Iste`mol tovarlariga taklifning shakllanishi - Iqtisodiyot - Referatlar

Iste`mol tovarlariga taklifning shakllanishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

296 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1 Iste`mol tovarlari taklifi tushunchasi. 2 Iste`mol tovarlari taklifining manbalari va tavsifi. 3 o`zbekistonda iste`mol tovarlar taklifini shakllanish tendensiyalari. 4 Iste`mol tovarlari taklifini rejalashtirish.

www.arxiv.uz Iste`mol tovarlari taklifi tushunchasi Бизлар фақат истеъмолтоварлари таклифи тўғрисида фикр юритамиз . Жамиятда таклифни бошқа турлари ҳам мавжуд. Уларни инсон, жамият эҳтиёжларидан келиб чиқиб турлаш мумкин. Масалан: Ishlab chiqarish vositalari taklifi : а) mehnat qurollari taklifi ; b) ishchi kuchi taklifi. I. Moliyaviy resurslar taklifi; II. Ma`naviy ehtiyojlarni qondiruvchi takliflar; III. Ruhiy ehtiyojlarini qondiruvchi takliflar; IV. Xavfsizlikni, mudofani ta`minlovchi; V. Dunyo okeani, kosmosni o`rganishni ta`minlovchi; VI. Ekologik muhitni saqlovchi; VII. Boshqa xizmatlar taklifi. Umuman olganda taklif – tarixiy-iqtisodiy kategoriya. Taklif bozorning asosiy elementlaridan biri. Iste`mol tovarlari taklifi deganda sotishga mo`ljallangan, bozorga keltirilgan, u yerda turgan va keltirilishi mumkin bo`lgan tovarlar massasini tushinamiz. YA`ni uning qiymati, miqdori va assortimenttini ko`z oldimizga keltirishimiz kerak. Iste`mol tovarlari taklifi aholini iste`mol tovarlariga bo`lgan talabini qondirishni ashyoviy (natural) asosini tashkil qiladi. Iste`mol tovarlari taklifi o`zining xajmi va tarkibi bo`yicha aholining shaxsiy ehtiyojini qondirishga qaratiladi. Iste`mol tovarlari taklifi tushunchasi bilan bozor sig`imi degan ko`rsatkich tig`iz bog`liq. Bozor sig`imi deganda qandaydir davrda (kun, oy, yil) bozorda sotilishi mumkin bo`lgan tovarlar qiymatini puldagi ifodasi tushiniladi. Shunday qilib, bozor sig`imi iste`mol tovarlari taklifini qiymat miqdorini anglatadi. U faqat qiymat ko`rsatkichida ifodalanadi. Iste`mol tovarlari taklifi biron bir vaqt davriga qiymat (so`m),naturil va nisbiy

www.arxiv.uz (kunlar) ko`rsatkichlar orqali hisobga olinadi, tahlil qilinadi, rejalashtiriladi va kelajakka bashorat qilinadi. Iste`mol tovarlari taklifini aholiga sotish uchun mo`ljallangan qismi bozor fondi deb ataladi. Uning hajmi iste`mol bozoriga har xil manbalardan kirgan tovarlarning miqdori va tovarlar zahirasi bilan belgilanadi. Iste`mol tovarlari taklifining manbalari va tavsifi Istemol tovarlari taklifini shakllanishi hudud, viloyat, davlat miqqiyosi bo`yicha, ularni yaratish va kelish manbalari nuqtai nazardan o`rganiladi. Iste`mol tovarlari taklifini manbalariga quyidagilarni kiritish mumkin. I. Tabiat tomonidan yaratilgan (yer, suv, tabiiy boyliklar yoki tabiiy qazilmalar). II. Ishlab chiqarish. Sanoatning barcha turlari. Bu yerda katta sanoat korxonalari (og`ir, yengil, oziq-ovqat sanoati) e`tiborga olinmoqda. III. Qishloq xo`jaligi maxsulotlari tayyorlab beruvchilar IV. Ishlab chiqarish va qishloq xo`jaligi sohasidagi kichik biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalari, firmalari va mikrofirmalar. V. Qishloq va shahar aholisini tarmorqa, dacha xo`jaligi. VI. Chet el, boshqa hudud, viloyatlardagi (yuqorida keltirilgan) besh guruhda yaratilgan mahsulotni yetkazuvchilar. Keltirilgan manbalar umumlashtirilgan tarzda berilmoqda. Ushbu manbalar mulk shakliga, tarkibiy tuzulmasiga qarab (masalan, vazirlik, idoralar, uyushmalar kabi), yana har xil shakldagi manbalarga tavsiflanishi mumkin. Iste`mol tovarlari taklifi manbalari, assortimentti, ishlatilish yo`nalishlari bo`yicha turlarga bo`linadi. 1- chizma . Iste`mol taklifini tasniflanishi Tasniflanish alomatlari Iste`mol tovarlari taklifi I. Manbalari bo`yicha Tabiiy ne`matlar Ishlab chiqarish

