biriga xalqaro valyuta munosabatlarini tashkil qilishning o’z tiplari mos keladi. Birinchi bosqich - 1879-1934 yillarni o’z ichiga olib, bunda oltin standart sifatida pul tizimi ustunlikka ega bo’lgan. Ikkinchi bosqich – 1944-1971 yillarni o’z ichiga olib, bunda oltin-devizli (Breton, Vudsk tizim deb nomlanuvchi) tizim ustunlikka ega bo’lgan. Bu ikki tizim qayd qilinadigan valyuta kurslariga asoslangan. Uchinchi bosqich - hozirgi davrda amal qiluvchi jahon valyuta tizimi 1971 yilda tashkil topgan bo’lib, bu tizim boshqariladigan, suzib yuruvchi valyuta tizimi nomini oldi. Chunki davlat ko’pincha o’z valyutalarining xalqaro qiymatini o’zgartirish uchun valyuta bozorining faoliyat qilishiga aralashadi. Oltin standart tizim qayd qilingan valyuta kursining mavjud bo’lishini kuzda tutadi. Banklar o’zlari chiqargan banknotlarini oltinga almashtirgan. Mamlakat uchta shartni bajarsa oltin standart qabul qilingan, deb hisoblangan , ya‘ni:

a) o’z pul birligini ma‘lum oltin oltin mazmuni o’rnatadi; b) o’zining oltin zahirasi va pulning ichiki taklif o’rtasidagi qattiq nisbatini ushlab turadi; v) oltinning erkin eksport va importiga to’sqinlik qilmaydi. Har qanday valyuta tizimining eng muhim tarkibiy qismlaridan biri valyuta kursi hisoblanadi. Valyuta kursi - bir mamlakat valyutasining boshqa mamlakat valyutasidagi ifodalanishini ko’rsatadi. Valyuta kursini tartibga soluvchi tashkilotlar bor. Ularni tartibiga quyidagilar keradi :  Xalqaro va l yuta fondi (XVF);  Xalqaro tarqqiyot va tiklanish banki (XTTB);  Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti (IHRT);  Xalqaro rivojlanish assotsiyasi (XRA). Valyuta kurslariga bevosita ta‘sir ko’rsatuvchi omillar ham mavjud:  Milliy daromad va ishlab chiqarish xarajatlar darajasi;  Milliy iste‘molchilarning real xarid qilish layoqati va mamlakatdagi inflyatsiya darajasi;  Valyutalarga talab va taklifga ta‘sir ko’rsatuvchi to’lov balans holati;  Mamlakatdagi foiz stavkasi darajasi;  Valyutaga jahon bozoridagi ishonch h.k. Xalqaro valyuta fondi (XVF) o’ziga a‘zo mamlakatlarning valyuta kursi va to’lov balanlarini tartibga soladi, kreditlar ajratadi, to’lov tizimlarini va tashqi qarzlarini nazorat qiladi. Yevropa valyuta tizimi 1979 yilda Yevropa iqtisodiy hamjamiyatiga kiruvchi davlatlar tomonidan valyuta kurslarini barqarorlashtirish maqsadida tashkil etilib, bu davlat o’rtasidagi to’lov jarayonlarida amal qiluvchi Yevropa valyuta birligi EKYu muomalaga kiritiladi. Iqtisodiy va valyuta ittifoqi (IVI) - Yevropa valyuta tizimi amal qilishi natijasida tashkil etilib, u quyidagilarni taqozo etadi:  Moliya bozorlarining to’liq itegratsiyalashuvi;

