Iqtisodiy taraqqiyotning umumbashariy qonuniyatlari - Iqtisodiyot - Referatlar

Iqtisodiy taraqqiyotning umumbashariy qonuniyatlari

Yuklangan vaqt:

16.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

74 KB

Ko'chirib olish

Iqtisodiy taraqqiyotning umumbashariy qonuniyatlari Reja: 1. Jahon mamlakatlarining iqtisodiy taraqqiyoti va o‘zaro iqtisodiy bog‘liqligining o‘sishi. 2. Xalqaro iqtisodiy integratsiya jarayonlari to‘g‘risidagi turlicha nazariyalar va ularning asosiy yo‘nalishlari. 3. Jahon xo‘jaligi infratuzilmasi. 4. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar va ularning asosiy yo‘nalishlari.

Asosiy tayanch tushunchalar: xalqaro mehnat taqsimoti, kapital migratsiyasi, ASEAN, xalqaro iqtisodiy integratsiya, tarif va boshqa cheklashlar, NAFTA, erkin savdo zonasi, MERKOSUR. Jahon mamlakatlarining iqtisodiy taraqqiyoti va o‘zaro iqtisodiy bog‘liqligining o‘sishi Hozirgi davrda jahon iqtisodiy rivojlanishining eng muhim o‘ziga xos xususiyatlaridan biri - turli mamlakatlar va xo‘jalik mintaqalari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikning o‘sib borishi hisoblanadi. Dunyo bir-biridan maqsadlari, amal qilish mexanizmi bilan farqlanuvchi turli xil ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlar, xalqaro guruhlarga bo‘lingan. Jahon hamjamiyati mamlakatlarini turkumlash har xil mezonlar asosida amalga oshiriladi. Turli mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish ko‘rsatkichlarining turli-tumanligi ular taraqqiyot darajasini qandaydir bitta nuqtai-nazardan baholash imkonini bermaydi. Shunga ko‘ra, mazkur maqsadda bir necha asosiy ko‘rsatkich va mezonlardan foydalaniladi: - mutloq va nisbiy YAIM; - milliy daromad va uning aholi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi miqdori; - milliy iqtisodiyotning tarmoq tuzilmasi; - mamlakat eksporti va importi tarkibiy tuzilmasi; - aholining turmush darajasi, sifati va boshqalar. Mamlakatning jahon xo‘jaligidagi o‘rnini aniqlashda bir necha yondoshuvlar mavjud. Ulardan eng oddiylari - mamlakatlarni aholi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi daromad darajasi bo‘yicha guruhlarga ajratish hisoblanadi. Bunday yondoshuv BMT, Xalqaro valyuta fondi (XVF), Jahon tiklanish va taraqqiyot banki (JTTB) tomonidan qo‘llaniladi. Masalan, JTTB daromad darajasiga ko‘ra mamlakatlarning uchta guruhini farqlaydi. 1995 yili aholi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi milliy daromadlarning quyidagi chegaraviy miqdorlari belgilangan edi : - - daromadlarning past darajasi - 765 dollargacha (49ta mamlakat); - daromadlarning o‘rtacha darajasi - 766 dollar dan 9385 dollargacha (58ta

mamlakat); - daromadlarning yuqori darajasi - 9386 dollar va undan yuqori (26ta mamlakat). Jahon hamjamiyati mamlakatlarini turkumlashga umumiy asosda yondashib xo‘jalik tizimlarining xususiyatlariga mos ravishda davlatlarning uchta guruhini ajratib ko‘rsatish mumkin: rivojlangan, bozor iqtisodiyotiga asoslangan holda rivojlanayotgan va bozor iqtisodiyoti mavjud bo‘lmagan mamlakatlar. Rivojlanganlik darajasi bo‘yicha ham o‘z navbatida uchta guruh farqlanadi: past, o‘rtacha va yuqori rivojlangan mamlakatlar. Shimoli-sharqiy Osiyo va Lotin Amerikasidagi yangi industrial mamlakatlar (YAIM), yuqori daromadli neft eksport qiluvchi mamlakatlar (Saudiya Arabistoni, Quvayt va boshqalar), eng kam rivojlangan mamlakatlar (EKRM), shu jumladan eng kambag‘al mamlakatlar (Chad, Bangladesh, Efiopiya), har xil mintaqaviy ittifoqlar va baynalminal guruhlarga ajratiladi. Intensiv davlatlararo iqtisodiy aloqalarning hozirgi darajasi quyidagilarni ko‘rsatadi: jahon xo‘jaligida xalqaro mehnat taqsimoti darajasining chuqurligini; an’anaviy xalqaro tayyor mahsulotlar savdosi miqyoslarining kengayishi va xarakterining o‘zgarganligini (u ko‘p jihatdan milliy ishlab chiqarish jarayonlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xizmat qila boshlaydi); kapital migratsiyasining intensivlashganligini; ilmiy-texnik bilimlar almashuvining tezlashganligi va shuningdek xizmatlar sohasining rivojlanganligini; ishchi kuchi migratsiyasining sezilarli darajada o‘sganligini (xalqaro ishchi kuchi migratsiyasi xalqaro xo‘jalikning baynalminallashuvining muhim qismi bo‘lib qolmoqda); - davlatlar va mintaqalar o‘rtasidagi iqtisodiy integratsiyalashuv jarayonlarining tezlashishi va kengayishini. Jahon iqtisodiyoti va XIMda globalizatsiya fenomenini ikki tomonlama, ya’ni makroiqtisodiy va mikroiqtisodiy darajada ko‘rib chiqish mumkin. Makroiqtisodiy

