Ишчи кучининг шахсий меҳнат сафарбарлиги - Iqtisodiyot - Referatlar

Ишчи кучининг шахсий меҳнат сафарбарлиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

83.5 KB

Ko'chirib olish

Ишчи кучининг шахсий меҳнат сафарбарлиги Режа: 1. Меҳнат ресурсларининг индивидуал сафарбарлик хусусиятлари 2. Кадрлар қўнимсизлиги – меҳнат ресурслари сафарбарлигининг индивидуал шакли сифатида

Меҳнат ресурсларининг индивидуал сафарбарлик хусусиятлари Корхона (ташкилотлар)нинг ишлаб чиқариш жамоаси ва жамиятдаги ишчи кучи сафарбарлиги алоҳида ходимларнинг турли хил сафарбарлик ҳаракатларидан иборат. Алоҳида шахснинг меҳнат ҳаракатчанлиги унинг субъектив афзалликлари йиғиндиси билан боғлиқ бўлиб, индивид ҳаракатларида ўз аксини топади. Бундай ҳолатларда ўз иши жойини ўзгартириш ходимлар учун индивидуал ишчи кучини сарф этишга қулай шароитлар топишга имкон беради. Индивудул сафарбарлик ходим ташаббуси билан амалга оширилганлиги туфайли ушбу ҳолат ходимлар ҳаракатининг тезкор жараёнини вужудга келтиради. Ходимларнинг катта қисми индивидул тарзда қайта тақсимланганлиги учун, уларнинг сафарбарлик ҳаракатларини белгиланган миқдордан 1 фоизга ошиши корхона ва ташкилотларда ўртача 11 млн. ходимнинг ҳаракатини келтириб чиқаради. Бундай қайта тақсимот ҳолатларини иқтисодиётнинг ривожланиши учун зарур эҳтиёжларга мос келади, деб айта олмаймиз. Ишлаб чиқариш “географияси” меҳнатга лаёқатли аҳоли тақсимотининг сўнгги босқичдагини ажратиб бера олади. Ушбу ҳолатларда ходимларнинг сафарбарлиги ишлаб чиқаришнинг силжиши ва жойлашувидан ортда қолиши кузатилиб, бунга сабаб қилиб, ушбу ўзгаришларни алоҳида шахс тафаккуридан кенгроқ акс этиши билан изоҳланади, янги ҳудудда яшаш афзаликларини жамоавий тушуниш ҳолатларининг шаклланишига эса маълум муддат талаб қилинади. Яъни, унинг шакланишига таъсир этувчи ижтимоий меъёрлар тизими ҳаракатига боғлиқ бўлади. Маълумки, инсон фаолияти ва унинг турли ҳолатларда ўзини тутиши ҳаётнинг маълум бир объектив қонунларига бўйсинувчи иқтисодий ва моддий турмуш шартлари билан изоҳланади. Бироқ, уларнинг барчаси ҳам алоҳида шахсларнинг амалий фаолиятини тартибга солувчи воситалар

сифатида намоён бўлмайди. Мазкур жараён учун ушбу воситалар жуда умумий ҳисобланиб катта ижтимоий гуруҳларнинг узоқ мудатга шаклланган қонуниятларда ўз аксини топиши мумкин. Кундалик амалиётда шахс фаолиятини тартибга солувчи воситалар уни ўраб турган ижтимоий муҳит билан чамбарчас боғлиқдир. Индивид томонидан бевосита қабул қилинувчи ижтимоий муҳит таъсири остида, унинг бир иш жойдан бошқа иш жойига ўтиш ҳаракати содир бўлади. Меҳнат сафарбарлиги ҳаракатини вужудга келтирувчи куч бўлиб, биринчидан, ходимдан меҳнат жараёнига мос меҳнат даражаси, иккинчидан, иш жойини ўзгартиришга реал имкониятларнинг мавжудлиги хизмат қилади. Сафарбарликка туртки берувчи асосий куч бўлиб, ходимнинг янги иш жойига ўтишдан, янги яшаш жойига кўчиб ўтишдан, лавозимдаги кўтарилишлардан, касбни ўзгартиришдан кутилаётган турмуш тарзидаги моддий, ижтимоий ҳолатнинг ижобий томонга ўзгаришини кутиш ҳолатлари хизмат қилади. Аммо, меҳнат сафарбарлигига аксинча таъсир этувчи объектив омиллар ҳам мавжуд. Бу меҳнат жараёнини ўзгаришидаги юз берувчи қийинчиликлар: бошқа шаҳарга кўчиш, янги иш излаш, янги касбга ўқиш, янги меҳнат жамоаси ва янги яшаш жойига кўникиш, бошқа меҳнат шаклига эга бўлиш қийинчиликларини ҳам шулар жумласига киритиш мумкин. Сафарбарлик оқибатида вужудга келувчи имкониятлар ҳақида маълумотга эга бўлиш, сафабарликка бўлган туртки индивидда иш жойини ўзгартириши қанчалик мақсадга мувофиқлиги ҳақида тўлақонли фикр туғилишини таъминлайди. Шундай бўлса ҳам бир хил меҳнат шароити ва бир хил имкониятларга эга бўлган индивидлар турлича қарор қабул қилади. Бу шахснинг сафарбарликни амалга ошириши учун бўлган ташқи турткилар ва уларнинг мақсадга мувофиқлиги ўртасида турувчи бетакрор ички тизимдир. Унинг афзаллиги у ёки бу ҳолатнинг турли ходимлар томонидан турлича қабул қилиниши ва баҳоланишига таъсир этувчи асосий омилдир. Индивидул сафарбарликни тахлил этган социологлар сафарбарлик ҳолатига