www.arxiv.uz qishloq xo`jaligi Kichik biznes Aholining tomorqa xo`jaligi Eksport, import II. Assotimenti bo`yicha 2.1. Oziq-ovqat tovarlari 2.2. Nooziq-ovqat tovarlari III. Ishlatilish yo`nalishlari bo`yicha Iste`mol tovarlari bozorida qayta ishlab chiqarishga Ishlab chiqarish iste`moliga Natural to`lovlarga (qishloq xo`jaligida) Davlat rezevlari Davlat budjeti tashkilotlari fondlari Eksport Tovar zahiralari O`zbekistonda iste`mol tovarlar taklifini shakllanish tendensiyalari Iste`mol tovarlari taklifini natural – ashyoviy tarkibi ishlab chiqarish (sanoat, qishloq xo`jaligi, aholining shaxsiy xo`jaligi)ning tovar mahsulotlari hajmi va tarkibiga bog`liqdir. Ularni shakllanishi davlatning ishlab chiqarish salohiyati, iqtisodiyotni rivojlanganlik darajasi, tashqi iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi va bir qator boshqa omillarga bog`liq bo`ladi. Iste`mol tovarlari taklifini qiymatini shakllanishi bir tomondan taklifni natural – ashyoviy hajmining miqdori bilan, ikkinchi tomondan bahoning miqdori bilan tig`iz bog`liqdir. O`zbekistonda iste`mol tovarlari taklifini shakllanishini statistik ma`lumotlar asosida ko`rib chiqamiz. Respublikada iste`mol tovarlari taklifini hajmini va tarkibini shakllanishida sanoatning rivojlanishi alohida o`rin tutadi. Tashqi va ichki talabning ortishi va xo`jalik yuritish sharoitlarining yaxshilanishi sanoatning barqaror rivojlanishiga ijobiy ta`sir ko`rsatdi. Sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish 2004 yilda o`tgan yilga nisbatan 9,4%ga ortdi va 8074,8 mlrd. so`mni tashkil etdi. Sanoatning yuqori sur`atlar bilan rivojlanishiga korxonalarning qaytadan tarkibiy

www.arxiv.uz o`zgartirilishi, tarmoqlar boshqaruv tizimini isloh qilish, iqtisodiyotning real sektorida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish chora – tadbirlarini amalga oshirilishi sababli erishildi. Asosiy turdagi sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmi 1 jadvalda keltirilmoqda. 1 – jadval. Asosiy turdagi sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish Ўлчов бирлик лари Натурал кўринишда асосий махсулотлар ишлаб чиқариш Асосий махсулот ишлаб чиқариш индекси (ўтган йилга нисбатан %да) 2003 2004 2003 2004 Электроэнергия млн.кВтс 48698 49627 100,2 101,9 Нефть минг.т 7134 6580,3 9,1 92,2 Газ млн.куб.м 57487,1 59864,9 9,7 104,1 Сиқилган газ минг.т 160,6 197,2 131,2 122,8 Кўмир минг.т 1904 2700 69,8 141,8 Енгил автомобиллар дона 40505 70070 116,7 173,0 «Дамас» дона 6962 9495 106,1 136,4 «Тико» дона 5989 1133 108,5 18,9 «Нексия» дона 2399 39079 182,6 162,8 «Матис» дона 3246 19856 34,2 6,1р «Ласетти» дона 309 507 - 164,1 Рангли телевизорлар дона 14770 53345 13,8 м 3,6 м Холодильник ва музлатгичлар дона 2513 309 23,7 123,3 Кондиционерлар дона 1628 3001 81,5 184,3 Кир ювиш машиналари дона 1195 973 7,0 м 81,4

www.arxiv.uz Синтетик ювиш воситалари т 1734 1233 58,9 71,1 Лок бўёқ материаллари т 6775 9463 145,6 139,7 Девор учун ишлатиладиган қурилиш материаллари млн.донашартли ғишт 119,4 105,0 65,8 87,9 Цемент минг.т 4062,5 4803,8 103,5 118,2 Асбоцемент материаллари млн.лист 313,6 350,3 105,0 111,7 Линолеум минг.кв.м 360 16,0 86,3 4,4 Керамик плиталар минг.кв.м 516,1 446,4 9,4 86,5 Пахта толаси т 945893 976656 94,0 103,3 Пахта бўзи т 159806 159108 102,4 9,6 Пахта калава ип т 574,0 676,7 66,3 117,9 Manba: O`zR Davlat statistika qo`mitasi. Iste`mol tovarlarini mamlakatning o`zida ishlab chiqrishga qaratilgan iqtisodiy islohatlar o`zining ijobiy natijalarini bermoqda. 2004 yilda ichki bozorda mamlakatda ishlab chiqarilgan iste`mol tovarlarining ulushi 75,0 % ni, jumladan oziq-ovqat mahsulotlarining ulushi 95% ni, nooziq-ovqat maxsulotlarining ulushi esa 50,0%ni tashkil etgan. 2004 yilda iste`mol tovarlarini ishlab chiqarish hajmi 2405,1 mlrd. so`mni, jumladan oziq-ovqat tovarlari 1030,2 mlrd. so`m aroq, vino va pivo maxsulotlari 162,7 mlrd. so`mni tashkil etdi. Bunda iste`mol tovarlarni ishlab chiqrishni o`sish surati 2003 yildagi 8,4 %ga nisbatan 13,4 %ni (yoki solishtirma baholarda 280 mlrd. so`mni) tashkil etdi. Oziq-ovqat maxsulotlarni ishlab chiqarish 9,9 %ga (2003 yil 6,6 %), nooziq-ovqat maxsulotlari 18,6 %ga (12,1%) ortdi. (2 jadval). Iste`mol tovarlarni ishlab chiqarishdagi bunday tendensiya sanoat korxnalari, kichik tadbirkorlik subyektlari faoliyatining kuchayganligi, fermer va dexqon xo`jaliklari tomonidan qishloq xo`jaligi xom ashyosini qayta ishlash darajasining ortganligi bilan bog`liq.

