Ishlab chiqarishning omillari, ularning o’zaro ta’siri va rivojlanishi - Iqtisodiyot - Referatlar

Ishlab chiqarishning omillari, ularning o’zaro ta’siri va rivojlanishi

Yuklangan vaqt:

22.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

167.298828125 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: Ishlab chiqarishning omillari, ularning o’zaro ta’siri va rivojlanishi Reja Kirish 1.Ishlab chiqarish haqida hamda uning mohiyati 2.Ishlab chiqarishning omilari va ularning iqtisodiyotga ta’siri 3.Ishlab chiqarish va uning turlari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Kirish Birinchi Prezidentimiz I.A. Karimov ta’kidlaganidek, “I qtisodiyotni izchil isloh qilish, diversifikatsiyalash va tarkibiy o’zgartirishni chuqurlashtirish, yangi yuqori texnologiyali ishlab chiqarish obyektlarini rivojlantirish, mavjud ishlab chiqarishni moderniatsiyalash jarayonlarini jadallashtirish hisobiga xo’jalik yurituvchi subyektlarning raqobatbardoshligini oshirish bo’yicha keng miqyosli ishlarni amalga oshirish, yo’l-transport va muhandislik-kommunikatsiya infratuzilm asini rivojlantirish dasturlarini faol am alga oshirishni davom ettirish, qulay investitsiyaviy ham da ishbilarm onlik m uhitini yaratish kelgusi yilda ustuvor vazifalardan biri bo’lib qoladi ” 1 . 1.Ishlab chiqarish haqida uning mohiyati Ishlab chiqarish — jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqtisodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayoni; ishlab chiqarish omillarini isteʼmol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. Ishlab chiqarish inson hayotining tabiiy sharoiti va boshqa faoliyat turlarining moddiy asosidan iborat. Kishilik jamiyati taraqqiyotining hamma bosqichlarida Ishlab chiqarish zarur. Uning mazmunini mehnat jarayoni belgilaydi. Ishlab chiqarish jarayoni 3 element — mehnat, mehnat ashyolari va mehnat vositalari boʻli-shini taqozo etadi. 1 Karimov I.A “Jahon moliyaviy inqirozi, O’zbekistonda sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari”. –T:. 2009 yil.

1-rasm ishlab chiqarish omillarini ta’siri haqida Ijtimoiy Ishlab chiqarish ishlab chiqarish vositalari Ishlab chiqarish va is- teʼmol buyumlari Ishlab chiqarishdan tashkil to-padi. Bu boʻlimlarning har biri koʻplab xoʻjalik tarmoqlaridan iborat boʻlib, ularda turli Ishlab chiqarish vositalari va isteʼ-mol buyumlari yaratiladi. Birinchi boʻlimning ikkinchi boʻlimga nisbatan ustunligi kengaytirilgan takror Ishlab chiqarish iqtisodiy qonunining ifodasidir. Ishlab chiqarish faqat mahsulot Ishlab chiqarishdan iborat boʻlmay, balki taqsimot, ayirboshlash va isteʼmolnya oʻz ichiga oladi. “ Ishlab chiqarishning rivojlanishi, avvalo, Ishlab chiqarish qurollarining oʻzgarishi va mukammallashishidan boshlanadi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi jamiyat hamma aʼzolarining farovonligini muntazam oshira borish va har tomonlama rivojlantirishga imkon beradi ” 2 . Ishlab chiqarishni tashkil kilishining barcha shakllari mujassamlashuv (kontsentratsiya) ixtisoslashuv, kooperatsiya va kombinatsiya ayni paytda ijtimoiy 2 Don Patinkin. “Dеngi, protsеnti sеno`”. -M.: Ekonomika, 2004. – 375 str.