мослашувчанлиги ҳамда у ёки бу иш жойлари сифатини солиштириш қобилиятига эга шахсларнинг турини ажратиб кўрсатади. Биринчи турга мансуб шахслар салоҳияти муҳим шахслар бўлиб, улар ҳар қандай ўзгариш ва сафарбарлик ҳолатларидан хавфсирайди, иш жойининг ўзгариши натижасида юзага келувчи ҳар қандай муаммони ҳам вахимали тарзда қабул қилишади. Уларга қарама-қарши бўлган иккинчи турга мансуб шахслар, салоҳияти сафарбар бўлишга мойил шахслар бўлиб, улар ҳар қандай сафарбарлик жараёнидан ҳам ижобий хислатларни топишга ҳаракат қилади, мавжуд муаммо ва тўсқинликларга эътибор бермасликка уринади. Натижада, ходимларнинг бир қисми ўз меҳнат фаолиятларини гарчи бир мунча қулай шароитли иш жойига ўтиш имконияти бўлганда ҳам давом эттирса, ходимларнинг бошқа қисми эса гарчи аввалги иш жойларидан ноқулайроқ шароитга эга иш жойига ўтиш имконияти бўлганда ундан фойдаланганликлари кузатилади. Агар мақасадга эришиш қобилиятларининг афзалликларини кўриб ўтадиган бўлсак, баъзи ходимлар, биринчи навбатда, моддий рағбатлантириш имкониятларининг ортиши, лавозимдаги яхши мавқега эга бўлиш ва юқорига ҳаракатланиш шартларига асосланиб сафарбарлик ҳаракатларини амалга оширсалар, бошқа ходимлар эса меҳнатнинг ижодий таркиб топиши ва қизиқарли бўлиши каби ишлаб чиқариш жараёнининг талабларини эътиборга олган ҳолда сафарбар бўладилар. Шахс типологияси ва унинг мақсадга йўналганлик даражаси индивидул ишчи кучининг афзалликларидан ҳисобланади. Унинг мақсадга йўналтирилганлиги жамоавий ишчи кучи жамланмасининг бир қисми бўлиб, ўзида жамоавий тузилмани акс эттиради ва унинг умумий афзалликларини кўрсатиб ўтади. Индивидуал сафарбарлик қайсидир иш жойининг бўш қолиши оқибатида амалга оширилиб, бу бўш иш ўрнини қайсидир ходим томонидан банд қилинишини ифодалайди, ушбу жараёнда бир-бири билан боғлиқ

бўлмаган ходимлар ҳаракати вужудга келади. Ушбу ҳаракатларни соддалаштириш учун ишчи кучи тақсимотини бир маромда амалга оширилиши учун зарур шарт-шароитларни яратиш тақозо этилади. Индивиднинг меҳнат фаолияти давом этаётган бир пайтда, унинг атрофидаги муҳит, шарт-шароитларнинг ўзгаришини фан-техника тараққиёти таъсиридаги ишлаб чиқариш жараёнининг ривожланиши билан изохлаш мумкин. Бу ҳолат ҳар бир ходимдан ишлаб чиқариш жараёни талабларига биноан сафарбар бўла олиш, мослашишни тақозо этади. Жамиятнинг ривожланиши, аҳолининг турмуш тарзи даражасини ошиши, маданий даражасидаги юксалишлар юз берган сари инсонларнинг эҳтиёжлари таркиби ҳам ўзгариб боради. Ушбу умумий жараёнга ходимларнинг шахсий эҳтиёжлари ҳам келиб қўшилади, бу уларнинг ҳаёти давомидаги ўзгаришлари (ёш кўрсаткичи, оилавий ахволи, моддий таъминланганлик даражаси, турмуш тарзи ва бошқалар) ҳамда шахснинг ривожланиб бориши билан боғлиқ бўлади. Ушбу ўзгаришлар таъсирида ходимнинг эҳтиёжлари ва талабларига мос келиб турган иш жойи унинг қониқтирмай қўяди. Жамият аъзолари эҳтиёжларини қондирилиши уларнинг меҳнат фаолиятларидаги қатнашувларида ўз аксини топади. Ўзларининг ҳаётлари давомида тузган режаларини амалга ошириш учун меҳнат қилувчи ходимлар ўзлари меҳнат жараёнларини олиб борувчи корхона ёки ташкилот билан узвий боғланадилар. Ходимлар ва меҳнат жамоаси ўртасидаги муносабатларнинг афзаллиги шундаки, якка бир шахс эҳтиёжлари корхона эҳтиёжларидан кўра эгилувчандир. Ишлаб чиқариш жамоаси ва ходим ўртасидаги қизиқишларнинг мос келиш даражаси ходимнинг қанчалик мослашувчанлиги билан боғлиқдир. Сафарбарликка бўлган туртки гарчи у ўзида объектив жараёнларни акс эттирса ҳам индивид томонидан берилади. Фан-техника тараққиёти ишлаб чиқариш жараёнининг техник базасини ва иш жойлари тизимини қайта кўриб чиқишни тақозо этади, бу эса бир томондан, ходимларнинг сифат кўрсаткичларини кўтаришга бўлган