darajada globalizatsiya - bu davlatlar va alohida mintaqalarning chegaralaridan tashqarida iqtisodiy faoliyat ko‘rsatishga bo‘lgan umumiy intilishlari tushiniladi. Bunday intilishlarning ko‘rinishlari - liberalizatsiya, savdo va investitsion to‘siqlarning olib tashlanishi, erkin tadbirkorlik zonalari tashkil etish va h.k.lar hisoblanadi. Mikroiqtisodiy darajadagi globalizatsiya esa korxona faoliyatining ichki bozor chegaralaridan tashqarida kengayishi tushiniladi. Tadbirkorlik faoliyatining millatlararo yoki ko‘pmilliy yo‘nalganligidan farqli ravishda globalizatsiya jahon bozori yoki “jahon uchligi” (Shimoliy Amerika, g‘arbiy Yevropa, Yaponiya) bozorlarini o‘zlashtirishda yagona yondashishni tushuniladi. Xalqaro iqtisodiy integratsiya jarayonlari to‘g‘risidagi turlicha nazariyalar va ularning asosiy yo‘nalishlari XX asrning ikkinchi yarmida xo‘jalik hayotining baynalminallashuvi zamonaviy jahon xo‘jaligi rivojlanishining yetakchi an’anasiga aylandi. Jahon xo‘jaligini global baynalminallashuvining asosiy tendensiyalaridan biri shundaki, ma’lum bir davlat yoki bir necha davlatlar guruhining ta’sir zonasi vujudga kelishidir. Bu davlatlar yoki davlatlar guruhi jahon xo‘jaligi aloqalari ta’sirida o‘ziga xos mintaqalar hosil qilib boshqa davlatlarni o‘z atrofida birlashtiruvchi integratsion markazlarga aylanib boradi. Jahon iqtisodiyotida iqtisodiy integratsiya o‘z navbatida, bu jarayon ishtirokchilari bo‘lmish davlatlar o‘rtasida ishlab chiqarish va kapitalning baynalminallashuviga imkon yaratadi. Iqtisodiy integratsiyaga boshlovchi jarayonlarni sxemali tarzda quyidagi o‘zaro bog‘liq zanjir shaklida tasvirlash mumkin: ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi - xalqaro mehnat taqsimoti - ishlab chiqarish va kapitalning baynalminallashuvi - iqtisodiy integratsiya. Jahon iqtisodiyotida iqtisodiy integratsiyaga ikkita omil katta ta’sir ko‘rsatadi: ilmiy- texnik inqilob va transmilliy korporatsiyalarni faoliyati. G‘arbiy Yevropada iqtisodiy integratsiya eng yuqori darajada rivojlangan. G‘arbiy Yevropaning iqtisodiy integratsiyasi obyektiv iqtisodiy jarayonlar bilan bir qatorda V. Gyugo, I. Kant kabi Yevropaning siyosiy, jamoat arboblari va

