Қишлоқ хўжалиги корхоналари фаолиятида таваккалчиликни рискни бошқариш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

142.5 KB

Ko'chirib olish

Қишлоқ хўжалиги корхоналари фаолиятида таваккалчиликни рискни бошқариш Режа: 1. Таваккалчилик тушунчаси, уни баҳолаш ва бошқариш усуллари. 2. Таваккалчиликни пасайтириш йўллари. 3. Қишлоқ хўжалиги корхоналарида таваккалчилик элементлари ва таваккалчиликни суғурталаш механизми 4. Қишлоқ хўжалиги экинларини кам ҳосил олиш натижасида кўрадиган молиявий зарарини ихтиёрий суғурта қилиш. 5. Чорва молларини табиий офатлар, касалликлар туфайли нобуд бўлишидан ёки мажбурий сўйилишидан ихтиёрий суғурта қилиш.

Таваккалчилик тушунчаси, уни баҳолаш ва бошқариш усуллари Таваккалчилик – келгусидаги вазият ноаниқ бўлган шароитда пировард натижа яхши бўлишига умид боғлаб, мол-мулк ёки фойдадан маҳрум бўлиш (тўлиқ ёки қисман) хавфини ўз бўйнига олиб қилинадиган тадбиркорлик фаолиятидир. Тадбиркорлик субъекти фаолияти билан боғлиқ таваккалчилик турларини моҳияти ва келиб чиқиш хусусиятларига кўра қуйидагича туркумлаш мумкин: 1. Табиий жараёнлар билан боғлиқ таваккалчилик; 2. Ишлаб чиқариш фаолиятига оид таваккалчилик; 3. Маҳсулотларни ташиш ва сақлаш жараёни билан боғлиқ таваккалчилик; 4. Тижорат фаолиятига оид таваккалчилик; 5. Молиявий фаолиятга оид таваккалчилик; 6. Сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий характердаги таваккалчилик. Таваккалчиликдаги хавф даражасини аниқлаш, уни олдини олиш йўлларини излаб топиш ва унинг оқибатида юз бериши мумкин бўлган зарарларни пасайтириш бўйича чора-тадбирларни амалга оширишга оид фаолиятни таваккалчиликни бошқариш тизими деб аталади. Тавакалчиликни бошқариш бир-бирини тўлдириб борувчи бир нечта босқичлардан иборат бўлади.

25-чизма. Таваккалчиликларини бошқариш жараёни Таваккалчиликларни бошқариш жарағнида асосий эътибор тадбиркорлик таваккалчилигини баҳолашга қаратилади. Таваккалчиликни баҳолаш – таваккалчилик даражасини миқдорий ёки сифат ўлчамлари билан аниқлашдир. Таваккалчиликнинг тахминий эҳтимолини аниқлаш турли йўллар билан амалга оширилиши мумкин. Илмий адабиётларда тадбиркорлик таваккалчиликларини баҳолашнинг 4 усули келтирилади: 1. Статистик усул; 2. Эксперт усули; 3. Аналитик усул; 4. Комбинациялаштирилган усул. Статистик усулда корхонанинг ва тармоқдаги бошқа турдош корхоналарнинг бир неча йиллик фаолияти давомида юз берган таваккалчилик ҳодисалари ҳамда улар натижасида кўрилган зарарлар даражаси ўрганиб чиқилади. Тахминий таваккалчиликни ани қ лаш Таваккалчиликдаки хавф эҳтимолини таҳлил этиш ва баҳолаш Хавфни олдини олиш ёки пасайтириш имкониятларини белгилаш Таваккалчиликни бошқариш усулларини танлаш Танланган усулларни қўллаш Натижаларни таҳлил этиш ва баҳолаш

Эксперт усулида иш тажрибаси юқори ва мазкур соҳада эксперт ҳисобланган юқори малакали мутахассисларнинг фикрлари, аниқ ҳисоб- китоблари ва тавсиялари эътиборга олинади. Аналитик усулда иқтисодий-математик усуллар, вазиятли иш ўйинлари ва эҳтимоллар назариясидаги моделлар ёрдамида таваккалчилик даражасига баҳо берилади. Комбинациялаштирилган усул юқорида келтирилган барча усулларни ёки улардан бир нечтасини қўллаш орқали амалга оширилади. Тадбиркорлик таваккалчилигини ҳал қилиш жараёнида тадбиркор олдида мавжуд усуллардан бирини, яъни талабга жавоб берадиганини танлаш масаласи кўндаланг туради. Бунинг учун тадбиркор барча ҳолатларни таҳлил қилиб чиқиши керак. Тадбиркорлик таваккалчилигини баҳолаш ва ҳисобларнинг аниқлиги мутахассисларнинг малакасига ва улар ҳал қилаётган ҳолатга боғлиқ. Ўз фаолияти учун маъқул бўлган таваккалчилик даражаси, қоида бўйича, активлар ва хусусий капитал қиймати, пул оқимлари миқдори, тўловга қобиллик даражаси, соф фойда ва рентабеллик каби кўрсаткичлар билан аниқланади. Таваккалчиликнинг йўл қўйилиши мумкин бўлган , жиддий зарар туғдирадиган ва ўта хавфли даражалари мавжуд бўлади. Йўл қўйилиши мумкин бўлган таваккалчилик даражасида кўрилган зарарлар миқдори корхонанинг ҳақиқатда эришган соф фойдаси миқдоридан ошиб кетмагани маъқул. Зарар миқдори  Соф фойда Жиддий зарар туғдирадиган таваккалчилик даражасида кўрилган зарарлар миқдори корхонанинг соф фойдасидан юқори, аммо, жорий ликвидликни таъминлайдиган активлари қийматидан ошиб кетмаслиги лозим. Соф фойда < Зарар миқдори  Жорий ликвидли активлар