имкониятларини яратиб берса, иккинчи томондан эса корхона персонали таркиби ва унинг сонининг қисқаришига олиб келади. Бу қисқартириш давомида ишлаб чиқариш жараёнидаги ишчи кучига бўлган талаб, ходимларнинг малака ва ёш кўрсаткичларига алоҳида эътибор қаратилади. Юқоридагиларнинг барчаси биргаликда шахсни ривожлантириш, унинг мақсадаларини аниқ белгилаш, шахсий эҳтиёжлари даражаси ва тизимини такомиллаштиришга имкон беради. Индивидул меҳнат сафарбарлиги ишлаб чиқариш жараёнининг ишчи кучига бўлган эҳтиёжини ва ходимларнинг шахсий қизиқишларини қондиришга хизмат қилади. Лекин, кўпчилик ҳолатларда сафарбар бўлиш ҳолатларига тегишли жамият ва якка бир шахс қизиқишлари ўртасида номутаносибликлар кузатилади. Хўжалик амалиётида меҳнат сафарбарлиги жараёнининг ходимлар қизиқишлари билан асосланган ҳолда жамоавий ишлаб чиқариш қизиқишларига тескари келганлиги ҳақида бир қатор мисоллар келтирилиши мумкин. Масалан, меҳнатга лаёқатли аҳолининг мамлакатдаги ишчи кучига кучли талаб сезувчи, ноқулай ҳудудларидан қулай шароитларга эга худудларга миграция қилиши, қишлоқ хўжалиги соҳаларидан аҳолининг тобора четлашиб боришга интилиши, малакали ходимларнинг мураккаброқ, лекин ишлаш учун қулай меҳнат фаолияти билан шуғулланиш учун ўз иш жойларини ўзгартиришлари ва бошқалар. Шундай ҳолатларда мавжуд қизиқишлар тизими у ёки бу равишда иқтисодий қонун ва қонуниятларни объектив тарзда намоён этади, деб ҳисобловчи иқтисодчилар фикрига қўшиламиз. Шу билан бирга, объектив қонуниятлар ҳақиқатидан четлашиш, қизиқишларни сўниб бориши даражасининг пропорционал ўсишига, яъни синфдан индивидга, бирлашган ҳудудлар гуруҳидан якка ходимларга ўтиб, объектив қонуниятларни қабул қилиш даражасини ортишига олиб келади. Агар жамоавий ишлаб чиқариш учун касбий сафарбарликни вужудга келтирувчи шарт сифатида ушбу жараёнда банд касблар хилма-хиллиги

бўлса, алоҳида ходимлар учун маълум бир касбни эгаллаш, касбий сафарбарликни келтириб чиқаришга тўсқинлик қилувчи бош омил сифатида намоён бўлади, бу кўриниш ходимнинг малака даражаси ошган сари кучайиб боради. Меҳнат қилиш жойини эркин танлаш имконияти инсоннинг яшаш жойи, оиласи, ижтимоий жамиятга боғланиб қолганлиги учун камайиб боради. Ўрнатилган ижтимоий алоқаларни узиш ва янги жамиятга кўникиш мураккаб жараён бўлиб, унинг муҳимлиги даражаси ходимнинг турмуш тарзи яхши тарафга ўзгаргандагина ўзини оқлайди. Меҳнат сафарбарлигининг катта қисми ҳудудлар аро миграция билан боғланмаган кўриниш касб этмаслиги бекор эмас албатта, ушбу сафарбарлик ҳолатлари яшаш жойи имкониятлари асосида бўлади: бундай ҳолатларда шахс ва ижтимоий муҳит ўртасидаги алоқаларда деярли ўзгаришлар кузатилмайди. Индивидуал меҳнат сафарбарлиги чегараси бўш иш жойлари ва ходимларнинг меҳнат салоҳиятлари тизими билан белгиланади, шунинг учун меҳнат сафарбарлиги шахсий мотивлар билан асосланиб, гарчи ҳар бир алоҳида ходим учун сафарбарлик ҳолатлари бўйича кенг танлаш имкониятлари мавжуд бўлсада ишлаб чиқариш жараёни талаблари билан мос келавермайди. Энг катта сафарбар бўлиш даражаси ёш ходимлар орасида учрайди. Ёш ходим жамоавий меҳнатга илк бор қўшилаётганлиги сабабли ишлаб чиқариш жараёнининг у ёки бу шартларига тезда мослашиб кета олмайди. Ушбу жараёларга мослашиш даражаси ортгани сайин ходимнинг сафарбарликка бўлган ҳаракатлари даражаси пасайиб боради. Ходимларнинг меҳнат стажи ортгани сайин, уларнинг сафарбарлик ҳаракатлари, айниқса касбий сафарбарлик ҳаракатлари даражасининг пасайиши кузатилади: энг катта сафарбарлик даражаси 1 йилгача бўлган меҳнат стажига эга ходимлар, яъни ёшлар орасида кузатиладиган бўлса, сафарбарликнинг энг қуйи даражаси 10 йилдан ортиқ иш стажига эга ходимлар орасида кузатилади. Индувидуал сафарбарлик таркибида ўз меҳнат фаолиятини эндигина бошлаган ходимлар кўпчиликни ташкил этади. Ходимлар томонидан меҳнат