va xududiy tomonlarga ega. Albatta iqtisodiy va ijtimoiy geografiya uchun ishlab chiqarishnish xududiy tomoni yetakchi rol o’ynaydi Shunga qaramasdan bu nuktlarni bir — birlari bilan bog’liq bo’lman holda o’rganish taxlil qilish biridan ikkinchisiga o’ta bilish geografik fikrlashning muhim hususiyatidir. Mujassamlashuv yoki ishlab chiqarishnish to’planishi xalq xo’jaligining barcha tarmoqlariga tegishlidir Ammo geografik jixatdan u eng avvalo sanoat, qishloq xo’jaligi va transport ya’ni moddiy sohalarda yaqqol namoyon bo’ladi. Qolaversa iqtigodiy geografiya fanining ob’ektini aynan shu tarmoqlarning xududiy tashqi ta’siri ularning joylashish hususiyatlarini belgilab beradi. Chunonchi sanoat uchun «nuqta» yoki tugun ko’rinishidagi xududiy tashkil etish, qishloq xo’jaligiga areal yoki mintaqaviy (zonal) transport uchun esa lentasimon yoki chizik shaklidagi joylashuv xosdir Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya ma’lum darajada xuddi ana shu nuqtalar — sanoat markazlari va tugunlari areal va zonalar tomonlarini o’rganadi. Ularning joylashuvi, aloqasi va xududiy tashkil etilishi esa yuqoridagi tarmoqlar joylashuvi bilan belgilanadi. Masalan aholi va unga xizmat ko’rsatuvchi sohalarning xududiy tizimlari sanoat, qishloq xo’jaligi va transport geografiyasi asos- ida amalga oshiriladi. Mujassamlashuv sanoat misolida juda aniq va sezilarli ko’rinadi . Bu borada ishlab chiqarish fondi, yalpi maxsulot yoki ishchi va xizmatchilarni turli yiriklikdagi korxonalarda yigilishi to’planishi sof holdagi ishlab chiqarish yoki korxona mujassamlashuvi ularning shaharlar va rayonlar joylashuvini esa urbanistik va xududiy mujassamlashuv sifatida ko’rsatish o’rinli.

2-rasm ishlab chiqarish omillari turlari Mujassamlashuvning bu shakllari bir —biriga o’tib turadi va turli rayon yoki mamlakatlarga har xil birikma bo’ladi. Chunonchi shaharning markazlashuv darajasi ma’lum bir bosqichi yetgandan keyin o’ziga xos vaziyat vujudga keladi ya’ni endi mazkur shaharda quo’himcha korxonalarni ko’rish imkoniyati qolmaydi. Ekologik uy — joy transport muammolari keskinlashadi ko’rish uchun yer maydoni ham yetishmaydi va ayni paytda yangi korxona bu markazdan olisda joylashuvni ham «istamaydi». Demak yirik shaharda ham emas undan o’zoqda ham emas shaharning ichki imkoniyati yo’q korxona esa undan yiroqlasha olmaydi. Natijada yangi korxona yoki ilmiy tekshirish muassasalari oliy uquv yurtlari yirik shaharning ta’sir doirasida o’rnashadi — shahar aglomeratsiyasi yoki sanoat tuguni vujudga keladi. Yuqorida keltirilgan muloxazalarga misol qilib Toshkent atrofida joylashgan go’sht kombinati (Urtaovul shaharchasi) ToshGRES Toshkent qishloq xo’jaligi universiteti (Yalangoch manzilgoxi) yadro fizikasi institugi (Ulug’bek shaharchagi) alkogolsiz ichimliklar kombinati (Kibray) va boshqalarni ko’rsatish mumkin.