www.arxiv.uz Nooziq-ovqat tovarlari ishlab chiqarishda maishiy texnikalarni (televizor 3,6 marta, muzlatkichlar 23,3 %, elektrdazmollar 4,4 %), yengil avtomobillar (72,6 %ga), gilam maxsulotlari (40,2 %) va paypoq maxsulotlari (10,0 %ga) ko`payganligi o`sish tendensiyasini ta`minladi(1,2, 3, 6 jadvallar). 2 – jadval Iste`mol tovarlarini ishlab chiqarish dinamikasi (o`tgan davrga nisbatan %da) 2003 2004 Iste`mol tovarlari 108,4 113,4 Oziq-ovqat tovarlari 106,6 109,9 Aroq-vino va pivo 98,2 100,9 Nooziq-ovqat tovarlari 112,1 118,6 Yengil sanoat tovarlari 112,2 9,4 Manba: O`zR Davlat statistika qo`mitasi. 3 – jadval Iste`mol tovarlarini ishlab chiqarish danamikasi (o`tgan yilga nisbatan %da) 2000 2001 2002 2003 2004 Iste`mol tovarlari 106,2 107,6 108,4 108,4 113,4 Oziq ovqat tovarlari 110,5 110,2 116,1 106,6 109,9 Aroq - vino va pivo 108,1 102,6 95,5 98,2 100,9 Nooziq ovqat tovarlari 101,7 106,3 103,7 112,1 118,6 Yengil sanoat tovarlari 117,3 110,7 105,8 112,2 9,4 Manba: O`zR Davlat statistika qo`mitasi. Iste`mol tovarlarni ishlab chiqarish tarkibi deyarli o`zgarishsiz qoldi. Iqtisodiyotni va sanoat ishlab chiqarishini isloh qilish natijasida nooziq ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish sur`atining o`sishi davom etdi. 2004 yilda ularning yalpi

www.arxiv.uz iste`mol tovarlarini ishlab chiqarish tarkibidagi hissasi 2003 yildagi ko`rsatkichga nisbatan 2,2 foiz punktga (50,4%-48,2%) ortdi (4, 5 jadvallar). 4 – jadval Iste`mol tovarlarini ishlab chiqarish tarkibi (%) 2003 2004 Iste`mol tovarlari 100,0 100,0 Oziq ovqat tovarlari 44,2 42,8 Aroq-vino va pivo 7,6 6,8 Nooziq-ovqat tovarlari 48,2 50,4 Yengil sanoat tovarlari 14,0 12,3 Manba: O`zR Davlat statistika qo`mitasi ma`lumotlari asosida. 5 – jadval

www.arxiv.uz Iste`mol tovarlarini ishlab chiqarish tarkibi 2000 2001 2002 2003 2004 Iste`mol tovarlari 100,0 100,0 100,0 100,0 Oziq-ovqat tovaralari 45,6 47,1 44,2 42,8 Aroq-vino va pivo 11,9 9,9 8,6 7,6 6,8 Nooziq-ovqat tovarlari 44,5 44,3 48,2 50,4 Yengil sanoat tovarlari 12,0 11,6 14,0 12,3 Manba: O`zR Davlat statistika qo`mitasi ma`lumotlari asosida. Yirik sanoat korxonalari tomonidan yangi paxta xosilini qayta ishlanishi 2004 yil natijasiga ko`ra trikotaj va paypoq, o`simlik yog`i kabi maxsulotlarni ishlab chiqarish suratlarining pasayishini oldini oldi (6, 7 jadvallar). 2004 yil nitajalariga ko`ra gilam mahsulotlarini ishlab chiqarish 2003 yilda Xorazm viloyatida «Xiva Karpek» QK foydalanishga topshirilganligi natijasida ishlab chiqarishning 40,2 % o`sishi kuzatildi. Mamlakatda yetishtirilgan bug`doy hosili hisobiga un mahsulotlari ishlab chiqarishning 45,6 % ga, makoron maxsulotlarni ishlab chiqarish 10,1 %ga ko`paydi (6 jadval). 6 – jadval Iste`mol tovarlarining asosiy turlarini ishlab chiqarish (o`tgan davrga nisbatan %da) 2003* 2004* Paxta matolari 97,8 82,0 Ipak matolari 100,3 91,4 Gilam vag ilam maxsulotlari 2,8 м 140,2 Paypoq maxsulotlari 188,4 110,0 Trikotaj maxsulotlari 100,6 95,9

www.arxiv.uz Poyafzal 9,9 81,9 Sut va sut maxsulotlari 107,6 183,4 Sir brinza bilan 78,4 89,1 Konservalar 119,8 80,9 Shakar 114,2 78,0 Un 73,7 145,6 Non va non maxsulotlari 55,2 89,0 Makaron maxsulotlari 60,4 110,1 o`simlik yog`i 97,8 100,5 Uzum vinosi 73,4 59,9 Aroq va likyor aroq maxsulotlari 96,6 107,1 Alkagolsiz ichimliklar 25,3 26,9 Sigaret va papiroslar 92,5 94,6 Manba: O`zR statistika qo`mitasi * ko`rsatkichlar yirik korxonalar bo`yicha berilgan. Iste`mol tovarlarini ishlab chiqarishning yuqori sur`atlari Navoiy viloyatidan tashqari (97,3%) barcha viloyatlarda ta`minlangan. Nisbatan yuqori ko`rsatkichlar quyidagi hududlarda kuzatildi: Andijon (45,6 %), Farg`ona (19,2 %), qashqadaryo (17,1 %) viloyatlarida (8.2.3.8 jadval). Mamlakat hududlarida iste`mol tovarlarini ishlab chiqarishning o`sishiga ko`p jihatdan kichik tadbirkorlik subyektlari, jumladan, non va non mahsulotlari, meva va sabzavot konservalari, vino, alkogolsiz ichimliklar ishlab chiqaruvchi kichik korxonalar faoliyatining faollashganligi ijobiy ta`sir ko`rsatdi. 7 – jadval Sanoat korxonalari tomonidan iste`mol tovarlarining asosiy turlarni ishlab chiqarish dinamikasi (* o`tgan davrga nisbatan %da) 2000 2001 2002 2003 2004 Paxta matolari 107,8 111,9 106,9 97,8 82,0 Ipak matolari 102,0 98,3 97,4 100,3 91,4