жараёнларидаги ўз касбини аниқ танлаб олиш, меҳнат жамоасига мослашиб кета олиши ушбу сафарбарлик ҳаракатлари даражасининг пасайишига олиб келади. Индивидул ишчи кучи сафарбарлигига бир меҳнат фаолиятидан бошқасига ўтиш ёки ўз касбини мунтазам ўзгартириб туриш жараёнлари орқали эмас, балки техник ривожланиш, ишлаб чиқаришнинг турли соҳаларини технологик такомиллаштириш, ходимларнинг таълим даражасини ошириш, хулоса қилиб айтганда, касбларни унификациялаш ва уларни кенгайтириш орқали эришилади. Кадрлар қўнимсизлиги – меҳнат ресурслари сафарбарлигининг индивидуал шакли сифатида Меҳнат ресурслари сафарбарлиги қонуни ҳар бир ходимга унинг эҳтиёж ва қизиқишлари орқали таъсир ўтказади. Ушбу эҳтиёж ва қизиқишларнинг қайсидир қисмининг қондирилмаслиги, ходим томонидан бошқа иш жойи ва корхоналарда ўзининг меҳнатга бўлган лаёқатини намоён этиш учун қулай шарт-шароит қидиришга ундайди. Ушбу ҳолат ходим қўнимсизлиги ёки ўзгарувчанлиги деб юритилади. Қўнимсизлик ўзида ишчи кучи сафарбарлигининг индивидуал шаклини намоён этиб, унда ишлаб чиқариш жараёнидаги қулай иш, меҳнат қилиш шароитларига интилиш ҳолатлари ходимнинг шахсий хоҳиш-истаклари асосида содир бўлади. Ушбу ҳаракат турида тасодиф, кутилмаган ҳолатлар кўп учраганлиги сабабли, уни режалаштириш жараёни анча мураккаб кечади. Изланишлар натижасида шу нарса аён бўлдики, ходимлар ўз меҳнат фаолиятлари давомида ўртача ҳар 5-6 йилда 4-5 корхонани ўзгартиришар экан. 13 та кимё саноатида фаолият юритувчи корхоналарда ўтказилган кузатувлар натижасига кўра, янги иш жойига ўтиш мобайнида ходимларнинг 70,1%и ўз касби (мутахассислиги)ни ўзгартирган, уларнинг фақатгина 4,6%дагина ушбу ўзгаришларга сабаб бўлиб ишлаб чиқариш жараёни шартлари ёки ходимларнинг маданий-техник даражасининг ортиши хизмат