Ўта хавфли таваккалчилик даражасида кўрилган зарарлар корхонанинг жорий ликвидлигини таъминлайдиган активлари қийматидан ошиб, хусусий капиталига тенглашиши ҳам мумкин. Ўта хавфли таваккалчилик оқибатида корхонанинг банкротликка учраш эҳтимоли вужудга келади. Жорий ликвидли активлар < Зарар миқдори  Хусусий капитал Кўрилган зарар миқдори корхонанинг хусусий капиталидан ортиб кетганда ( Зарар миқдори > Хусусий капитал ) корхона тўловга қобиллигини йўқотади ва сўзсиз банкрот деб эълон қилинади. Таваккалчиликни баҳолашда коэффицентлар дан фойдаланиш мумкин. Соф фойдага, жорий ликвидли маблағларга ва хусусий капиталга нисбатан таваккалчилик коэффицентларини ҳисоблаш мумкин: СФЗМ сфК  , ЖЛМЗМ жлмК  , ХКЗМ хкК  . Бу ерда, Ксф, Кжлм, Кхк – соф фойдага, жорий ликвидли маблағларга ва хусусий капиталга нисбатан таваккалчилик коэффицентлари; ЗМ – кўрилган зарар миқдори, сўм; СФ – корхонанинг соф фойдаси, сўм; ЖЛМ – корхонанинг жорий ликвидли маблағлари, сўм; ХК – корхонанинг хусусий капитали, сўм. Таваккалчиликни пасайтириш йўллари Таваккалчиликни камайтиришнинг қуйидаги йўллари мавжуд : - т аваккалчиликнинг пайдо бўлишидан қочиш. - таваккалчиликнинг таъсирини камайтириш. Биринчи ҳолатда тадбиркор ўз фаолиятига хавф туғдирадиган ҳар қандай хатарни четлаб ўтишга ҳаракат қилади. Иккинчи ҳолатда тадбиркор таваккалчиликнинг корхона ишлаб чиқариш- молиявий фаолиятига таъсирини (зарарни) пасайтириш чораларини излайди.

Таваккалчиликни камайтиришнинг йўналишларини белгилашда қуйидаги ҳолатларни ҳисобга олиш керак: - агар тадбиркорнинг фаолият тури муқаррар равишда таваккалчилик билан боғланган бўлса, бундай ҳолатда таваккалчиликни четлаб ўтиш имконияти бўлмайди; - бир турдаги таваккалчиликдан қочиш иккинчи турдаги таваккалчиликни туғдириши мумкин; - таваккалчиликдан қочиш юқори фойда келтирадиган соҳаларда бизнес имкониятларини чеклайди; - тадбиркорлик фаолияти кўлами ва кутилаётган фойда миқдори қанча йирик бўлса, таваккалчиликни юзага келиши эҳтимоли ҳам шунча юқори бўлади ва ҳоказо. Таваккалчиликни камайтиришда тадбиркор унинг таъсирини ўзига олиши, тақсимлаши ёки бошқаларга ўтказиши мумкин. Таваккалчиликни ўзига олиш қуйидаги кўринишларда бўлиши мумкин: - олдиндан режалаштирилган ҳолда зарарларни қопловчи махсус захира жамғармаларини яратиш. - режалаштирилмаган таваккалчиликдан кўрилган зарарларни фойда ёки активлар ҳисобидан қоплаш. Тадбиркорлик таваккалчилигини пасайтиришнинг яна бир усули бу таваккалчиликни тақсимлаш ёки бирлаштириш йўли билан йўқотишларни қисқартириш ҳисобланади. Таваккалчиликни тақсимлаш , одатда, корхонанинг активларини тақсимлаш йўли билан амалга оширилади. Мулк тадбиркор оиласининг турли аъзолари номига ўтказилади ёки шу мақсад учун яратилган корпорация ва траст фирмалари номига ўтказилади. Бунда бир мақсад атрофида бирлашган тадбиркор оиласи аъзолари ёки яқин алоқада бўлган тадбиркорлар гуруҳи (ширкат, корпорация, концерн ва бошқа) таваккалчилик қилиш оқибатида кўрилиши мумкин бўлган фойда ва зарарларни ўзаро тақсимлайдилар.

Таваккалчиликни тақсимлаш орқали камайтириш усулларидан бири – диверсификациялашдир. Унинг моҳияти бир-бири билан боғлиқ бўлган турли хилдаги фаолият кўринишлари ўртасида капитал қўйилмаларни ва товар-моддий ресурсларни тақсимлашдан иборат. Агар таваккалчилик оқибатида бир фаолият туридан зарар кўрилса, бошқасидан кўрилган фойда ҳисобидан уни қоплаш мумкин. Диверсификациялаш ишлаб чиқариш, тижорат ва инвестицион фаолият соҳаларида таваккалчиликни камайтириш имконини яратади. Таваккалчиликни диверсификациялаш қуйидаги йўллар билан амалга оширилиши мумкин: - капитал сарфларни бир нечта фаолият турларига бўлиб сарфлаш; - ҳар хил турдаги юқори даромад келтирадиган қимматли қоғозларга инвестиция қилиш; - моддий-техник таъминоти бўйича ташқи шериклар сонини кўпайтириш; - турли сигментларни қамраб олган бозор ва истеъмолчилар талабига мос товарлар ишлаб чиқариш; - бозор конъюктураси ва истеъмолчилар сигментига мос келувчи турли баҳо сиёсатини юритиш; - юк ташувчи турли транспорт корхоналари хизматидан фойдаланиш; - товар-моддий захираларни бир нечта жойда бўлиб сақлаш ва ҳоказо. Таваккалчиликни бирлаштириш икки ёки ундан ортиқ корхоналарнинг қўшилиши натижасида содир бўлади ва бунинг натижасида янги ташкил топган корхона дастлабкиларига қараганда кўп активга эга бўлади. Таваккалчилик хатарларини пасайтириш йўлида тадбиркорларнинг ўз капиталларини бирлаштириши, улар ўртасида олинган фойдани ва зарарларни бўлиш имконини яратади. Ушбу ҳолат корхонани таваккалчиликдан бутунлай ҳоли қилмайди, лекин унинг хатар даражасини бир мунча пасайтиришга ғрдам беради. Хеджирлаш – молиявий ёки тижорат фаолиятида баҳоларнинг (валюта курсининг) тебраниб туришидан йўқотишларни камайтириш учун