www.arxiv.uz Gilam va gilam maxsulotlari 71,4 104,8 108,3 2,8 м 140,2 Paypoq maxsulotlari 119,9 63,4 77,0 188,4 110,0 Trikotaj maxsulotlari 97,6 85,7 82,4 100,6 95,9 Poyafzal 111,3 149,1 109,5 9,9 81,9 Sut va sut maxsulotlari 91,2 102,5 115,9 107,6 183,4 Sir brinza bilan 89,7 87,2 74,3 78,4 89,1 Konservalar 103,8 97,1 101,3 119,8 80,6 Shakar 48,6 2,8м 7,6м 114,2 78,0 Un 94,0 103,4 87,1 73,7 145,6 Non va non maxsulotlari 106,3 100,4 9,5 55,2 89,0 Makaron maxsulotlari 107,7 110,7 81,0 60,4 110,1 O`simlik yog`i 108,0 96,3 93,8 97,8 100,5 Uzum vinosi 89,3 118,8 116,6 73,4 59,9 Aroq va likyor aroq maxsulotlari 9,1 92,5 92,5 96,6 107,1 Alkoglsiz ichimliklar 107,5 77,8 93,1 25,3 26,9 Sigaret va papiroslar 72,8 89,8 101,0 92,5 94,6 Manba: O`zR Davlat statistika qo`mitasi *2003-2004yy. Ko`rsatkichlari yirik korxonalar bo`yicha olingan. 8 – jadval O`zbekiston xududlarida iste`mol tovarlarini ishlab chiqarish (o`tgan yilganisbatan %da) 2003 2004 O`zbekiston Respublikasi 108,4 113,4 Qoraqolpog`iston Respublikasi 104,7 110,3

www.arxiv.uz Andijon 120,3 145,3 Buxoro 106,0 107,8 Jizzax 129,0 115,2 Qashqadaryo 108,8 117,1 Navoiy 105,3 97,3 Namangan 114,0 110,4 Samarqand 106,8 109,9 Surxondaryo 106,2 115,2 Sirdaryo 104,2 107,5 Toshkent 107,1 111,7 Farg`ona 101,6 119,2 Xorazm 114,5 101,4 Toshkent sh. 102,7 103,4* Manba: O`zR Davlat statistika qo`mitasi (*«Shakar Investments» QK va «KokaKola» QKdan tashqari.) 2004 yilda iste`mol tovarlarini ishlab chiqarishning hududiy tarkibi saqlanib qoldi. Nisbatan yuqori ulushga ega bo`lgan xududlar Andijon(20,3 %), Toshkent(11,4 %), Farg`ona(9,8 %) viloyatlari va Toshkent sh.(17,5 %) hisoblanadi (9-jadval).

www.arxiv.uz 9-jadval Iste`mol tovarlari ishlab chiqarishning hududiy tarkibi (%) 2003 2004 O`zbekiston Respublikasi 100,0 100,0 Qoraqolpog`iston Respublikasi 1,9 1,9 Andijon 15,8 20,3 Buxoro 9,0 8,5 Jizzax 2,8 2,9 Qashqadaryo 4,1 4,3 Navoiy 2,6 2,2 Namangan 4,7 4,6 Samarqand 9,5 9,2 Surxondaryo 2,9 2,9 Sirdaryo 1,9 1,8 Toshkent 11,5 11,4 Farg`ona 9,4 9,8 Xorazm 3,1 2,7 Toshkent sh. 20,8 17,5* Manba: O`zR Davlat statistika qo`mitasi ma`lumotlari asosida muallif hisob kitoblari (* «Shakar Investments» QK va «KokaKola» QK dan tashqari). Oziq-ovqat tovarlarini ishlab chiqarish ko`rsatkichlari Toshkent shahrida (91,3 %) tashqari barcha hududlarda yuqori bo`lgan. Buning sababi, shaharda joylashgan «KokaKola» ichimligi QK va «Shakar investments» QKda xom ashyo yetishmasligi natijasida ishlab chiqarish quvvatlarining pasayib ketishi bo`ldi. (8.2.3.6-jadval). Yengil sanoat maxsulotlarini ishlab chiqarishning asosiy qismi paxta va ipak mahsulotlari, trikotaj, to`qimachilik, gilam maxsulotlari va poyafzal ishlab chiqaruvchi hududlar hissasiga to`g`ri kelmoqda. Bunday hududlar jumlasiga Buxoro (20,5 %), Farg`ona (14,1 %), Andijon (11,5 %), Toshkent (11,1 %) viloyatlari va Toshkent shahri(12,3 %) kiradi. Navoiy viloyatidagi kimyo majmua korxonalarida yengil sanoat maxsulotlarini ishlab chiqarishning pasayishi ularning viloyatdagi va Respublikadagi ko`rsatkichlarni pasaytirib yubordi (7, 8 jadvallar).