қилган. Бошқа ҳолатларда ўз касбий йўналишини ўзгартириш меҳнат жараёни ўзгаришлари қонунига тегишли бўлмаган сабабларга кўра юз берган. Ходимларнинг индивидул сафарбарлиги ишлаб чиқаришнинг моддий омилларидан кўра кўпроқ ишчи кучи ривожланиши билан боғлиқ, деган хулосага келиш мумкин. Шунинг учун ушбу ҳаракатни ўрганиш ходимнинг шахсий хислатларини шакиллантириш орқали: унинг эҳтиёжлари, қизиқишлари, ҳаракатга келтирувчи омилларини ҳисобга олган ҳолда олиб борилиши зарур. Ходим интилишларини қондириш учун қулай шарт-шароитлар яратиш ходимлар ҳаракатини тартибга солувчи муҳим талаблардан биридир. Ишлаб чиқариш жараёни мақсадлари ходим қизиқишлари билан мос келиши, ҳатто улардан таркиб топиши лозимдир. Бироқ, жамоавий ва шахсий қизиқишларнинг ўзаро мослашувига иқтисодиётда ўз-ўзидан эришиб бўлмайди, балки, иқтисодиётни бошқариш ва режалаштириш тизимини вужудга келтириш орқали амалга оширилади. Ушбу тизим жамият ва ишлаб чиқариш эҳтиёжларига қанчалик мос келса, юқоридаги бўғин қизиқишлари гуруҳларига ҳам шунчалик мос келиши кузатилади. Ходимлар қўнимсизлиги ушбу тизимни янада такомиллаштириш зарурлигига гувоҳлик беради. Шу билан бирга, баъзи алоҳида гуруҳлардаги қизиқишлар ўртасида юз берувчи номутаносибликлар алоҳида ходимлар гуруҳининг ташаббуслари орқали ҳал этилади ва иқтисодиётда фаолият юритувчи ходимлар ҳаракатларининг катта қисмини ўзида акс эттиради. Ушбу иқтисодий адабиётда ходимлар қўнимсизлиги ишчи кучи ҳаракатининг махсус, алоҳида кўриниши сифатида намоён бўлади. Мисол учун, И.С.Маслова “Қўнимсизлик жараёнига ёндошишда унинг ходимлар ҳаракатини ташқи ва ички томондан тавсифловчи, ишчи кучининг бир текис жойлашувига асосланган ва уни қайта тақсимлашни тўғри ташкил этишига ёндошишни тўғри деб хисоблайман”, деб ёзган бўлса, Л.А.Шумейкина ишчи кучи қўнимсизлиги ҳолатини фақатгина иқтисодиёт қизиқишларидан четда содир бўлувчи ҳаракат деб баҳолашга уринган. Унинг фикрича, қўнимсизлик

тушунчасида фақатгина ходимнинг шахсий хусусиятларидан келиб чиққан талаб тушунилиши лозим бўлиб, ўз хоҳишига кўра тобора ривожланиб бораётган иқтисодий тармоқ ёки иқтисодий ҳудудларга сафарбар бўлиш ҳолатларини қўнимсизлик дея хисоблаш нотўғри эканлигини таъкидлаган. В.А.Павленков эса қўнимсизликни ишчи кучи сафарбарлигининг бир тури деб ҳисоблаб, уни ишчи кучи ҳаракатини такомилаштириш орқали тартибга солиш даркор, деган фикрни билдирган. Ушбу ёндашувда ходимларнинг режалаштирилмаган ҳаракатларини вужудга келтирувчи объектив омиллар муҳим саналмайди. Ишчи кучини қайта тақсимлаш тизимини такомиллаштириш ва ходимларнинг индивудуал сафарбарлик ҳаракатларини марказлашган ҳаракатларга ўзгартириш орқали қўнимсизликни ўз-ўзидан бартараф этиш мумкин, деган тасаввур вужудга келади. Бундай жиддий муаммога юзаки ёндошиш унинг туб моҳиятини очиб бера олмайди. Муаммони ечишга ҳаракат қилар эканмиз, нафақат ҳаракат шакллари, балки ҳаракат жараёнлари таркиби, ходимлар ҳаракатининг индивидуаллашувига таъсир этувчи объектив сабабларни ҳам ўрганишимиз лозим бўлади. Бу ерда, аввало, ишлаб чиқариш жараёни қизиқишлари билан мос келмайдиган ходимлар ҳаракатини акс эттирувчи ишчи кучи сафарбарлигининг бошқа иқтисодий жараёнлар билан алоқасини кўриб ўтишимиз лозим бўлади. Бир корхона учун ходимларнинг қўнимсизлиги сабабидан персонал сонининг камайиши, бошқа (ходимлар ҳаракати амалга оширилувчи) корхона учун ишлаб чиқариш персонали таркибининг кенгайиши, вакант иш жойларининг тўлдирилиши каби жараёнларда акс этади. Статистикада ходимлар қўнимсизлиги фақатгина ходимнинг ўз хоҳиши билан ишдан кетиши содир бўлгандагина қайд этилади, уларнинг бошқа корхоналарга ўз хоҳишлари билан келиб қўшилишлари эса эътиборга олинмайди. Бироқ, жамият нуқтаи назаридан ўз хоҳиши билан ишдан кетиш ва ўз хоҳиши билан ишга кириш маъно жиҳатидан тенг кучли жараёнлар деб