 Kapitallar harajatining to’liq erkinlashuvi;  Barcha valyutalarning to’liq konvertatsiyasining ta‘minlash va piravordida milliy valyutalarni yagona valyuta bilan almashtirish. Xalqaro tiklanish va taraqqiyot bankining (XTTB) ham faoliyati halqaro valyuta-moliyaviy munosabatlarni tartibga solishga yo’naltirilgan bo’lib, u o’zining ikkita filiali – Xalqaro moliyaviy korporatsiya (XMK ) hamda xalqaro rivojlantirish assotsiatsiyasi (XRA ) bilan birgalikda Jahon banki tarkibiga kiradi. Xalqaro moliyaviy korporatsiya (XMK )ning faoliyati ustun ravishda rivojlanayotgan mamlakatlarning xususiy sektorini moliyalashtirishga yo’naltiriladi. Xalqaro rivojlanish assotsiyasi (XRA )ning asosiy faoliyati esa ko’proq qoloq mamlakatlarga imtiyozli yoki foizsiz kreditlar ajratishga qaratilgan. Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti (IRHT ) tarkibiga barcha sanoat jihatidan rivojlangan mamlakatlar keradi. Xalqaro hisoblashuvlar banki (XHB ) Shveytsariyaning Bazel shahrida joylashgan bo’lib, u xalqaro moliyaviy tashkilot hisoblansada, bank faoliyatining xalqaro tartibga solishda yetakchi rol o’ynaydi. U o’z tartibiga 70 dan ortiq markaziy banklarni kiritgan bo’lib, ular o’zlarining oltin-valyuta zahiralarini XHB hisob varaqalarida saqlaydilar. Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YeTTB ) sharqiy Yevropa hamda sobiq ittifoq mamlakatlariga valyuta –moliya sohasidagi ko’maklashishni muvofiqlashtirish maqsadida 1990 yilda tashkil etildi. Bugungi kunda ko’rsatib o’tilgan davlatlararo tashkilotlarning xalqaro valyuta-moliya sohasidagi munosabatlarni tartibga solish va yanada takomillashtirishga qaratilgan faooliyatning ahamiyati tobora oshib bormoqda . Bundan keyin ham bu banklarning moliyaviy-iqtisodiyo yordami zarur bo’lib keladi. Asosiy tayanch tushunchalar:

Jahon xo’jaligi – xalqaro mehnat taqsimoti, savdo ishlab chiqarish, moliyaviy va ilmiy-texnikaviy aloqalar orqali birlashgan turli mamlakatlar xo’jaliklari tizimi. Ishlab chiqarish yoki iqtisodiy hayotning baynalminallashuvi – mamlakatlarning jahon mikyosida iqtisodiy aloqalarining kuchayishi hamda iqtisodiy munosabatlarning tobora kengroq jabholarini qamrab olishi jarayoni. Xalqaro mehnat taqsimoti – alohida mamlakatlarning tovar va xizmatlarining ayrim turlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashuvi. Globallashuv – jahon xo’jaligining butun makonini qamrab oluvchi iqtisodiy munosabatlar yagona tarmog’ining tashkil topishi va rivojlanishi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar – jahonning turli mamlakatlari o’rtasidagi xo’jalik aloqalari majmui. Xalqaro iqtisodiy integratsiya – jahon mamlakatlari o’zaro iqtisodiy aloqalarining chuqurlashtirish va barqaror rivojlanishi hamda milliy xo’jaliklar o’rtasidagi mehnat taqsimoti asosida ular xo’jalik aloqalarining birlashish jarayoni. Erkin savdo hududlari – iqtisodiy integratsiyaning eng oddiy shakli bo’lib, uning doirasida savdo cheklamlari beqor qilinadi. Bojxona ittifoqi – yagona tashki savdo tariflari o’rnatilish va uchinchi mamlakatga nisbatan yagona tashki savdo siyosati yuritishni taqozo qiladi. To’lov ittifoqi – milliy valyutalarning o’zaro almashishuvi va hisob-kitobda yagona pul birligining amal qilishi. Umumiy bozor – bunda uning qatnashchilari o’zaro erkin savdoni amalga oshirish va yagona tashki savdo siyosati o’tkazish bilan birga kapital va ishchi kuchining erkin harakati ta‘minlanadi. Iqtisodiy va valyuta ittifoqi – iqtisodiy integratsiyaning eng oliy shakli bo’lib, bunda iqtisodiy integratsiyaning barcha qarab chiqilgan shakllari iqtisodiy va valyuta moliyaviy siyosat o’tkazish bilan birga uyg’unlashadi. Eksport – tovarlarni chet ellik mijozlarga sotish bo’lib, bunda mazkur mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlar mamlakatdan tashqariga chiqariladi.

Import – chet ellik mijozlardan tovarlar (xizmatlar) sotib olib, ularni mamlakatga kiritishi. Xalqaro valyuta tizimi – xalqaro valyuta munosabatlarining davlatlararo bitimlarda huquqiy jihatdan mustahkamlashgan shakli. Valyuta kursi – bir mamlakat valyutasining boshqa mamlakat valyutasida ifodalanishining bahosi. To’lov balansi – mamlakat rezidentlari (uy xo’jaliklari, korxona va davlat) va chet elliklar o’rtasida ma‘lum vaqt oralig’ida (odatda bir yil) amalga oshirilgan barcha iqtisodiy bitimlar natijasining tartiblashtirilgan yozuvi.

O'xshashlar

Jahon valyuta tizimi va uning rivojlanish bosqichlari

Valyuta bozori va valyuta operatsiyalarining xalqaro moliya munosabatlartdagi ahamiyati

Valyuta munosabatlari va valyuta tizimi

Xalqaro moliya va uning jahon taraqqiyotida tutgan o`rni

Valyuta bozori