www.arxiv.uz 2004 yilda yengil avtomobillar, paxta va ipak matolari, paypoq, to`qimachilik maxsulotlari, meva-sabzavot konservalari, soklar, vino maxsulotlari iste`mol tovarlari eksportini asosiy tashkil qiladi. Natijada iste`mol tovarlari eksporti 45,9 %ga, jumladan, nooziq-ovqat maxsulotlari eksporti 50,5 %, oziq-ovqat maxsulotlari eksporti 32,9 % ga ortdi. Nooziq-ovqat tovarlari hisobiga eksport tarkibidagi iste`mol tovarlari ulushi 1,0% darajada oshdi (10, 11 - jadvallar). 2003-2004 yillarda iste`mol tovarlari jami eksporti mos ravishda 314,7 va 483,6 mlrd. so`mni tashkil etdi. Import esa 581,2 va 351,3 mln. so`m bo`lib, iste`mol tovarlari importi respublikaga oziq-ovqat maxsulotlarini olib kirishning (87,4%) qisqarishi natijasida kamaydi. Natijada mamlakatda ishlab chiqarilgan oziq-ovqat tovarlari hisobiga ichki bozorning ta`minlanishi 95 % ga yetdi. Import bo`yicha oziq-ovqat tovarlaridan shakar, go`sht va sut konservalari, choy, chorvachilik va o`simlik yog`lari, nooziq-ovqat tovarlaridan – oyoq kiyim, matolar, trikotaj va turli paypoq maxsulotlari, kimyoviy tolalar, murakkab maishiy texnika tovarlari va boshqa maxsulotlar olib kelindi (10, 11- jadvallar). 10 jadval Iste`mol tovarlarini eksport va importi (o`tgan davrga nisbatan %da) 2003 2004 Eksport, jami 124,6 130,3 Iste`mol tovarlari 121,3 145,9 Oziq-ovqat tovarlari 96,5 132,9 Aroq, vino va pivo 32,8 81,3 Nooziq-ovqat tovarlari 133,3 150,5 Import, jami 109,3 128,7 Iste`mol tovarlari 108,3 106,8 Oziq-ovqat tovarlari 88,9 87,4 Aroq, vino va pivo 87,1 130,4 Nooziq-ovqat tovarlari 120,5 115,8 Manba: O`zR Davlat statistika qo`mitasi 11 jadval Iste`mol tovarlarini eksport va import tarkibi (o`tgan davrga nisbatan % da) 2003 2004

www.arxiv.uz Eksport, jami 100,0 100,0 Iste`mol tovarlari 8,7 9,7 Oziq-ovqat tovarlari 2,2 2,3 Aroq, vino va pivo 0,1 0,1 Nooziq-ovqat tovarlari 6,4 7,4 Import, jami 100,0 100,0 Iste`mol tovarlari 20,2 16,7 Oziq-ovqat tovarlari 6,4 4,4 Aroq, vino va pivo 0,0 0,0 Nooziq-ovqat tovarlari 13,8 12,4 Manba: O`zR Davlat statistika qo`mitasi ma`lumotlari asosida muallif xisob kitoblari Mamlakatda iqtisodiy o`sishni ta`minlash va iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirishda agrar sektor muhim rol o`ynaydi. 2004 yilda yalpi ichki mahsulot tarkibida qishloq xo`jaligining ulushi 26,8 %ni tashkil etdi. Maskur sektor oxirgi yillar davomida barqaror sur`atlarda rivojlanib kelmoqda. Barcha mulk shakllarida yaratilgan qishloq xo`jaligi maxsulotlarining umumiy hajmi 2004 yilda 4732,0 mlrd. so`mni tashkil etdi. o`tgan yilning shu davriga nisbatan 10,1 % o`sish ta`minlandi. 2003 yilga nisbatan barcha mulk shakllarida ekin maydonlari 2,6 %ga (3790,1 ming ga dan 3691,5 ming ga) yoki 98,6 ming ga qisqardi. Jumladan, donli ekinlarning maydoni 124,4 ming ga, yem-xashak 35,2 ming ga, meva-sabzavotlar14,3 ming ga, texnik ekinlar maydoni esa 71,8 ming ga, jumladan, paxta ekin maydonlari 62,7 ming. ga ko`paydi. 2004 yilda shirkat xo`jaliklari ekin maydonlarining kamayish tendensiyasi davom etib, fermer va dehqon xo`jaliklari ulushi ortib bormoqda. Agarda 2003 yilda ekin maydonlari tarkibida fermer xo`jaliklarining ulushi 36,9 %ni, dehqon xo`jaliklari ulushi 11,1 %ni tashkil etgan bo`lsa, 2004 yilga kelib bu ko`rsatkich mos ravishda 47,7 % va 11,7 %ni tashkil etdi, shirkat xo`jaliklarining ulushi51,9 %dan 40,5 %ga kamaydi.

www.arxiv.uz Ilk bora yuqoridagi qayt etilgan o`sish sur`atlariga ob-xavoning qulay kelishi natijasida emas, balki zarar bilan ishlayotlan shirkat xo`jaliklari o`rnida fermer xo`jaliklarini tashkil etish, korxonalarni kreditlashning yangi mexanizmlarini joriy etish, agrotexnik tadbirlarni o`z vaqtida o`tkazish, zarur miqdordagi mineral o`g`itlar bilan o`z vaqtida ta`minlash va shartnoma munosabatlarini takomillashtirish evaziga erishiladi. 2004 yilda qishloq xo`jaligi yalpi maxsuloti tarkibida sezilarli o`zgarishlar yuz beradi. Dehqonchilikning ulushi 2003 yildagi 51,6 % o`rniga 53,7 %ga ortdi, chorvachilikning ulushi esa mos ravishda 48,4 %dan 46,3 %ga kamaydi. Chorvachilikdagi vaziyat oldingi yillarga nisbatan birmuncha yaxshilandi. Yirik shoxli qoramol, qo`y va echkilar hamda parrandalarning soni ortdi. Barcha mulk shakllarida chorvachilik maxsulotlarini ishlab chiqarish 6,8 %ga ortdi. Nisbatan yuqori ko`rsatkichlarga qo`y va echkilar (6,4%) hamda parrandalarning (5,9 %) jon boshini ortganligiga taaluqli (13 jadval).