Toshkent aholisi extiyoji va xo’jaligi uchun zarur bo’lgan bu korxonalarning poytaxtda qurishning iloji yo’q, lekin ular iste’molchi sanoat ilm —fan markaziga yaqin bo’lmog’i lozim. Bundan yana bir xulosa ya’ni ishlab chiqarish mujassamlashuvi bilan shahar rivojlanishi o’rtasidagi munosabat kelib chiqadi. Dastlab shaharning vujudga kelishi va ulg’ayishida ishlab chiqarishni joylashtirish (mujassamlashuv) yetakchi rol o’ynaydi keyinchalik esa shaharning o’zi ishlab chiqarishning xududiy tashkil etish omiliga aylanadi. 2.Ishlab chiqarishning omilari va ularning iqtisodiyotga ta’siri- Ishlab chiqarish vositalari mehnat buyumlaridan va mehnat vositalaridan iborat. Mehnat buyumlariga ishlab chiqarish jarayonida ishlov beriladi. Ular ilgari inson mehnati ta`sirida bo`lmagan tabiiy resurslardan yoki inson mehnati natijasi bo`lgan moddiy ashyolardan iborat bo`lishi mumkin. Mehnat vositalari esa mehnat qurollariga (ishlab chiqarish qurollariga) va mehnatning moddiy sharoitlari bo`lib xizmat qiluvchi vositalarga bo`linadi. Mehnat qurollari albatta inson mehnati bilan yaratiladi. Hozirgi zamon iqtisod fani ishlab chiqarish omili deb ishlab chiqarish natijalarini belgilab beruvchi ob`ektlar, elementlar yoki shart-sharoitlarni tushunadi. Yer tabiiy omil sifatida qaraladi. U inson faoliyatining mahsuli emas, balki tabiatning in`omidir. Omillarning yer deb nomlanadigan guruhiga barcha tabiiy boyliklar, foydali qazilmalar konlari, ishlov berilayotgan yerlar, o`rmonlar kiradi. Kapital ishlab chiqarishning omili sifatida tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishda foydalaniladigan ne`matlarning yig`indisidan iboratdir. Ularga asbob-uskunalar, mashinalar, binolar, omborlar, transport kommunikatsiyalari, aloqa vositalari va boshqalar kiradi. Keng ma`noda olib qaralganda, moddiy kapital tushunchasi o`z tarkibiga xomashyo va materiallarni ham olsa-da, tadqiqotchilar kapital tushunchasini ishlab chiqarishda ko`p marta ishga solinadigan moddiy elementlar bilan cheklaydilar. Fanda tadbirkorlik faoliyatida ishga solinayotgan pul mablag`lari ham kapital deb ataladi. Nazariy ma`noda esa pul to`g`ridan-to`g`ri ishlab chiqarishda uning omili sifatida ishtirok

eta olmaydi. Shuning uchun nazariy ma`noda qo`llanayotgan kapital tushunchasini pul mablag`larini ham o`z ichiga oladigan amaliy xo`jalik faoliyatidagi kapital tushunchasidan farqlash uchun moddiy kapital atamasidan foydalanadilar. Moddiy kapitalning texnik holati va darajasi ishlab chiqarish samaradorligiga juda kuchli ta`sir etadi va uning samaradorligini belgilab beradi. 3-rasm Ishlab chiqarish jarayoni Tovar va xizmatlarni yaratishda ishga solinadigan insonning aqliy va jismoniy qobiliyatlari mehnat omilini tashkil etadi. Qobiliyatlar yig`indisi xodimning ma`lumot darajasi, kasbiy ta`lim egallaganligi , ko`nikmalari, jismoniy salohiyati va boshqa xususiyatlari bilan belgilanadi, Bularning hammasi zamonaviy fanda inson kapitali tushunchasi bilan ifodalanadi. Xodimning yuqori malakasiga, yuksak mehnat qobiliyatiga erishish uchun uni o`qitish va tarbiyalash lozim. Demak, mehnat omilini yaratish uchun ham moddiy kapital talab etiladi. Xodimni tayyorlash uchun yo`naltirilgan xarajatlarning natijasi sifatida mujassamlashgan shaxslar inson kapitali bo`lib maydonga chiqadilar. Inson kapitaliga investitsion qo`yilmalar hozirgi paytda eng samarali va o`zini eng tez oqlaydigan qo`yilmalar hisoblanadi. Tadbirkorlik qobiliyati ishlab chiqarishning