таваккалчиликни фьючерс шартномалари ёрдамида суғурталаш шакли ҳисобланади. Баҳо (курс) ўзгариши таваккалчилигини суғурталашга хизмат қилувчи шартнома «хедж» деб аталади. Хеджерлашни амалга оширувчи субъект «хеджер» деб аталади. Хеджерлашнинг икки тури мавжуд: 1. Ошишдан хеджерлаш; 2. Пасайишдан хеджерлаш . Ошишдан хеджерлаш келгусида корхона истеъмол қиладиган моддий ресурслар нархларини (ёки валюта курсларини) ошиши эҳтимолидан суғурталаниши зарур бўлган ҳолатларда қўлланилади. Масалан, ресурс баҳоси (ёки валюта курси, қимматли қоғоз нархи) уч ойдан кейин ўсади деб тахмин қилинмоқда ва у корхонага 3 ойдан кейин керак бўлади. Баҳоларнинг (курснинг) ошишидан кўриладиган йўқотишларни компенсация қилиш учун, ресурсларни бугунги кундаги баҳоларда сотиб олиш шартномасини қўлга киритиш лозим бўлади. Агар 3 ойдан кейин ресурснинг баҳоси ошиб кетган тақдирда ҳам, фьючерс шартномасини сотган субъект ресурсни шартнома сотилган санадаги (3 ой олдинги) баҳоларда етказиб бериш мажбуриятини зиммасига олади. Шу йўл билан ошишдан хеджерлашни амалга оширувчи хеджер ўзини келгусида баҳоларни ошишидан кўрилиши мумкин бўлган зарардан суғурталайди. Пасайишдан хеджерлаш келгусида товарнинг баҳоси пасайиши таваккалчилигидан қочиб, унинг олди-сотди шартномасини фьючерс бозоридаги ҳозирги баҳо даражасида сотиш билан боғлиқ биржа операциясини англатади. Пасайишдан хеджерлашни амалга оширувчи хеджер келажакда сотадиган товар шартномасини биржада шошилинч сотиб, ўзини келажакда кўриши мумкин бўлган зарардан суғурталайди.

Қишлоқ хўжалиги корхоналарида таваккалчилик элементлари ва таваккалчиликни суғурталаш механизми Қишлоқ хўжалиги соҳасида хатарларни тан олмаслик ва хатарларни бошқариш тизимини ривожлантиришдан бош тортиш айрим қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчиларини, баъзан умуман жамиятни узлуксиз ривожланишига тўсқинлик қилиши мумкин. Корхона фаолияти билан боғлиқ таваккалчиликни ўтказишнинг энг самарали усулларидан бири – суғуртадир. Суғурталашда корхонанинг ишлаб чиқариш, тижорат, молиявий фаолияти ёки табиий омиллар таъсирида юзага келиши мумкин бўлган хатарлар таваккалчилиги маълум ҳақ тўлаш эвазига, шартнома асосида суғурта компанияси зиммасига ўтказилади. Таваккалчиликнинг бирор тури натижасида корхона зарар кўрса, зарарнинг катта қисми суғурта шартномасига асосан суғурта компанияси томонидан қопланади. Суғурта объекти сифатида қуйидагилар чиқиши мумкин: - корхона активларини бузилиш, ишдан чиқиш, ёнғин ва бошқа табиий офатлардан суғурталаш, яъни мулк суғуртаси; - корхона қабул қиладиган ва жўнатиладиган юклар суғуртаси; - қарзга олинган маблағларнинг қайтарилмаслиги, яъни кредит таваккалчилиги суғуртаси; - гаровга қўйилган мулкни суғурталаш; - қишлоқ хўжалиги экинлари ва чорва молларини табиий офатлар, касалликлар ва зараркунандалардан суғурталаш; - ходимларни ишлаб чиқариш жараёнидаги бахтсиз ҳодисалардан суғурталаш ва ҳоказо. Ўзбекистон Республикасида қишлоқ хўжалиги корхоналари фаолиятини таваккалчиликдан суғурталайдиган ягона суғурта ташкилоти -“Ўзагросуғурта” давлат-акциядорлик суғурта компаниясидир.