faylasuflari tomonidan olg‘a surilgan yagona qarashlar konsepsiyasi bilan ham keng sug‘orilgandir. Jahon iqtisodiyotida G‘arbiy Yevropa integratsiyasining hozirgi kungacha bo‘lgan rivojlanishi nihoyatda qarama-qarshiliklardan iboratdir. Shu bilan birga Yevropa Iqtisodiy Hamjamiyatini tashkil topishida uning oldiga qo‘yilgan maqsad va vazifalar hozirgi kunga qadar muvaffaqiyatli amalga oshirilib kelinmoqda. G‘arbiy Yevropa integratsiyasi rivojlanishini to‘rt bosqichga bo‘lib o‘rganish mumkin. Birinchi bosqich (50-yillarning oxiri - 70-yillarning o‘rtalari). Bu davr YEIH davlatlari hayotida “oltin asr” hisoblanadi. Unda bojxona ittifoqi belgilangan muddatidan oldin tashkil etildi, yagona agrar bozori yaratildi. YEIHga uchta yangi davlat - Buyuk Britaniya, Daniya va Irlandiya a’zo bo‘lib kirdi. YEIH yoki “Umumiy bozor”ni tashkil qilishning maqsadlari quyidagilardan iborat edi: ishtirokchi davlatlar o‘rtasidagi o‘zaro savdoda asta-sekin barcha to‘siqlarni olib tashlash; uchinchi davlatlar bilan savdoda bir xil boj tariflarini o‘rnatish; “insonlar, ishchi kuchi, kapital va xizmatlar” ning erkin harakatlanishiga qo‘yilgan to‘siqlarni olib tashlash; transport va qishloq xo‘jaligi sohasida umumiy siyosat ishlab chiqish va amalga oshirish; valyuta ittifoqi tuzish; soliq tizimini unifikatsiya qilish; qonunchilikni yaqinlashtirish; iqtisodiy siyosatni muvofiqlashtirish tamoyillarini ishlab chiqish. Bojxona ittifoqi doirasida quyidagilar amalga oshirildi: ishtirokchi davlatlar o‘rtasidagi o‘zaro savdoda to‘siqlar olib tashlandi; uchinchi davlatlarga nisbatan bir xil bojxona tariflari o‘rnatildi; - kapital, kreditlar, pul ko‘chirmalarining erkin harakatlanishiga sharoit yaratildi;

- ishchi kuchi migratsiyasi erkinligi va turar joy tanlash erkinligi ta’minlandi. Umumiy bozorning shakllanishi YEIH davlatlarining milliy monopoliyalarini transmilliy korporatsiyalarga aylanish jarayonini tezlashtirdi, hamkor davlatlar iqtisodiyotiga kirishga imkon yaratdi. YEIHni rivojlanishi Hamjamiyatga a’zo- davlatlarning yopiq milliy xo‘jalikdan tashqi bozorga yuzlangan ochiq tipdagi iqtisodiyotga intensiv ravishda o‘tishini anglatadi . Ikkinchi bosqich (70 va 80-yillarning o‘rtalari). Bu davr YEI tarixiga asosan turg‘unlik davri sifatda kirdi. Bu davrda YEIga a’zo-davlatlar Yevropa valyuta hamkorligi dasturi, tashqi siyosiy konsultatsiyalar mexanizmini qabul qilishga muvaffaq bo‘lsalarda, vujudga kelgan salbiy jihatlar g‘arbiy Yevropa iqtisodiy integratsiyasining jiddiy inkiroziga olib keldi. Bu inqiroz “yevroskleroz” nomini oldi. 70 va 80- yillarning boshida YEI davlatlari o‘rtasida rivojlanish darajasi bo‘yicha farq o‘sib bordi. 1981 yilda YEIga Gretsiyaning kirishi bilan bu farq yanada kuchaydi, chunki ushbu davlat iqtisodiyoti hamjamiyatning boshqa ishtirokchi davlatlari iqtisodiyotiga nisbatan juda past darajada rivojlangan edi. Uchinchi bosqich (80-yillarning oxiri va 90-yillarning boshi). Bu davr Hamjamiyat tarkibining yanada kengayishi bilan xarakterlanadi. 1986 yilda Ispaniya va Portugaliyaning YEIHga qo‘shilishi a’zo-davlatlar o‘rtasidagi farqning yanada kengayishiga olib keldi. 90-yillar boshida YEIga a’zo-davlatlar yagona bozor asoslarini yaratishni amalda tugatishib, valyuta, iqtisodiy va siyosiy ittifoqlarni shakllantirishga bevosita yaqinlashdilar. To‘rtinchi bosqich (90-yillarning o‘rtasi va XXI asr boshi). Bu Yagona Yevropa Aktiga muvofiq 1993 yilning 1 yanvaridan boshlab Hamjamiyat chegaralari doirasida ishlab chiqarish vositalarining erkin harakati yo‘lga qo‘yildi. Hamjamiyat doirasida yagona iqtisodiy hudud vujudga keldi. Bu YEI doirasidagi iqtisodiy integratsiyaning sifat jihatdan yangi bosqichga kirganini anglatadi. XX –XXI asrlar bo‘sag‘asida G‘arbiy Yevropa iqtisodiy integratsiyasining muvaffaqiyatli rivojlanishi jahonning boshqa rivojlanayotgan mintaqalarini ham e’tiborini o‘ziga jalb qildi. Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasida o‘ttizdan ortiq erkin