ҳисобланади, чунки икки ҳолатда ҳам ходимнинг индивидуал сафарбарлик ҳаракатлари намоён бўлади. Шунинг учун қўнимсизлик фақатгина иш кучини бераётган эмас, балки иш кучини қабул қилаётган корхона томонидан ҳам хисобланши зарур, чунки бу ҳолатда “жавобгарлик маркази” алоҳида ходимдан ишлаб чиқариш жараёни жамоасига юклатилади, деб фикр билдирган иқтисодчиларга қўшилишимиз тўғри бўлади. Корхона томонидан ходимларни ишга қабул қилиш режалаштирилувчи жараён бўлганлиги сабабли, режалаштирилган ва режалаштирилмаган ишчи кучи қабули кўрсаткичлари мукаммал ўрганилади, ходимлар қўнимсизлиги билан курашиш бўйича самарали ҳаракатлар амалга оширилади ва ишчи кучи ҳаракатини режалаштирувчи, тартибга солувчи органлар масъулиятини ошишига олиб келади. Агар ишга ўз вақтида келмаслик, ишни сабабсиз қолдириш, меҳнат тартибларини бузиш ва бошқа меҳнат кодексида келтирилган сабаблар бўйича раҳбарият томонидан ходимларнинг бўшатилишини бир четга суриб қўйсак, ходимлар қўнимсизлиги аксарият ҳолатда ўз меҳнат лаёқатини сарф қилиш учун қулай иш жойи қидириш, янги иш жойларига ўтиш, умумий меҳнат тақсимотида юқори лавозимларни эгаллашга ҳаракат қилиш ва бошқа сабабларга кўра изоҳланади. Одатда, кўп ходимлар юқоридаги ҳолатларга ўз корхонасида, ўз иш жойида эришишга ҳаракат қиладилар. Агар бу уларнинг қўлидан келмаса, улар, бошқа корхоналарга ўтишга ҳаракат қиладилар ва айнан шу ерда ўз эҳтиёжларини қондиришлари мумкинлигига амин бўлади. Қўнимсизлик ҳолати гарчи муҳим кўрсаткичлардан бири бўлсада, у фақатгина ишчи кучининг махсус ҳаракат тури ва унинг иқтисодий оқибатлари билан эмас, балки ушбу ҳаракат субъектини аниқлаб (ўз хоҳишига кўра ўз яшаш тарзини ўзгартиришга интилиш) индивид фикрлаш доирасига таъсирини ўрганиш орқали кўриб чиқилади. Демак, ходимларнинг қўнимсизлигини камайтиришга қаратилган чора-тадбирлар биринчи галда, ҳар бир корхонада қониқарли, доимо яхшиланиб турувчи ишчи кучи сарфи бўйича дастурларни ишлаб чиқиш, яқин келажакда шундай ўзгаришлар

бўлишига барча ишлаб чиқариш жамоаси аъзоларини ишонтира олиш лозим бўлади. Фақат мазкур ҳолатдагина ходимлар сафарбарлигининг индивидуал шакли, жамоавий ҳаракат кўринишига ўтиши мумкин. Иқтисодиётда ходимлар қўнимсизлигини камайтириш ва меҳнат жараёни тартибини такомиллаштиришда, биринчи ўринда, ишлаб чиқариш жамоалари ходимларининг меҳнат қилиш ва маиший хизмат кўрсатиш ҳолатини яхшилашга, бир корхонада узоқ муддат ишлаш орқали эришиладиган моддий рағбатлантириш воситаларига қизиқтиришга қаратилган чора-тадбирлар намоён бўлади. Бундан ташқари, корхоналардаги меҳнат тартибини сақлашда, ишлаб чиқариш жамоалари ва корхона рахбарларига масъулиятни юклаш ва ходимлар қўнимсизлигини камайтириш борасида бир қатор ишлар режалаштирилган. Иқтисодиётни жадаллаштириш амалиётидан шу нарса маълумки, баъзи муаллифлар таъкидлаганларидек, корхоналар ўзларидан кетаётган ишчи ходимлар сонидан кўра, мавжуд бўш иш ўринлари ва уларни тўлдириш масалалари билан кўпроқ қизиқишади. Бундай ҳаракатлар ходимларнинг индивидуал сафарбарлик ҳаракатларини камайтириш ўрнига, уларнинг ортиб кетишига олиб келади. Бироқ, қўнимсизлик муаммосини қачонлардир ишлаб чиқилган чора-тадбирлар дастури билан хал этишнинг умуман иложи йўқ. Бугун барча томонидан тўғри деб хисобланган дастур, эртага ўз кучини йўқотиши мумкин. Бу муаммо инсонлар хаётидаги эҳтиёжлар сонининг ўзгариши ва ортиб бориши билан ўзини ишчи кучи таркибидаги ўзгаришларининг юз беришида акс эттиради. Бизнинг мамлакатимизда инсонлар турмуш тарзини доимий тарзда яхшилаб боришга ҳаракат қилинмоқда. Барча меҳнат қилувчи ходимларнинг турмуш тарзини бир-бирга яқинлаштиришга интилинаяпти. Юқоридаги шартларни амалга ошириш йўлида ходимлар асосий эътиборларини иш хақи миқдорига қаратишида, чунки, айнан иш хақи миқдори уларнинг реал даромадларининг асосини ташкил этади. Ундан ташқари ходимлар томонидан иш хақининг ошишига таъсир этувчи бевосита