«Ўзагросуғурта” давлат-акциядорлик суғурта компаниясининг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат: - қишлоқ хўжалиги маҳсулоти етиштирувчиларнинг мол-мулкини, экинлари ҳосилини ва чорва молларини табиий офатлардан суғурталаш; - маҳсулот етиштириш учун аванс тариқасида ажратиладиган маблағлар ва тижорат банкларидан олинадиган мақсадли кредитларнинг қайтарилишини суғурталаш; - қишлоқ жойлардаги юридик ва жисмоний шахсларга суғурта хизмати кўрсатиш ва ҳоказо. I. МАЖБУРИЙ ТУРЛАР Тариф 1. Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштириш буйича ишларни ўтказиш учун аванс тариқасида бериладиган ва фьючерс контрактлари буйича маблағлар қайтарилишини суғурта қилиш. 1,0% 2. Тижорат банклар томонидан фермер хўжаликларига давлат эхтиёжлари учун харид қилинадиган пахта хом ашёси ва ғалла етиштиришнинг маблағ билан таъминлашга бериладиган имтиёзли кредитлар қайтарилиши бўйича тадбиркорлик хавфини суғурталаш. 1,25% 3. Қишлоқ жойлардаги транспорт эгаларининг фуқаролик жавобгарлигини суғурта қилиш. 0,5 - 2,0% 4. Қишлоқ жойлардаги гаровга қўйилган мол-мулкни суғурта қилиш. 0,25% II. ИХТИЁРИЙ ТУРЛАР 1. Қишлоқ хўжалигикорхоналарининг экинлари ҳосилини ихтиёрий суғурта қилиш 2-8% 2. Қишлоқ хўжалик экинларини қайта экиш натижасида олдиндан кўзда тутилмаган ҳаражатларни ихтиёрий суғурта қилиш 8-10% 3. Қишлоқ хўжалик ҳайвонларни табиий офатлар, турли касалликлар ва бошқа воқеалар натижасида нобуд бўлишидан суғурталаш 4-8% 4. Боғлар ва узумзорлар ҳосилини табиий офатлардан суғурта қилиш 8-12% 5. Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг табиий пичанзорлари, яйловлари ҳосилини ва тут дарахтлари баргларини суғурта қилиш 2-3% 6. Пилла ҳосилини суғурта қилиш 1-2% 7. Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг лизингга олинаётган техникаларини суғурта қилиш 0,5% 8. Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг мол-мулкини суғурта қилиш 0,5-

4,0% 9. Қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчилари томонидан жўнатиладиган юкларни суғурта қилиш 0,4- 4,0% 26-чизма. Қишлоқ хўжалиги корхоналари учун қўлланиладиган суғурта тарифи ставкалари Қишлоқ хўжалиги экинларини кам ҳосил олиш натижасида кўрадиган молиявий зарарини ихтиёрий суғурта қилиш Қишлоқ хўжалиги экинлари ҳосили суғуртаси қишлоқ хўжалиги ихтиёрий суғуртасининг асосий турларидан бири ҳисобланади. Ушбу суғурта тури Ўзбекистон Республикаси Давлат-Акциядорлик «Ўзагросуғурта» Компанияси томонидан 2003 йилнинг 31 январида 03/89-рақам билан тасдиқланган «Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирувчи хўжаликларнинг экинлардан кам ҳосил олиш натижасида кўрадиган молиявий зарарини ихтиёрий суғурта қилиш ҚОИДАЛАРИ»га асосан тартибга солиб турилади. Қишлоқ хўжалиги экинларидан кузги ва баҳорги бошоқли дон экинлари, маккажўхори, пахта ва бошқа техник экинларнинг табиий офат туфайли кам ҳосиллиги ёки нобуд бўлиши натижасида Суғурта қилдирувчининг кўрадиган молиявий зарари – суғурта объекти ҳисобланади. Қишлоқ хўжалик экинларининг ҳосили суғуртаси уларнинг ёнғин, бўрон, довул, жала, кўчки, тупроқнинг чўкиши, ер ости сувлари, сел, яшин уриши, дўл, қалин қор ёғиши ёки қаттиқ совуқ тушиши, музлаш, гармсел, суғориш манбаларидаги сувсизлик ёки камсувлик, сув босиши,, зараркунандалар (чигиртка, кўсак қурти, ўргимчак кана, биологик касалликлар, кучли шамол ҳамда узоқ давом этган ёғингарчилик натижасида экинларнинг ётиб қолиш натижасида нобуд бўлиши ёки зарарланиши каби ҳодисалар юзасидан ўтказилади.

Юқорида номлари келтирилган ҳодисалар туфайли экинлар ҳосилдорлигининг камайиши ёки нобуд бўлиши натижасида Суғурта қилдирувчининг молиявий зарар кўриши Суғурта ҳодисаси ҳисобланади. Суғурта ҳодисаси юз берганда Суғурта қилдирувчи бу ҳақда суғурта бўлимига уч кун ичида хабар бериши шарт. Суғурта шартномаси маҳсулот етиштирувчиларнинг ёзма аризасига асосан, Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги ва «Ўзагросуғурта» ДАСК тасдиқлаган экиш тақвими муддатларидан кечиктирилмаган ҳолда тузилади. Суғурта мукофотларини ҳисоблаш учун қишлоқ хўжалиги экинлари ҳосилининг қиймати хўжаликнинг ҳисоб-китоби ва бошланғич ҳисобот ҳужжатлари бўйича мазкур йилда режалаштирилган 1 гектар экин майдонидан олинадиган ҳосилдорлик (охирги уч йил ичида олинган ўртача ҳосилдорликдан юқори эмас) маҳсулотни сотиш нархи ва экин майдонига асосан ҳисобланган ҳосил қийматидан аниқланади. Суғурта қилдирувчининг мазкур йилда экинлардан олган ҳосилдорлиги охирги уч йилликдан юқори бўлса, суғуртага қабул қилинадиган экинларнинг ҳосил қиймати охирги уч йиллик ўртача ҳосилдорлиги даражасидан келиб чиқиб белгиланади. Ҳар бир қишлоқ хўжалик экинлари ҳосилининг қиймати алоҳида ҳисобланади. Шунингдек, кузги ғалланинг сувли ва лалми ерга экиладиган майдони бўйича ҳосили қиймати ҳам алоҳида аниқланади. Пахта ва ғалла экинларининг ҳосил қийматини аниқлашда давлат томонидан тасдиқланган перейскурант нархлар асос қилиб олинади. Бошқа экинларнинг ҳосил қиймати келишилган нарх (бозор нархидан юқори бўлмаган) асосида ҳисобланади. Суғурта пули экинлар ҳосили қийматининг 50 %идан юқори бўлмаслиги лозим. Суғурта мукофотлари Суғурта шартномаси икки томонлама имзолангандан кейин Суғурта қилдирувчи томонидан Суғурталовчининг ҳисоб рақамига пул ўтказиш йўли билан бир варакайига тўланади. Суғурта мукофотлари Суғурта қилдирувчи томонидан суғурта шартномасида