www.arxiv.uz Махсулотлар 2003 2004* Барча мулк шаклларида Қишлоқ хўжалиги корхоналари Фермер хўжаликлари Деҳқон хўжаликлари Барча мулк шаклларида Қишлоқ хўжалиги корхоналари Фермер хўжаликлари Деҳқон хўжаликлари Пахта 280,3 1741,8 1061,5 х 3535,4 1707,1 1828,3 х Дон 6319,2 3075,6 2264,1 979,5 6017,1 2211,6 2781,5 1024,0 Буғдой 5625,6 2805,4 2030,3 789,9 5502,5 2085,2 2584,9 832,4 Гуруч 350,8 162,3 145,7 42,8 187,3 54,0 105,7 27,6 Картошка 834,4 49,7 33,5 751,2 892,7 45,7 43,1 803,9 Сабзавотлар 3301,4 626,0 353,5 2321,9 3315,9 355,6 384,4 2575,9 Полиз экинлари 587,3 77,8 177,8 331,7 571,3 46,2 174,1 351,0 Мева 765,8 231,5 56,6 477,7 846,3 215,9 109,5 520,9 Узум 401,5 160,5 22,5 218,5 577,6 264,3 56,9 256,4 12 – jadval Barcha mulk shakllari bo`yicha qishloq xo`jaligi mahsulotlarining yetishtirish (ming t.) Manba: O`zR Davlat statistika qo`mitasi * kutilayotgan

www.arxiv.uz 13 - jadval Barcha mulk shakllari bo`yicha qoramol va parrandalar soni (ming bosh) 2003 2004* Барча мулк шакллари да қишлоқ хўжали ги корхона лари Фермер хўжаликл ари Деҳқон хўжаликла ри Барча мулк шаклларида қишлоқ хўжали ги корхоналар и Фермер хўжаликл ари Деҳқон хўжаликла ри Йирик щохли қорамол 5878,8 284,2 291,6 5303,0 6232,6 228,2 309,9 5694,5 қўй ва эчкилар 928,6 2460,8 309,4 7158,0 10560,3 2449,9 419,6 7690,8 Чўчқа 89,9 31,3 12,7 45,9 83,8 20,2 14,8 48,8 Паррандалар 7675,7 5630,4 770,9 11274,4 18726,9 5139,6 466,6 12820,7 Manba: O`zR Davlat statistika qo`mitasi (* kutilayotgan )

www.arxiv.uz Qoramollar jon boshining ortishi asosan dehqon va fermer xo`jaliklari hisobiga erishildi. Shu bilan bir qatorda shirkat xo`jaliklarida qoramollar va parrandalarning sonining kamayishi kuzatildi. Bu esa, ularning o`rnida chorvachilikka ixtisoslashgan fermer xo`jaliklarining tashkil etilishi bilan izohlanadi. Chorvachilikning asosiy mahsulotlarini ishlab chiqarish ko`paydi, jumladan, go`sht 6,4 %, sut 6,2 %, tuxum 13,9 %ga ortdi. Chorvachilik mahsulotlarining asosiy ishlab chiqaruvchilari dehqon xo`jaliklaridir. Amalga oshirilgan institutsional va tarkibiy o`zgarishlar natijasida qishloq xo`jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishda ilg`or mulk shakllaridan bo`lgan fermer xo`jaliklarining ulushi ortib bormoqda, sharkat xo`jaliklarining ulushi kamaymoqda. qayta tashkil etilgan 326 ta shirkat xo`jaliklari o`rniga jami maydoni 769,1 ming gektarga ega bo`lgan 15118 ta fermer xo`jaliklari tashkil etilda. Tashkil etilgan fermer xo`jaliklarining 10667 tasi (469,9 ming ga) paxta va bug`doy yetishtirishga ixtisoslashtirilgan. Bozor iqtisodiyoti shakllanayotgan sharoitda o`tkazilayotgan islohotlar natijasida iste`mol tovarlari taklifini tarkibida kichik tadbirkorlikni xissasi ortib bormoqda. Iste`mol tovarlarini ishlab chiqarish sohasida kichik korxonalarning faolligi saqlanib qoldi. o`tgan yilga nisbatan ularning o`sish sur`ati 115,2% ni tashkil etdi. Bu ko`rsatkich maxalliy xam ashyo hisobiga mahsulotlar ishlab chiqarish yetgan mikrofirmalar hamda yakka tartibda faoliyat yuritayotgan korxonalarda ishlab chiqarish hajmini 122 %ga ortishi natijasida erishildi. Bu kichik korxonalarning xalq iste`moli tovarlari umumiy ishlab chiqarish hajmida ulushini oshirishda o`z aksini topgan (23,7 %). Kichik tadbirkorlikning oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishni umumiy hajmidagi ulushi 36,5 %ga oshdi. Kichik tadbirkorlik subyektlari tomonidan iste`mol tovarlarini ishlab chiqarishning yuqori sur`atlari Jizzax 83,3 %, Sirdaryo 42,6%, qashqadaryo 38,7% va Toshkent viloyatlarida 36,4 %ga o`sdi. Bunday o`sish yakka tartibda mahsulot ishlab chiqaruvchi tadbirkorlik subyektlari ishlab chiqarish sur`atlarining oshishi hisobiga erishildi. Yengil sanoatning yirik korxonalari joylashgan, lekin bugungi kunda ta`mirlash jarayonida bo`lgan Andijon, Buxoro, Surxondaryo, Farg`ona va Xorazm viloyatlarida o`rtacha respublika darajasidan (23,7 %) past bo`lgan ko`rsatkichlar qayt etildi. Mazkur viloyatlarda