ва билвосита омилларга ҳам алоҳида эътибор қаратилади. Ёш ходимлар асосан, меҳнат жараёнининг қандай ташкил қилинганлиги ва меҳнат шартлари, бажарилаётган иш мавқеи, ишлаб чиқариш жамоаси билан ўзаро мулоқот ва ўз фикрини эркин билдира олиш каби омилларга кўпроқ эътибор қаратмоқдалар. Алоҳида ходимлар учун ўзи ишлаб турган корхонадан кетиш чорасизлик оқибатида юз беради, уни бу йўлга янги иш жойига ўтиб ўз мавқеи ва турмуш тарзини яхшилашга қаратилган истаги ундайди. Ушбу жараёндаги ходимлар иштироки мавжуд вазиятдан ўз ишчи кучларини сарф қилишга қулай шароит излаб чиқиш учун қилган ҳаракатлари туфайли ижобий баҳоланади. Иқтисодиётда эса ходимларнинг катта миқдордаги сафарбарлик ҳаракатлари нафақат ижобий, балки салбий кўриниш касб этиши ҳам мумкин. Шу муносабат билан баъзи иқтисодчилар нормал ва ортиқча қўнимсизлик кўрсаткичларини алоҳида белгилаш лозим, деб ҳисоблашади. Биринчи ҳолатда, ўз хоҳиши билан бошқа жойга ўтиб ишлаш ходим қизиқишлари ва жамият қизиқишларининг бир бирига мос келишида намоён бўлса, иккинчи ҳолатда ходим қизиқишларининг қондирилиши жамият қизиқишларининг зиёнига содир бўлади. Ишчи кучи қўнимсизлиги жараёнини ўрганувчилар, ушбу жараённинг икки томонига алоҳида эътибор бериш зарурлигини таъкидлайди. Уларнинг бир қисми ушбу жараённинг тартибсиз, режалаштириб бўлмайдиган ва турли сабабларга кўра тасодифан келиб чиқувчи, деб ҳисоблашса, бошқа қисми бунинг аксини айтиб ўтиб, қўнимсизлик техник тараққиёт оқибати (меҳнат таркибининг, ишчи кучининг касбий малакавий таркибини ўзгариши, ишлаб чиқариш кучларини янада мўътадил жойлаштириш ҳаракатлари) деб ҳисоблашади. Юқоридагилардан келиб чиқиб, ходимлар қўнимсизлиги умумий ишлаб чиқаришнинг ривожланиб бораётган объектив жарёнлари, шунингдек, алоҳида корхона ва ходимлар қизиқишларини акс эттирувчи ойна сифатида намоён бўлмоқда.

Юқоридаги икки ёндашув ҳам тўғри. Ҳозирда ишлаб чиқариш жараёни умумжамият миқёсида режалаштирилган бўлиб, иқтисодий қонунлар таъсирида ривожланиб борувчи жараён ҳисобланади. Бироқ, иқтисодиётни мутлоқ режалаштириб бўлмайди, чунки ҳар бир ходимнинг янги иш жойига ўтиши ёки барча сафарбарлик ҳаракатларини олдиндан режалаштириш жуда мураккабдир. Ходимлар қўнимсизлигини минимум даражага келтириш мумкин, бироқ уни буткул тўхтатиб бўлмайди, чунки у ўзида ишлаб чиқариш жараёнида хусусий ва моддий омиллар ўртасидаги объектив номутаносибликни акс эттирувчи субъектив шакл хисобланади ва ўзида ишчи кучи ҳаракатини, аввало унинг сафарбарлик ҳаракатини акс эттирувчи иқтисодий қонунларнинг субъектив таъсирини намоён этади. Жуда кўп социологик тадқиқотлар ходимлар қўнимсизлиги омиллари ва асосларини ўрганишга бағишланган. Сўнгги йилларда мамлакатнинг турли ҳудудларида олиб борилган изланишлар ўз хоҳиши билан ишдан бўшаганлар сонида “учарлар” миқдорининг унча катта эмаслигини намоён этди. Ушбу гуруҳга бир йилда камида 2 та иш жойини ўз хоҳишига кўра ўзгартирган ходимлар киради, деб ҳисобласак, уларнинг улуши 10 фоизни ташкил этган. Саноат тармоғида ишловчиларнинг ўртача 1 млн.га яқини ҳар йили ўз иш жойини ўзгартиради. Шундай қилиб, ходимлар қўнимсизлиги корхоналар, иқтисодий тармоқлар, мамлакат ҳудудлари ўртасида ходимларнинг ўз хоҳишларига кўра уларнинг ўз эҳтиёжларини тўлиқроқ қондириш шарти билан бўлувчи ишчи кучи тақсимотини келтириб чиқаради. Шу билан бирга, қўнимсизлик миқдорига қараб эҳтиёжларнинг қондирилиш даражасини ҳам белгилаш тўғри бўлмайди, чунки ҳар доим ҳам ўз иш жойини ўзгартириш орқали кўзланган натижаларга эришилмайди. Ишчи кучи қўнимсизлиги ходимларнинг корхона ичидаги ҳаракати билан чамбарчас боғлиқдир, чунки ушбу ҳаракатлар нафақат ишлаб чиқариш талаблари билан, балки ходимларнинг хоҳиш-истаклари билан ҳам амалга оширилади. Мазкур ҳолатлар гарчи қўнимсизлик сифатида ўрганилмасада,