o`ziga xos omili bo`lib, insonning ishlab chiqarishning boshqa omillarini muayyan kombinatsiyalarda va usullarda birlashtira olish qobiliyatini bildiradi. Bu qobiliyat tadbirkorda mujassamlashadi hamda inson kapitalining alohida turidir. Tadbirkorlik qobiliyati insonda o`z-o`zidan paydo bo`la olmaydi, u insonga tadbirkorlik uchun zarur bilimlar va ko`nikmalarni singdirish yo`li bilan hosil qilinadi. Tadbirkorlik faoliyati insonning shaxsiy fazilatlariga ham bog`liq, chunki ishlab chiqarishni tashkil etishda tadbirkorlik, topqirlik va oqilona tavvakkalchilik talab etiladi. O`z mazmuniga ko`ra tadbirkorlik faoliyati inson mehnatining o`ta yuqori malaka talab etuvchi turidir. Tadbirkorlik faoliyatining ishlab chiqarish omili sifatidagi ahamiyati, ayniqsa, bozor munosabatlari sharoitida ortadi. Chunki bozor sharoitida ishlab chiqarish kuchli raqobat mavjud bo`lgan vaziyatda olib boriladi, tijorat tavakkalchiligi asosida mahsulot yangi turlarini ishlab chiqarishga, yangi texnologiyalardan foydalanishga, resurslarni raqobat orqali qo`lga kiritishga to`g`ri keladi. Shuni ham aytib o`tish joizki, hozirgi vaqtda yuqorida sanab o`tilgan an`anaviy omillar bilan bir qatorda axborot olish va ekologik omillar ham ishlab chiqarishni oqilona tashkil qilish va uning yuqori samaradorligini ta`minlashning muhim shartlaridan biri sifatida tobora yuksak ahamiyat kasb etmoqda. Ishlab chiqarish jarayoni barcha omillarni ishga solinib, amalga oshiriladi. Muayyan buyumni yoki xizmatni ishlab chiqarish uchun er, mehnat va kapitalning biron-bir kombinatsiyasi zarur bo`ladi. Bu omillar bir-biri bilan bog`liq holda ishga tushadi va bir-birini to`ldirib turadi. Masalan, gazlama to`qish uchun huquqiy jihatdan rasmiylashtirilgan firma tashkil etish, er maydonini ijaraga olish, bu maydonda binolar va texnikani (kapitalni) joylashtirish, xodimlar va menejerlarni yollash zarur bo`ladi. Agar biror omil ishlab chiqarishga jalb etilmay qolsa, ishlab chiqarish jarayoni sodir bo`lmaydi. Ishlab chiqarish omillarining bu xususiyati ularning bir-birini to`ldirishi deb ataladi. Shu bilan birga, ishlab chiqarish omillari ma`lum chegaralarda bir-birining o`rnini bosishi ham mumkin. Muayyan hajmdagi tovarni ishlab chiqarishga

yuqorida ko`rsatib o`tilgan omillarning turli-tuman nisbatlarda bir-biriga qo`shilishi natijasida erishilishi mumkin. Omillarning bu xildagi o`zaro o`rinbosarligi iqtisodiyotning ko`plab sohalari uchun xos. Tadbirkor ishlab chiqarish texnologiyasini tanlashda muayyan resurslarning kamyobligini e`tiborga oladi va shu resurslar o`rniga boshqalaridan foydalanishga intiladi. Tabiiy omil Ishlab chiqarish jarayoni har doim u yoki bu darajada tabiiy resurslardan foydalanishga asoslangan. Keng ma`noda jamiyat va inson tabiatning ajralmas qismidir va tabiatdan tashqarida o`z faoliyatini olib bora olmaydi. Tabiiy resurslar ishlab chiqarishning muqarrar sharti sifatida uning o`sishi uchun tabiiy negiz bo`lib xizmat qiladi. Ular, shuningdek, jamiyat milliy boyligini yaratishning muhim manbaidir. Ingliz iqtisodchisi U.Petti: "Mehnat-boylikning otasi, yer esa uning onasi", – degan edi. Yer har qanday jamiyat , har qanday mamlakatning beqiyos boyligidir. “ U bitmas-tuganmas xazina bo`lib, kelgusi avlodlarga ham qoladigan asosiy merosdir ” 3 . Shuningdek, yer qishloq xo`jaligining asosiy ishlab chiqarish vositasi hamdir. Yerga ikki jihatdan, birinchidan, hudud, ikkinchidan, tirikchilik manbai, o`simlik va hayvonot dunyosi hayoti uchun zarur bo`lgan tuproq, inson uchun oziq-ovqat, sanoat uchun xomashyo etishtirib beradigan ekin maydonlari sifatida qarash lozim. O`zbekistonning yer resurslari xilma-xil. Qizilqum va boshqa cho`llarda cho`l-qum tuproqlari katta maydonni egallaydi. Bunday tuproqlar asosan qumdan iborat bo`lib, zich qatlam hosil qilmaydi, chirindi (gumus) qismi 1 foizga ham etmaydi. O`zbekistonning tekislik qismidagi cho`l zonasida sur-qo`ng`ir, cho`l- qum, taqir tuproqli yerlar uchraydi. 3.Ishlab chiqarish va uning turlari Takroriy ishlab chiqarish eng keng tarqalgan ishlab chiqarish turidir. Belgilangan chiqish doimiyligi mahsulotlarning juda keng assortimenti. Shu bilan birga, ishlab chiqarilgan mahsulotlarning yillik assortimenti har oyning 3 Campbell R.McConnnel. Stanley L. Brue. “Macro economics”; USA;-; 1990. 382page