www.arxiv.uz joylashgan iste`mol tovarlarini ishlab chiqarishga ihtisoslashgan kichik korxonalar uchun katta bo`lmagan ishlab chiqarish va texnlogik salohiyatga ega. Qishloq xo`jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishda kichik tadbirkorlik subyektlarining ulushi o`tgan yilga nisbatan 2,8 % darajaga ko`tarildi va 80,9%ni tashkil etdi. (14 jadval). Kichik korxonalardagi (181,5 %), mikrofirmalardagi (140,8 %) o`sish tufayli erishildi. Yalpi qishloq xo`jaligi mahsulotlarida dehqon xo`jaliklari ulushi 59,7 %ni tashkil qildi. Aholini iste`mol tovarlariga bo`lgan talabini miqdorini asosan chakana tovar aylanishi hajmi orqali o`lchash mumkin. Shu sababli Samarqand viloyati misolida chakana tovar aylanishini ichki resurslar bilan ta`minlanganlik darajasi hisob – kitobini keltiramiz (15 jadval). 14 - jadval Iqtisodiyot tarmoqlari bo`yicha mahsulot ishlab chiqarishda kichik tadbirkorlik subyektlarining ulushi, (%) Ko`rsatkichlar 2003 2004 Sanoat Kichik tadbirkorlikning sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarishdagi ulushi 10,9 10,7 kichik korxonalar 4,6 4,4 mikrofirmalar 2,1 2,3 yakka tartibdagi tadbirkorlar 4,2 4,0 Kichik tadbirkorlikning iste`mol tovarlari ishlab chiqarishdagi ulushi 23,3 23,7 kichik korxonalar 8,9 8,3 mikrofirmalar 2,3 2,5 yakka tartibdagi tadbirkorlar 12,1 13,0

www.arxiv.uz Kichik tadbirkorning oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishdagi ulushi 34,5 36,5 kichik korxonalar 8,3 8,0 mikrofirmalar 2,6 2,5 yakka tartibdagi tadbirkorlar 23,5 26,0 qishloq xo`jaligi Kichik tadbirkorlikning yalpi ishlab chiqarishdagi ulushi 78,1 80,9 kichik korxonalar 1,2 2,0 mikrofirmalar 14,0 19,1 yakka tartibdagi tadbirkorlar 63,0 59,8 Chakana tovar aylanishi Kichik tadbirkorlikning tovar aylanmasidagi ulushi 42,4 41,8 kichik korxonalar 6,5 7,5 mikrofirmalar 6,2 6,5 yakka tartibdagi tadbirkorlar 29,7 27,8 Pullik xizmatlar Kichik tadbirkorlikning pullik xizmatlar ko`rsatishdagi ulushi 45,4 47,4 kichik korxonalar 2,8 2,8 mikrofirmalar 3,6 2,9 yakka tartibdagi tadbirkorlik 39,0 41,7 Manba: O`zR Davlat statistika qo`mitasi 15 - jadval Samarqand viloyatida chakana tovar aylanishini resurslar bilan ta`minlanganligi № Ko`rsatkichlar 2003 2004 2004 % 2003

www.arxiv.uz 1. Chakana tovar aylanishi, mln. so`m 347136 372544,3 107,3 2. Aholi jon boshiga to`g`ri kelgan chakana tovar aylanmasi, ming so`m. 130,09 105,9 3 Xalq iste`mol mollari ishlab chiqarish: 3.1 mln. so`m 3.2. %, chakana tovar aylanmasiga nisbatan 220950,0 59,3 109,9 +1,4 4. Aholi jon boshiga to`g`ri kelgan xalq iste`mol mollari, so`mda 77408,1 105,1 5. Aholi jon boshiga to`g`ri kelgan chakana tovar aylanishiga nisbatan, % 59,1 -0,5 Iste`mol tovarlari taklifini rejalashtirish Iste`mol tovarlari taklifini jamiyatda, region va hududlar miqiyosida rejalashtirish, talab bilan muvofiqlashtirish iqtisodiy usullar orqali xisob kitob qilish, uni harakatini, yo`nalishlarini tartibga solish davlatning har xil organlari tomonidan amalda qo`llaniladi. Buning uchun asosan sanoat maxsulotlari, qishloq xo`jaligi maxsulotlari, talab va taklif balanslaridan keng qo`llaniladi. Balansni tuzishda texnik-iqtisodiy hisoblar, normativlardan foydalaniladi. Balanslar maxsulotlari assortimenttlari bo`yicha natural va qiymat ko`rsatkichlarda ishlab chiqiladi. Balanslar ikki qismdan iborat bo`lib, bir (chap) tomonidan resurslar, ikkinchi (o`ng) tomonida ularni ishlatilishi aks topadi. Viloyat va respublika miqyosida iste`mol tovarlari assortimenti bo`yicha hamda