белгиланган муддатида (30 кун ичида) Суғурталовчи ҳисоб рақамига тўлиқ тушмаса, у ҳолда суғурта жавобгарлиги тушумга нисбатан олиб борилади. Суғурта мукофотлари белгиланган муддатгача келиб тушмаса, суғурта шартномаси кучга кирмаган деб ҳисобланади ва хўжалик қайтадан суғурта шартномасини тузиш ҳуқуқини сақлаб қолади. Шартномада кўрсатилган муддатлардан сўнг тушган суғурта мукофотларига Суғурталовчи суғурта жавобгарлигини олиб бормайди ва маблағ Суғурта қилдирувчига қайтарилади. Суғурта шартномасини тузиш экинларни экиш режалаштирилган вақтдан бошланади ва: - кузги ғалла ҳосили бўйича сувли майдонлардаги 1 апрелгача; - лалми ерга экиладиганлари эса 1 мартгача; - пахта ҳосили бўйича 1 июнгача; - шоли ҳосили бўйича 20 июнгача бир қишлоқ хўжалиги йилига тузилади. Бошқа экинлар экиш тақвими муддатларидан (Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги томонидан тасдиқланган) кечиктирилмаган ҳолда экилган ва униб чиққандан сўнг 20 кун давомида, экинлар майдони ва ҳолати ўрганиб чиқилиб, Суғурталовчи томонидан ижобий хулосага келингандан сўнг бир қишлоқ хўжалиги йилига тузилади. Суғурта жавобгарлиги қуйидаги муддатларда бошланади: - кузги бошоқли дон экинлари экилган кундан бошлаб; - бошоқли ва дуккакли дон экинлари, пахта ва бошқа техника экинлари униб чиққандан кейин. Суғурта жавобгарлиги қуйидаги муддатларда якунланади: - ҳосили янчиш билан боғлиқ бўлган бошоқли ва дуккакли дон экинлари ҳосилни янчиш тамом бўлиши билан; - пахта ва бошқа техника экинлари ҳосили даладан олиб чиқилгандан сўнг.

Суғурта қилдирувчи Суғурта шартномасини тузишни сўраб ариза бериш чоғида суғурталанадиган экинлар тўғрисидаги қуйидаги маълумотларни Суғурталовчига етказиб беради: Ҳисобланган суғурта мукофотлари суғурта бўлими ҳисобига келиб тушгач, Суғурта қилдирувчига 3 кун ичида суғурта полисини ёзиб берилади. Суғурта полиси суғурта ҳодисаси юз берганда, суғурта товони тўлаш учун асосий ҳужжатлардан биридир. Суғурта шартномаси томонлардан бирининг ташаббусига кўра ёки бошқа асосли сабабларга кўра, ҳар иккала томоннинг розилиги билан ўзгартирилиши ҳамда бекор қилиниши мумкин. Бунда шартномани ўзгартириш ёки бекор қилишни сўраётган томон иккинчи томонни 15 кун олдин ёзма равишда хабардор қилиши шарт. Агар Суғурта шартномаси муддатидан олдин томонларнинг ўзаро розилигига кўра бекор қилинса, Суғурталовчи Суғурта мукофотларини қайта ҳисоблаб чиқиши ва Суғурта қилдирувчига қайтариши мумкин. Суғурта қилдирувчи суғурталанган экинларнинг табиий офатлар оқибатида зарарланиши ёки нобуд бўлишидан молиявий зарар кўрса, Суғурта шартномасига асосан суғурталовчига бу ҳақда 3 кун ичида хабарнома бериши лозим. Хабарнома эркин ҳолда ёзилган бўлиб, унда: - ҳодиса рўй берган ой, кун, давр; - содир бўлган ҳодисанинг номи; - давом этиш муддати, тезлиги ёки жадаллиги; - зарарланган экинлар номи; - қисқача қай тарзда зарарланганлиги ва экин майдони; - айбдор шахслар тўғрисида маълумотлар акс этиши лозим. Экинларни зарарланиши ва нобуд бўлиши ҳодисасини ўрганиш бўйича комиссия тузилади ва унинг таркибига Суғурта қилдирувчи, Суғурталовчининг вакиллари, ҳодиса тавсифига кўра мутасадди ташкилотлар вакиллари, экспертлар ва бошқалар киритилади.