savdo zonalari, bojxona yoki iqtisodiy ittifoqlar yuzaga keldi. Ammo jahon iqtisodiyotida eng sezilarli, rivojlanayotgan integratsion jarayon Shimoliy Amerika erkin savdo zonasi - NAFTAni tashkil topishi va faoliyat ko‘rsatishi muhim ahamiyat kasb etmoqda. AQSH bilan Kanada o‘rtasidagi mavjud bo‘lgan iqtisodiy integratsiya va ularning G‘arbiy Yevropadagi davlatlar bilan olib borayotgan hamkorligi AQShni qoniqtirmay qo‘ydi. Natijada 1994 yilning 1 yanvarida kuchga kirgan Shimoliy Amerika erkin savdo zonasi (NAFTA) haqidagi shartnoma imzolandi. NAFTAga AQSH va Kanadadan tashqari Meksika ham qo‘shildi. Shunday qilib ushbu blok hududi 370 mln.dan ortiq aholiga, kuchli iqtisodiy salohiyatga ega bo‘lgan hududni qamrab oldi. NAFTA davlatlari tomonidan ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar taxminan 7 trln. AQSH dollarini tashkil qilib, ushbu davlatlar ulushiga jahon savdo umumiy hajmining18-20%i yaqini to‘g‘ri kelmoqda. NAFTA davlatlari tomonidan imzolangan shartnomaning asosiy holatlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: - AQSH, Kanada va Meksika davlatlari o‘zaro savdo qiladigan tovarlarga nisbatan bojlarni bekor qilish - Shimoliy Amerika bozorlarni Meksika orqali AQShga kirib kelayotgan tovarlar uchun bojlarni to‘lamaslikka harakat qiluvchi Osiyo va Yevropa kompaniyalari ekspansiyasidan himoya qilish - Meksikada bank va sug‘urta kompaniyalarning ishida Amerika va Kanada kompaniyalari kapital qo‘yilmalari va raqobatlariga bo‘lgan taqiqlarni olib tashlandi. - Atrof-muhitni himoyalash bilan bog‘liq muammolarni hal qilish uchun uch tomonlama guruhlar tashkil qilish va boshqalar. Jahon iqtisodiyotida Sharqiy Osiyoda iqtisodiy integratsion jarayonlarning rivojlanishi istiqbollarini ko‘p jihatdan Osiyo - Tinch okeani iqtisodiy hamkorlik tashkiloti (OTIH)ning tuzilishi bilan bog‘lashadi. Ushbu tashkilotga Osiyo, shuningdek Shimoliy va Janubiy Amerikaning 18 davlati a’zo bo‘lib kirgan edi. Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamkorlik tashkilotining rejalariga muvofiq ushbu mintaqada 2020 yillarga borib jahonda eng yirik bojxona va ichki to‘siqlarsiz

erkin savdo zonasini tashkil qilish nazarda tutilgan. Osiyo-Tinch okeani mintaqasidagi iqtisodiy integratsiya jarayonlarini baholagan ko‘plab mutaxassislar uning rivojlanishi stixiyali ekanligi va o‘ziga xosligini ta’kidlaydilar. Buning ustiga integratsion munosabatlar hozircha ushbu mintaqalarda unchalik rivojlangan emas. Masalan, ASEAN tizimidagi savdo zonasini iqtisodiy integratsiyaning birinchi bosqichi, ya’ni, tarif va tarifli to‘siqlarsiz erkin savdo zonalariga kiritish mumkin. OTIHga nisbatan esa hozircha erkin savdo zonasi deb emas, "erkin iqtisodiy asotsiatsiya" deb aytish mumkin. Ayni bir paytda, iqtisodiy siyosatni o‘zaro muvofiqlashtirish natijasida mintaqaning ichki savdosi va kapital bozorlarining tez rivojlanishi Osiyo-Tinch okeani mintaqasining integratsiyasi erkin savdo zonasiga o‘tishiga imkon beradi. Jahon iqtisodiyotida integratsiyaga, ya’ni, o‘zaro hamkorlikni chuqurlashtirishga bo‘lgan intilish Fors ko‘rfazidagi Arab davlatlari orasida ham kuzatilmoqda. 1981 yildan buyon Saudiya Arabistoni, Quvayt, Qatar, Baxrayn, Birlashgan Arab Amirliklari va Ummon kabi davlatlar o‘z ichiga olgan "neft oltiligi" Hamkorlik Kengashi davlatlari faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. 1992 yilda Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiy hamkorlik tashkilotini (IHT-EKO) tashkil qilinishi haqida fikrlar bildirildi. Uni tashkil qilish taklifi bilan Eron, Pokiston va Turkiya davlatlari chiqishgan edi. Ta’sischilarning fikricha, IHT-EKO o‘zida MDH mamlakatlariham birlashtirgan bo‘lajak Markaziy Osiyo umumiy bozorining timsoli bo‘lmog‘i lozim edi. Shunday qilib, rivojlanayotgan davlatlar hamkorligi, ularning integratsiyaga bo‘lgan intilishlari haqida fikr bildirganda shuni nazarda to‘tish kerakki, real integratsion jarayonlar ushbu davlatlarda hali juda kuchsiz bo‘lib, xarakteri va harakatlantiruvchi omillari bilan, rivojlanish sur’atlari bilan bir-biridan keskin farq qilib turadi. Rivojlanayotgan davlatlarning iqtisodiy hamkorligi, ular e’lon qilgan integratsion jarayonlarga ko‘rilayotgan tayyorgarlik bosqichidir, xolos. Jahon iqtisodiyotida e’lon qilingan integratsion guruhlarning ko‘pchiligi ijtimoiy- iqtisodiy munosabatlarning yetuk emasligini, milliy xo‘jaliklarning oddiy va strukturaviy differensiyasizligini, bozor va moliyaviy infrastrukturalarining