лекин уларнинг келиб чиқиш табиати деярли бир хил. Ушбу икки ҳолатнинг ўзаро боғлиқлигига исбот тариқасида ходимларнинг ўз хоҳишлари бўйича корхона ичида ва унинг ташқарисида амалга оширувчи ҳаракатлари ва уларнинг бир ҳолатдан бошқа турдаги ҳаракат ҳолатига ўтишида намоён бўлади. Кузатишлар натижасига кўра, корхона ичидаги сафарбарлик ҳаракатларини камайтиришга уриниш потенциал қўнимсизликнинг ортиб кетишига олиб келади ва бунинг акси ишлаб чиқариш жамоасини такомиллаштириш корхона ичидаги ходимлар ҳаракатининг жадаллашувини келтириб чиқаради. Аввал айтиб ўтилганидек, фан-техника тараққиёти жадаллашган сари ишчи кучи сафарбарлиги ҳам ортиб боради, шу билан бирга агар ишлаб чиқариш жараёни ичида ходимлар сафарбарлик ҳаракатлари учун жамоавий ҳамда шахсий қизиқишларга мос келувчи қулай шарт-шароитлар яратилмаса ишчи кучи қўнимсизлигининг ортиш хавфи ҳам юқори бўлади. Ишчи кучи эҳтиёжлари қайсидир маънода бизга маълум, аммо ходимлар эҳтиёжлари, гарчи улар ижтимоий ривожланиш режаларида акс эттирилсада, қатъий хисоб ва режалаштиришда ўзгарувчан ва ўсувчанлиги сабабли, мураккаб жараён сифатида намоён бўлиб қолаверади. Бу, айниқса, алоҳида шахс, аҳолининг меҳнатга лаёқатли ижтимоий-демографик гуруҳлари эҳтиёжларини ўрганишда намоён бўлади. Мисол учун, меҳнат қилиш лаёқати юқори бўлган 20 дан 40 ёшгача бўлганлар орасида ўз малакасини оширишга бўлган эҳтиёж кучли бўлади, чунки улар ўз иш ҳақлари миқдорини ортиши ва қизиқарлироқ меҳнат билан шуғулланишга интилишади. 40 ёшдан ошган ишчи ва ходимларни эса меҳнат қилиш учун қулай шароитларнинг яратилиши қизиқтиради. Ёшлар ва ўрта ёшли ишчи ва ходимларни меҳнатни ташкиллаштириш жараёни, ишлаб чиқариш жамоаси билан бўлувчи мулоқот ҳам бирдек қизиқтиради. Маълумки, инсонлар ўзларининг меҳнат ва турмушлари учун қулай шарт-шароитлар яратилган жойда янада яхшироқ ишлашга ҳаракат

қиладилар. Корхона ва ташкилотлар бу ишчи ҳаётининг минимум 1/3 қисми ўтувчи жойлардир. Бу ерда ошхонадан бошлаб меҳнат қилиш жойларигача барча-барчасида қулай ва замонавий шарт-шароитлар яратилиши шарт. Буларнинг барчаси корхона ва ташкилотларнинг ривожланиш дастури ишлаб чиқилаётган пайтда эътиборга олиниши лозим.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1.Ўзбекистон Республикаси Конституцияси.-Т.:Ўзбекистон, 2010. 2. Ўзбекистон Республикасининг “Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида” ги қонунига шарҳлар. -Тошкент.: “Шарқ”, 2000. –384 б. 3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг ПҚ-1717-сонли «Мустаҳкам оила йили” Давлат дастури. 2012 йил 27 февраль. 4. 2011-2015 йилларда Ўзбекистон Республикаси саноатини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари тўғрисида. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Қарори ПҚ-1442., 15.12.2010 й. 5. “Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик” Давлат дастури. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Қарори. 07.02.2011 й. № ПҚ- 1474. 6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2011 йил 24 августдаги “Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни янада ривожлантириш учун қулай ишбилармонлик муҳитини шакллантиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида” ги ПФ-4354-сонли Фармон и. 7. “Баркамол авлод йили” давлат дастурини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш бўйича ташкилий чора-тадбирлари тўғрисида: ЎзР Президентининг Фармойиши. 2009 йил 9 декабрь //Халқ сўзи. -2009. - № 238. – декабрь.-1 б. 8. Ўзбекистoн Республикaси Президентининг “Аҳолини иш билан бандлигини ошириш ҳамда меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш органлари фаолиятини такомиллаштириш чора- тадбирлари тўғрисида”ги қарори. –Тошкент: 2007. 6 апрель, ПК-616- сон.

O'xshashlar

Меҳнат жамоасининг сафарбарлиги

Меҳнат ресурсларининг тармоқлараро сафарбарлиги

Меҳнат ресурсларининг касбий сафарбарлиги

Меҳнат ресурсларининг касбий сафарбарлиги

Меҳнат ресурслари сафарбарлиги фанининг предмети ва мазмуни