Суғурта товони суғурталанган жами экин майдонларидан олинадиган ҳосил қиймати ва Суғурта пулидан ошиб кетмаган ҳолда белгиланади (- жадвал). Агар ҳодиса натижасида бузилган экин майдонига такрорий экин экиш мумкин бўлса, товон пулини ҳисоблашда такрорий экин қиймати ҳам ҳисобга олинади. Шуни эътиборга олиш лозимки, агар Суғурта қилдирувчи экинларни экишдан бошлаб йиғиштириб олгунга қадар хўжасизликка (уруғларни меъёрдан кам экиш, сифатсиз уруғ сепиш, ўғитларни меъёрдан кам солиш, бегона ўтлар босиб кетиши, ўз вақтида суғормаслик, қатор ораларига ишлов беришда агротехника талабларига риоя этмаслик) йўл қўйганлиги аниқланса Суғурта товони маълум миқдорга камайтирилади. Суғурта ҳодисаси юз берганда Суғурта қилдирувчи Суғурталовчига қуйидаги ҳужжатлар тўпламини тақдим этиши лозим: - ҳодиса тўғрисида хабарнома; - Суғурта шартномаси нусхаси; - Суғурта Полиси; - бўлиб ўтган ҳодисалар натижасида экинларнинг зарарланганлиги ёки нобуд бўлганлигини тасдиқлаб тузилган маълумотнома; - ҳодисани тасдиқловчи ҳужжат (ҳодиса тавсифига кўра ҳокимият, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи, гидрометеорология маркази, ёнғиндан ҳимоя қилувчи ва бошқа ташкилотлардан); - маҳсулотни йиғиштириб олинганлиги ва тайёрлов ташкилотларига топширилганлиги тўғрисида маълумотнома ва ҳужжатлар. Суғурталовчи булардан ташқари Суғурта қилдирувчидан ҳодисага оид бошқа маълумотларни ҳам талаб этишга ҳақлидир. Чорва молларини табиий офатлар, касалликлар туфайли нобуд бўлишидан ёки мажбурий сўйилишидан ихтиёрий суғурта қилиш

Қишлоқ хўжалик ҳайвонлари 1 йил муддатга юқумли касалликлардан, табиий офатлар (зилзила, сел, чақмоқ, натижасида ёнғин чиқиши, ток уриши) натижасида нобуд бўлиши ёки мажбурий сўйилиши ҳодисаларидан ихтиёрий суғурталанади. Қишлоқ хўжалиги ҳайвонларини ихтиёрий суғурта қилиш тартиби Ўзбекистон Республикаси «Ўзагросуғурта» Давлат-акциядорлик компанияси томонидан 2003 йил 28 февралда 03/97-сон билан рўйхатга олинган «Қишлоқ хўжалиги ҳайвонларини табиий офатлар, касалликлар ва бошқа воқеалар натижасида нобўд бўлишидан ёки мажбурий сўйилишидан ихтиёрий суғурта қилиш ҚОИДАЛАРИ» билан тартибга солиб турилади. Қишлоқ хўжалиги ҳайвонлари: - қорамоллар, қўй-эчкилар, уй паррандалари 6 ойликдан; - отлар, туялар, эшаклар ва хачирлар 1 ёшдан; - чўчқалар, қуёнлар ва мўйнали ҳайвонлар 4 ойликдан; - асалари уялари (қутида) Суғурта объектлари сифатида суғуртага қабул қилинади. Суғурта қилдирувчининг ҳайвонлари ёнғин, бўрон, довул, сел, сув тошқини, яшин уриши, зилзила, қалин қор ёғиши ёки қаттиқ совуқ тушиши, электр токи уриши, заҳарли ўтлар ёки моддалардан заҳарланиши, илон чақиши, транспорт воситаларининг уриб кетиши, жарликларга йиқилиши, касалликлар натижасида нобўд бўлиши, давлат ветеринария ходими, ветеринар врач ёки маҳаллий ҳокимият вакиллари иштирокида, ҳайвонлар ўлиши муқаррар бўлганда ёки касалликлар тарқалишини олдини олиш мақсадида мажбуран сўйилишидан ёки йўқ қилиниши натижасида Суғурта қилдирувчининг зарар кўриши Суғурта ҳодисаси ҳисобланади. Суғурта ҳодисаси сифатида қишлоқ хўжалиги ҳайвонларининг қуйидаги касалликлари қабул қилинади: 1. Турли хил ҳайвонлар учун умумий бўлган касалликлар: Аспаргиллез, қутуриш, Ауэски касаллиги, ботулизм, бруцеллез, везикуляр стоматит, пастереллез, ёмон сифатли шиш, лептоспироз, листериоз, лейкоз, мелиондоз (сохта манқа), некробактериоз, чечак,

паратуберкулёз, куйдирги, стахиоботриотоксикоз, қотма, сил касаллиги (туберкулёз), туляремия, оқсил (яшур). 2. Отларнинг касалликлари: Африка ўлати, юқумли камқонлик, юқумли ринопневмония (вирус орқали бола ташлаш), юқумли энцефаломиелит, инфлуэнца, контагиоз плевропневмония, сақов, манқа, эпизоотик лимфангоит. 3. Йирик шохли қорамоллар, қўй ва эчкилар, туялар касалликлари: Аденоматоз, тейлерноз, бабезиоз касаллиги, қўйлар бродзоти, вирусли диарея, вирусли зотилжам, вирус орқали қўйларнинг бола ташлаши, шиллиқ пардаларнинг хавфли иситмабезгаги, қўй ва эчкиларнинг юқумли агалактияси, эчкиларнинг юқумли плевропневмонияси, қўйларнинг юқумли энтеротоксемияси, қорамол ва қўйларнинг юқумли шиллиқ парда безгаги (тилнинг кўкариши), юқумли ринотрахеит, қўй ва эчкиларнинг юқумли мастити (сут безларининг яллиғланиши), қўйларнинг юқумли эпидидимити, қўй ва эчкиларнинг контагиоз пустулезли дерматити (оғиз шиллиқ пардасининг яллиғланиши), қўй ва эчкиларнинг висна-маэди, қорамоллар парагриппи, қўй ва эчкилар паратифи, ёппасига ўпка шамоллаш, қўйлар скрейни, туялар ўлати, қорамол ўлати, қорасон эмфизематоз карбанкул (эмкар), тез ўтиб кетадиган безгак, ориентабильгарциоз, Ку-иситма. 4. Чўчқалар касалликлари: Африка ўлати, тешен касаллиги, везикуляр касаллик, везикуляр экзантема, вирусли зотилжам, грипп, юқумли ичбуруғ, колибактериоз, полисерозит, сарамас, салионеллез, стрептоккоз, трансмиссив гастроэнтрит, ўлат, энзоотик энцефаломиелит. Суғурта шартномаси Суғурта қилдирувчининг ариза берган кунда мавжуд бўлган ҳайвонлар сонидан келиб чиққан ҳолда тузилади. Суғурта қилдирувчи Суғурта компаниясига унинг эгалигида бўлган қишлоқ хўжалиги ҳайвонларини суғурта қилишни сўраб ариза билан мурожаат этади.