www.arxiv.uz alohida qishloq xo`jaligi maxsulotlari turlari bo`yicha balanslar tuziladi. Ularni shakllari quyidagi jadvallarda keltirilgan (2,3, – jadvallar) Resurslarni davlat tomonidan rejalashtirilishi nuqtai nazaridan quyidagicha tavsiflash mumkin (1 – chizma)

www.arxiv.uz 1 – chizma. Resurslarning tavsifi Jami resurlar Davlat tomonidan rejalashtirish Davlat rezervi Eksport, import Davlat e³tiyoji uchun ºishloº x¢jaligi maxsulotlari xaridi (m: bu¼doy, paxta) Davlat korxonalari resurslari Davlat tomonidan rejalashtiril maydi Iste’mol bozorida sotilishi Ishlab chiºarish iste’moli Єayta ishlab chiºarish Viloyatlararo ayriboshlash Natural t ¢lovlar Shaxsiy iste’mol

www.arxiv.uz 2 - jadval Iste`mol tovarlari balansi shakli (Viloyat miqqiyosida) (natural yoki qiymat ko`rsatkichlarda ) Resurslar Soni yoki qiymati Resurslarni ishlatilishi Soni yoki qiymati 1. Yil boshiga zahiralar 1.Iste`mol bozorida 2. Ishlab chiqarishdan kelishi jami Jumladan: 2. qayta ishlab chiqarishga 2.1. Davlat korxonalari 3.Ishlab chiqarish iste`moliga 2.2. qo`shma korxonalar 4. Davlat budjeti tashkilotlariga 2.3. Xususiy korxonalar 5. Davlat rezerviga (to`ldirish uchun) 2.4. Aksiyador (ochiq, yopiq) korxonalar 6.Chet elga (eksport) 3. Chet eldan (import) 7.Boshqa viloyatlarga 4. Boshqa viloyatlardan 8. Yil oxiriga zahiralar 5. Boshqa manbalar (Davlat rezervi) Tabiiy yo`qolishlar (chiqarib tashlanadi) BALANS BALANS

www.arxiv.uz 3– jadval Qishloq xo`jaligi maxsulotlari balansi shakli (bug`doy misolida) (Viloyat miqiyosida, faqat ichki resurslar hisobga olinadi) Ресурслар Хўжалик турлари Ресурсла рни ишлатил иши Хўжалик турлари Ширкат лар Фермер лар Дехқон хўжалик лар Шахс ий томар қа Жа ми Ширкат лар Фермер лар Дехқо н хўжалик лар Шахс ий томар қа Жа ми 1. Йил бошидаги заҳира 1. Шартном а асосида давлатга топшири лади 2. Хўжаликла рни жами махсулоти 2. Ишлаб чиқариш истеъмол и 3. Натурал меҳнат тўловлари, 2.1. Уруғлик 2.2.

www.arxiv.uz ёрдамлар Емиш фонди Жами ресуслар 2.3. Суғурта фонди Табиий йўқотишла р (чиқариб ташланади ) 3. Натурал меҳнат тўловлар и ва ёрдамлар 4. Шахсий истеъмол 5. Бозор фонди БАЛАНС БАЛАНС

www.arxiv.uz Iste`mol tovarlari bo`yicha talab va taklifni muvofiqlashtirish uchun talab va taklif balansi tuziladi. Balans iste`mol tovari assortimenti bo`yicha hisob qilinadi. quyida ushbu banasning chizmasi keltirilgan. 4 chizma Talab va taklif balansi № Товар ассорти менти Талаб Таклиф Фарқи Аҳоли Ташкилот, муассаса Жам и + -

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasi Mulkchilik to`g`risidagi qonun. 1990 yil 31 oktabr o`zbekiston Oliy Sovetining Vedemostlari, 1990 yil №31-33. 2. O`zbekiston Respublikasida Mulkchilik to`g`risidagi qonunga o`zgartirish va qo`shimchalar kiritish haqida o`zbekiston Respublikasining 1993 yil 7 may qonuni o`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining axborotnomasi. 1993 yil, 5-son. 3. O`zbekiston Respublikasi korxonalar to`g`risida qonun. 1991 yil 15 fevral O`zbekiston Respublikasi qonun va farmonlari. Toshkent. “O`zbekiston”, - 1992. 4. O`zbekiston Respublikasining Kooperatsiya to`g`risidagi 1991 yil 14 iyun qonuni O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining axborotnomasi. 1991 yil yil, 8-son. 5. O`zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy faoliyat to`g`risida 1991 yil 14 iyun qonuni. O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining Axborotnomasi. 1991 yil, 8- son. 6. Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to`g`risida o`zbekiston Respublikasining 1991 yil 19 noyabr qonuni O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining axbortnomasi. 1992 yil, 1-son. 7. Monopolistik faoliyatni cheklash to`g`risida O`zbekiston Respublikasining 1992 yil, 2 iyul qonuni O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining axborotnomasi.1992 yil, 10-son. 8. Karimov I.A. O`zbekiston iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish yo`lida. Toshkenat., O`zbekiston, 1995. 9. Karimov I.A. o`zbekiston – bozor munosabatlariga o`tishning o`ziga xos yo`li. Toshkent., O`zbekiston, 1995. 10. Karimov I.A. O`zbekistonning siyosiy ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining ta`moillari. Toshkent., O`zbekiston, 1995. 11. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Mol-mulk sug’urtasi

Jismoniy shaxslarning daromadi va mol-mulkini soliqqa tortish

Kichik biznes va tadbirkorlik subyektlarida marketing faoliyatini tashkil etish

Raqobat va narxning shakllanishi

Yaponiya davlati soliq tiziminining tuzilishi