assortimentidan kengroqdir. Bu sizga mahsulotlarni ko’proq yoki kamroq ritmik tarzda chiqarishni tashkil qilish imkonini beradi. Mahsulotlarni katta yoki nisbatan katta miqdorda chiqarish ishlab chiqarilgan mahsulotlar va texnologik jarayonlarni sezilarli darajada birlashtirishni amalga oshirishga, dizayn seriyasiga kiritilgan standart yoki normallashtirilgan qismlarni katta partiyalarda ishlab chiqarishga imkon beradi, bu esa ularning narxini pasaytiradi. Ishlab chiqarishning seriyali turi stanoksozlik, qora metallar prokatini ishlab chiqarish va boshqalar uchun xosdir. Seriyali ishlab chiqarishda ishni tashkil etish boshqacha yuqori ixtisoslashgan. Har bir ish joyiga bir nechta aniq tafsilot operatsiyalarini bajarish tayinlanadi. Bu ishchiga asbob, moslamalar va butun ishlov berish jarayonini o’zlashtirish, ko’nikmalarga ega bo’lish va ishlov berish texnikasini yaxshilash imkonini beradi. Ommaviy ishlab chiqarishning xususiyatlari mahsulotlarni tsiklik takrorlanadigan jadvalga muvofiq chiqarishning iqtisodiy maqsadga muvofiqligini aniqlaydi. Seriyali ishlab chiqarishning kichik turlari: kichik o’lchamli; seriyali; keng ko’lamli. Kichik o’lchamli yagonaga, katta miqyosda esa massaga tortiladi. Bu bo’linish shartli. Masalan, Vudvord tomonidan taklif qilingan tasnifga muvofiq, bitta va kichik ishlab chiqarish (birlik ishlab chiqarish), ommaviy ishlab chiqarish (Ommaviy ishlab chiqarish) va uzluksiz ishlab chiqarish (jarayon ishlab chiqarish) ajralib turadi. Kichik ishlab chiqarish birlikdan seriyaga o’tadi. Mahsulotlar kichik partiyalarda ishlab chiqarilishi mumkin. Hozirgi vaqtda mashinasozlikning raqobatbardosh omillaridan biri kompaniyaning xaridorlarning maxsus buyurtmalariga binoan kichik partiyalarda noyob, ko’pincha murakkabligi oshgan uskunalarni ishlab chiqarish qobiliyatiga aylandi. Kompyuterlashtirishning joriy etilishi ishlab chiqarishning moslashuvchanligini oshirish va kichik ishlab chiqarishga xususiyatlarni joriy etish imkonini beradi. ommaviy ishlab chiqarish. Masalan, uskunani almashtirishga minimal vaqt sarflagan holda bir ishlab chiqarish liniyasida bir nechta turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish mumkin bo’ldi. keng ko’lamli ishlab chiqarish ommaviy ishlab chiqarishga o’tish shaklidir. Katta hajmdagi ishlab chiqarishda