Суғурта шартномаси имзолангандан сўнг Суғурталовчи томонидан суғурта қилдирувчига кечи билан 3 кун ичида Суғурта Полиси ёзиб берилади. Суғурта жавобгарлиги қуйидаги муддатларда кучга киради: - Суғурта мукофоти Суғурталовчининг ҳисоб рақамига келиб тушган куннинг эртасидан бошлаб; - юқумли касалликлар бўйича Суғурта шартномаси имзоланган ва суғурта мукофоти тўланган кундан бошлаб 20 кундан кейин. Суғурта жавобгарлиги қуйидаги муддатда тугайди: - Суғурта полисида белгиланган муддат тугаганда; - суғурта жавобгарлиги доирасида Суғурта қилдирувчига суғурта товони тўланганда. Суғурта пули миқдори Суғурта қилдирувчининг тақдим этган қиймати бўйича белгиланади, лекин у қишлоқ хўжалиги ҳайвонларининг ариза берган кундаги бухгалтерия ҳисоботида акс эттирилган турлари, ёши бўйича белгиланган давлат харид нархларини 80 фоизидан юқори бўлмаслиги керак. Суғурта мукофоти аниқланган Суғурта пули ва Суғурта тариф миқдориларига нисбатан ҳисоблаб чиқилади. Суғурта тариф миқдорлари ҳар бир ҳайвонга нисбатан алоҳида суғурта компанияси томонидан ишлаб чиқилади. Суғурта мукофоти Суғурта шартномаси имзолангандан сўнг 10 кун ичида Суғурталовчининг ҳисоб рақамига пул кўчириш йўли билан тўланиши лозим. Агар кўрсатилган муддат ичида Суғурта мукофоти Суғурталовчининг ҳисоб рақамига ўтказиб берилмаса, Суғурта шартномаси бир томонлама бекор қилиниши ва бунда қишлоқ хўжалиги корхонаси яна қайтадан суғурта шартномаси тузиш ҳуқуқини сақлаб қолиши мумкин. Суғурта ҳодисаси юз берганида Суғурта қилдирувчи 2 кун ичида Суғурталовчига бўлиб ўтган воқеа тўғрисида хабарнома бериши шарт. Суғурталанган ҳайвонлар ёзги яйлов ёки хабар бериш қийин бўлган жойларда боқилаётган бўлса, ҳодиса рўй берган кундан бошлаб 4 кун ичида

хабарнома берилиши шарт. Ҳодиса байрам ёки дам олиш кунлари содир бўлган бўлса, хабарнома берилиш муддати биринчи иш куни ҳисобланади. Суғурталовчи хабарномани ўзининг хатарларни кирим қилиш дафтарида рўйхатдан ўтказиши лозим. Хабарнома эркин ёзилади ва унда қуйидаги ахборотлар ўз аксини топиши лозим: - ҳодиса рўй берган ой, кун, давр; - содир бўлган ҳодисанинг номи; - ҳодисанинг давом этиш муддати, тезлиги ёки жадаллиги; - нобуд бўлган ёки мажбуран сўйилган ҳайвонлар тури ва бош сони; Суғурта ҳодисаси юз берганда Суғурта қилдирувчи Суғурталовчига ҳодиса тўғрисида хабарнома билан бирга қуйидаги ҳужжатлар тўпламини тақдим этиши лозим: - Суғурта шартномаси нусхаси; - Суғурта Полиси; - тегишли ташкилотларга хабар берилганлигини тасдиқловчи маълумотнома; - хабарномада баён қилинган суғурта ҳодисасини тасдиқлаш учун мутасадди ташкилотлардан тасдиқловчи ҳужжатлар. Суғурталовчи хабарномани олгандан сўнг 8 иш соати давомида суғурта ҳодисаси рўй берган суғурта объектини ўрганиб, суғурта ҳодисаси тўғрисида маълумотнома тузади. Ҳайвонларни зарарланиши ёки нобуд бўлишини ўрганиш бўйича комиссия тузилади ва унинг таркибига Суғурта қилдирувчи, Суғурталовчининг вакиллари, ҳодиса тавсифига кўра мутасадди ташкилотлар вакиллари, экспертлар ва бошқалар киради. Комиссия томонидан Суғурта ҳодисаси рўй берганлиги ёки рўй бермаганлиги тўғрисида маълумотнома тузилади ва рўй берган ҳодиса натижасидан етказилган зарар қиймати аниқланади. Маълумотномада комиссиянинг барча аъзолари имзо чекадилар ва томонларнинг мавжуд эътирозлари акс эттирилади. Ҳодиса жараёнида бир хил ёшдаги ва бир хил