mahsulotlar uzoq vaqt davomida katta partiyalarda ishlab chiqariladi. Odatda, ushbu turdagi korxonalar predmet turiga ko’ra alohida mahsulotlar yoki komplektlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Ommaviy ishlab chiqarish turi Ommaviy ishlab chiqarish- qat’iy cheklangan assortimentdagi, maqsadi, dizayni, texnologik turi bo’yicha bir hil, bir vaqtning o’zida va parallel ravishda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning doimiy ravishda chiqarilishi bilan tavsiflangan tashkilot shakli. Ommaviy ishlab chiqarishning xususiyati shundaki bir xil turdagi mahsulotlarni uzoq vaqt davomida katta hajmlarda ishlab chiqarish. Ommaviy ishlab chiqarishning eng muhim xususiyati - ishlab chiqarilgan mahsulotlar assortimentini cheklash. Zavod yoki sex bir yoki ikkita mahsulot ishlab chiqaradi. Bu mahsulot dizaynida birlashtirilgan va almashtiriladigan elementlardan keng foydalanishning iqtisodiy maqsadga muvofiqligini yaratadi. Ishlab chiqarilgan mahsulotlarning alohida birliklari bir-biridan farq qilmaydi (faqat xarakteristikalar va jihozlarda kichik farqlar bo’lishi mumkin). Mahsulot birligining tizim orqali o’tish vaqti nisbatan qisqa: u daqiqalar yoki soatlar bilan o’lchanadi. Oylik va yillik dasturlarda mahsulot nomlari soni bir xil. Mahsulotlar xarakterlanadi yuqori standartlashtirish va birlashtirish ularning qismlari va tarkibiy qismlari. Ommaviy ishlab chiqarish texnologik jarayonlarni kompleks mexanizatsiyalash va avtomatlashtirishning yuqori darajasi bilan tavsiflanadi. Ishlab chiqarishning ommaviy turi avtomobil zavodlari, qishloq xo’jaligi mashinasozligi zavodlari, poyabzal sanoati korxonalari va boshqalar uchun xosdir. Muhim ishlab chiqarish hajmlari yuqori samarali uskunalardan (avtomatik mashinalar, modulli mashinalar, avtomatik liniyalar) foydalanishga imkon beradi. Universal jihozlar o’rniga maxsus jihoz ishlatiladi. Differensiallashgan texnologik jarayon ularning har biriga cheklangan miqdordagi batafsil operatsiyalarni belgilash orqali ishlarni tor doirada ixtisoslashtirish imkonini beradi. Texnologik jarayonning puxta ishlab chiqilishi, maxsus mashina va jihozlardan foydalanish yuqori malakali ishchi-operatorlar

mehnatidan foydalanish imkonini beradi. Shu bilan birga, yuqori malakali sozlash ishchilarining mehnatidan keng foydalaniladi. Ishlab chiqarish turlarining xususiyatlari Ishlab chiqarish turi uni tashkil etish, boshqarish va xususiyatlariga hal qiluvchi ta’sir ko’rsatadi iqtisodiy ko’rsatkichlar. Ishlab chiqarish turining tashkiliy-texnik xususiyatlari korxonaning iqtisodiy ko’rsatkichlariga, uning faoliyati samaradorligiga ta’sir qiladi. Mehnatni texnik jihozlashning ko’payishi va ishlab chiqarish hajmining ko’payishi bilan bir martalik ishlab chiqarishdan seriyali va ommaviy ishlab chiqarishga o’tishda inson mehnatining ulushi kamayadi va asbob-uskunalarga texnik xizmat ko’rsatish va ulardan foydalanish bilan bog’liq xarajatlar ortadi. Bu mahsulot tannarxining pasayishiga, uning tuzilishining o’zgarishiga olib keladi. Shunday qilib, mahsulotlarni ommaviy ishlab chiqarishda progressiv texnologik jarayonlar, asboblar va jihozlardan foydalanish, kompleks mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish masalalari individual va ommaviy ishlab chiqarishga qaraganda osonroq hal qilinadi. Ish joylarida (operatsiyalarda) qismlar (mahsulotlar) harakati quyidagilar bo’lishi mumkin: vaqt bo’yicha - uzluksiz va uzluksiz; kosmosda - to’g’ridan- to’g’ri oqim va bilvosita oqim. Agar ish o’rinlari bajarilgan operatsiyalar ketma- ketligi tartibida, ya’ni qismlarni (yoki mahsulotlarni) qayta ishlashning texnologik jarayoni jarayonida joylashgan bo’lsa, unda bu to’g’ridan-to’g’ri oqim harakati bilan mos keladi. Mahsulotlarni ish joylariga ko’chirish yuqori darajada amalga oshiriladigan ishlab chiqarish doimiylik va to’g’rilik, deyiladi mos ravishda. Shu munosabat bilan va ish joylarida mahsulotlarning harakatlanish shakliga qarab, ishlab chiqarishning ommaviy va seriyali turlari chiziqli va navbatsiz bo’lishi mumkin, ya’ni ommaviy, massiv, seriyali va seriyali bo’lishi mumkin. - inlayn ishlab chiqarish turi. Ish joylarining ixtisoslashuvi darajasi oshgani sayin mahsulotning ish joylari bo’ylab harakatlanishining uzluksizligi va to’g’ridan- to’g’ri oqimi, ya’ni birlikdan seriyali va seriyali ishlab chiqarish turlariga o’tish davrida, foydalanish imkoniyati mavjud. maxsus jihozlar va texnologik jihozlar,

yanada samarali texnologik jarayonlar, mehnatni tashkil etishning ilg’or usullari, ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish. Bularning barchasi mehnat unumdorligining oshishiga va mahsulot tannarxining pasayishiga olib keladi. Ishlab chiqarish rejalari Ishlab chiqarish turiga qarab, ishlab chiqarish sxemalarining har xil turlari ajratiladi. Da operatsion funktsional diagrammasi ishlab chiqarish resurslari bajarilgan ishlarga qarab guruhlanadi. Belgilangan hududlar uchun har xil turlari texnik xizmat ko’rsatish (dvigatel qismi, kuzov qismi va boshqalar). Kichik partiyalar ishlab chiqarishda foydalanish mumkin. Ushbu turdagi tartib bilan minimallashtirish bilan bog’liq muammolar mavjud transport operatsiyalari. Da qat’iy pozitsiyali tartib ishlab chiqarilgan mahsulot statsionar bo’lib, ishlab chiqarish resurslari kerak bo’lganda etkazib beriladi. Ushbu tartib turli loyihalarni (masalan, qurilish) amalga oshirishda qo’llaniladi. Ushbu tartib vaqtinchalik va loyiha tugaguniga qadar saqlanadi. Ommaviy ishlab chiqarish xarakterlidir chiziqli yoki oqim tartibi, bu erda har bir ishlab chiqarilgan mahsulot aslida bir xil qayta ishlash operatsiyalaridan o’tadi. Shunday qilib, in-line ishlab chiqarish bo’linish bilan tavsiflanadi ishlab chiqarish jarayoni maxsus jihozlangan, ketma-ket joylashgan ish joylarida - ishlab chiqarish liniyalarida amalga oshiriladigan alohida nisbatan qisqa operatsiyalarga. Ishlab chiqarilgan mahsulotlarning murakkabligi va ularning miqdoriga qarab, ishlab chiqarishning uch turi mavjud: ommaviy, seriyali va bitta. Har bir ishlab chiqarish turi o’ziga xos xususiyatlarga ega. Ommaviy ishlab chiqarish uzoq vaqt davomida o’zgarmas chizmalar bo’yicha ommaviy miqdorda mahsulotlar, qismlar yoki blankalarni ishlab chiqarishni o’z ichiga oladi. Ommaviy ishlab chiqarish uskunalarni operatsiyalar ketma-ketligida joylashtirish bilan tavsiflanadi. Ish qismlari va qismlarini ishlab chiqarish liniyasi bo’ylab o’tkazish, texnik nazoratni avtomatlashtirish va mexanizatsiyalash uchun yuqori samarali uskunalar (maxsus va modulli mashinalar), maxsus qurilmalar va asboblar, transport vositalaridan foydalanish. Ommaviy ishlab chiqarish o’zgarmagan chizmalar bilan ma’lum vaqt davomida mahsulot partiyalarini, qismlarni yoki blankalarni davriy ishlab chiqarish bilan belgilanadi. Bu yuqori unumli