турдаги ҳайвонлардан бир йўла бир нечтаси нобуд бўлган ёки мажбуран сўйилган бўлса, ҳаммаси учун битта маълумотнома тузилади. Маълумотномада нобуд бўлган ёки мажбуран сўйилган ҳайвонларнинг умумий сони, ёши ва гуруҳи кўрсатилади. Нобуд бўлган ёки мажбуран сўйилган ҳайвонларнинг тури, ёши, ранги, ҳар бир ҳайвоннинг инвентар рақами ва баланс қиймати кўрсатилган рўйхат маълумотномага илова қилинади. Ҳайвонларнинг нобуд бўлиши ёки мажбуран сўйилиши Суғурта ҳодисаси туфайли юз берганлиги комиссия томонидан маълумотнома орқали тасдиқлангач, Суғурта қилдирувчи томонидан қуйидаги ҳужжатлар асосида далолатнома тузилади: - Суғурта қилдирувчига хизмат кўрсатувчи ветеринар шифокорнинг ёки туман ветеринария бўлими мутахассисининг ҳайвон жасадини ёриш баённомаси; - ҳайвонларнинг касалланиши, нобуд бўлиши ёки мажбуран сўйилиши сабаблари тўғрисида Давлат ветеринария бошқармаси мутахассиси ёки ветеринария лабораторияси хулосаси; - ҳайвонларнинг юқумли касалликлари тўғрисидаги 1-вет шаклли ҳисоботи; - нобуд бўлган ёки мажбуран сўйилган ҳайвонларни ҳисобдан чиқариш бўйича 100-шаклда далолатнома; - статистика бошқармасининг ҳайвонларни суғурта қилдирувчи ҳисобидан чиқарилганлигини тасдиловчи ҳужжат; - гидрометеорология маркази, ёнғиндан сақлаш хизмати, ҳуқуқни ҳимоя қилиш органлари ва бошқа мутасадди ташкилотларнинг маълумоти; - ҳайвонларнинг баланс қиймати ҳақидаги маълумотнома; - суғурталанган ҳайвонларни тасдиқловчи аниқ далиллар. Тошқин, ёнғин ва бошқа табиий офатлар натижасида кўплаб ҳайвонлар нобўд бўлган ҳолларда, маълумотномага бевосита табиий офатлар

натижасида ва ундан сўнг шамоллаш туфайли дастлабки 10 кун ичида нобуд бўлган ҳайвонлар ҳам киритилади. Суғурта қилинган ҳайвонлар нобуд бўлгани ёки мажбуран сўйилгани тегишли маълумотнома ва далолатномалар ҳамда ветеринария хулосалари билан тасдиқланса, суғуртага қабул қилинган санадаги баланс нархи асосида суғурта товони аниқланади ва суғурта жавобгарлигидан ошмаган миқдорида тўланади. Ҳайвонлар мажбуран сўйилганда, сотилган гўшт ва териси учун олинган пул миқдори суғурта товони пулидан чегириб ташланади. Гўштнинг истеъмол учун тўла ёки қисман яроқлилиги сўйилган ҳайвонларни ветеринария-санитария кўригидан ўтказиш қоидаларига мувофиқ ветеринария мутахассислари ҳамда гўшт ва гўшт маҳсулотлари ветеринария- санитария экспертизаси томонидан аниқланади. Агар мажбуран сўйилган ҳайвоннинг гўшти одамлар истеъмоли учун тўла яроқсиз бўлса, суғурта товони тўлиқ тўланади. Ҳайвонлар учинчи шахснинг айби билан нобуд бўлган ёки мажбуран сўйилган бўлса, бу хусусда ҳуқуқни муҳофаза қилиш, ёнғин назорати ва бошқа текширув органларининг текширув якунлари бўйича хулосаси олинади. Айбдор шахснинг айби исботланганда Суғурталовчи айбдордан зарарни ундириб олиш бўйича регриссив даво қўзғаган ҳолда товон пулини тўлайди. Тўланган суғурта товони миқдоридаги етказилган зарарни ундириш Суғурталовчи зиммасига ўтади. Етказилган зарар қисман айбдор томонидан Суғурта қилдирувчига тўланган бўлса, Суғурталовчи товон пулини ҳисоблашда айбдор томонидан қопланган суммани чегириб ташлайди. Зарар айбдор томонидан тўлиқ қопланган бўлса, суғурта товони тўланмайди.

$Адабиётлар 1. Узбекистон Республикасининг «Фермер хужалиги ту\рисида»ги конуни. Узбекистон,1998. 2. Каримов И.А. кишлок хужалиги тараккиёти - тукин хаёт манбаи: Биринчи чакирик Узекистон Республикаси Олий Мажлиси Х-сессиясида сузлаган нутк,1997йил 25-декабрь - Т.: «Узбекистон», 1998. 3. Салимов Б.Т., Хамдамов к.С., Юсупов М.С., Уроков Н.И. ва бошкалар. Дехкон ва фермер хужаликлари иктисоди. Укув кулланма. – Т.:Узбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жам\армаси, 2004. 4.Уральскиевуставки. www.uv2000.ru 5. Петранева Г.А. Экономика и управление в сельском хозяйстве, Академия, 2003. http://textbook.ru/catalogue/book/33320.html6. Попов Н.А. «Основу руночной агроэкономики и сельского предпринимательства», М.: Тандем, 2002, http://rbip.bookchamber.ru/description7897.htm$

O'xshashlar

Қишлоқ хўжалиги корхоналари фаолиятини бошқариш тизими

Қишлоқ хўжалиги корхоналари фаолиятининг молиявий таҳлили

Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг мажбуриятларини бошқариш

Молиявий таваккалчилик рискни бошқариш

Қишлоқ хўжалиги корхоналарининг хусусий капиталини бошқариш