uskunalardan, sonli dastgohlardan foydalanish bilan tavsiflanadi dastur boshqaruvi. Seriyali ishlab chiqarish yirik, seriyali va kichik hajmli bo’lishi mumkin. Yagona ishlab chiqarish Qayta ishlab chiqarish, qoida tariqasida, ta’minlanmagan mahsulotlar, qismlar yoki blankalarni birlik yoki kichik partiyalarda ishlab chiqarishni o’z ichiga oladi. Qoida tariqasida, samolyot uskunalarini o’rnatishning yagona ishlab chiqarilishi eksperimental konstruktorlik byurolari (OKB) tomonidan amalga oshiriladi, ular universal uskunalar, CNC mashinalari va boshqalardan foydalanish bilan tavsiflanadi. Ishlab chiqarish turiga qarab texnologik jarayonlar operatsiyalarni farqlash yoki kontsentratsiyalash tamoyiliga muvofiq ishlab chiqiladi.

Xulosa Jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqtisodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayoni; ishlab chiqarish omillarini isteʼmol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. Ishlab chiqarish inson hayotining tabiiy sharoiti va boshqa faoliyat turlarining moddiy asosidan iborat. Kishilik jamiyati taraqqiyotining hamma bosqichlarida ishlab chiqarish zarur. Uning mazmunini mehnat jarayoni belgilaydi. Ishlab chiqarish jarayoni 3 element — mehnat, mehnat ashyolari va mehnat vositalari boʻli-shini taqozo etadi. Ijtimoiy ishlab chiqarish ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqarish va is-teʼmol buyumlari ishlab chiqarishdan tashkil to-padi. Bu boʻlimlarning har biri koʻplab xoʻjalik tarmoqlaridan iborat boʻlib, ularda turli ishlab chiqarish vositalari va isteʼ- mol buyumlari yaratiladi. Birinchi boʻlimning ikkinchi boʻlimga nisbatan ustunligi kengaytirilgan takror ishlab chiqarish iqtisodiy qonunining ifodasidir. Ishlab chiqarish faqat mahsulot ishlab chiqarishdan iborat boʻlmay, balki taqsimot, ayirboshlash va isteʼmolnya oʻz ichiga oladi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi, avvalo, ishlab chiqarish qurollarining oʻzgarishi va mukammallashishidan boshlanadi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi jamiyat hamma aʼzolarining farovonligini muntazam oshira borish va har tomonlama rivojlantirishga imkon beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Shodmonov Sh., Rahmatov M., iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. –T «Zamin nashr» nashr, 2021.-856 b. 2. Jo’rayev T. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. -T. «Fan va texnologiya» nashr, 2018. – 512 bet. 3. Shodmonov Sh.Sh., Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. – T.: Iqtisod-moliya, 2017. – 728 bet. 4. Jo’rayev T. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. -T. Fan va texnologiya» nashr, 2018. – 512 bet 5. Toshmatov SH, Asatullaev X, Allaberganov Z. Darslik. T.: Iqtisodiy ta’limotlar tarihi « Iqtisod-moliya», 2018. – 362 bet. 6. Economics for Investment Decision Makers: Micro, Macro, and International Economics. By Jerald E.Pinto and Larry Harris. 802p 7. A.O’lmasov, A.Vahobov, O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta maxsus ta’limvazirligi.Toshkent Davlat Iqtisodiyot Universiteti. Toshkent “ Iqtisodiyot Moliya ”. 2014, 300-316-betlar Interet saytlari: 1. www.press-server.uz 2. www.stat.uz 3. www.uza.uz 4. www.ceep.uz 5. www.uzexport.uz 6. www.uzsecurities.uz 7. www.wis.uz

O'xshashlar

O’rta asrlarda tovar ishlab chiqarishning yuksalishi. Bozorlar va yarmarkalar

Komplеks iqtisodiy tahlil va ishlab chiqarishning muhim samaradorlik ko’rsatkichlarini tahlil qilishning metodik asoslari

Iqtisodiy taraqqiyot, iqtisodiy o`sish va milliy boylik

Iqtisodiy o’sish va milliy boylikning ko’payishi, milliy iqtisodig’tga amal qilish va rivojining natijalaridir

Хalqaro savdoning rivojlanish nazariyalari va modеllari