rivojlanmaganligi bu tuzilmalarni yo harakatsiz qoldirmoqda yoki butunlay muvaffaqiyatsizlikka uchratmoqda. Jahon xo‘jaligi infratuzilmasi Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlarning mohiyati, ma’nosini ko‘rsatuvchi asosiy ko‘rsatkichlardan biri xalqaro mehnat taqsimotidir. Dunyoning barcha mamlakatlari u yoki bu jihatdan xalqaro mehnat taqsimotiga (XMT) qo‘shilgan. Uning chuqurlashuvi ilmiy-texnika inqilobining (ITI)ning ta’siri ostida bo‘lgan ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishidan kelib chiqadi. Xalqaro mehnat taqsimotida ishtirok etish davlatlarga qo‘shimcha iqtisodiy samara berib, o‘z extiyojlarini eng kam harajatlar bilan to‘liqroq qondirish imkonini beradi. Xalqaro mehnat taqsimoti mohiyati ishlab chiqarish jarayonining mehnat faoliyatini turli shakllarining ixtisoslashuvi va ularning kooperatsiyalashuvida, o‘zaro hamkorligida namoyon bo‘ladi. Mehnat taqsimotini faqat ajratish jarayoni sifatida emas, balki, jahon miqyosida mehnatni birlashtirish yo‘li sifatida ham ko‘rish mumkin. Xalqaro mehnat taqsimoti davlatlar o‘rtasida mehnatning ijtimoiy-xududiy taqsimotining darajasi hisoblanadi. U alohida bir davlatlar ishlab chiqarishlarining ixtisoslashuviga asoslanadi. Xalqaro mehnat taqsimoti nazariyasi siyosiy iqtisod klassiklari A.Smit va D.Rikardo ishlarida asoslab berildi va rivojlantirildi. Adam Smit “Xalqlar boyligining tabiati va sabablari” kitobida (1776 y.) xalqaro mehnat taqsimotini tahlil qilib, savdo va tadbirkorlik erkinligi zarurligini isbotlaydi. Uning fikricha, savdo erkinligini cheklashlar alohida mintaqalar va butun bir davlatlar o‘rtasida ro‘y berayotgan mehnat taqsimotini chuqurlashishiga halaqit beradi. To‘siqlarning yo‘qotilishi va xalqaro almashinuv maydonining kengayishi milliy iqtisodiyotni ixtisoslashuviga va ularning o‘zaro bog‘liqligini oshirishga, umujahon xo‘jaligining yuzaga kelishiga olib kelishi kerak. A.Smit keyinchalik jahon iqtisodiyotida juda mashhur bo‘lib ketgan erkin savdo shiorini olg‘a surgan edi (laisser-faire). A.Smit

g‘oyalarini keyinchalik ingliz iqtisodchilari David Rikardo, R. Torrens va Jon Styuart Mill va boshqalar o‘z ishlarida rivojlantirishdi. Klassiklarning xalqaro mehnat taqsimoti to‘g‘risidagi ilmiy nazariyasining asosiy yutuqlaridan biri bo‘lib, ishlab chiqarishning nisbiy harajatlari nazariyasidir. Bu nazariya xalqaro savdo haqidagi iqtisodiy ta’limotning “klassik” asosi hisoblanadi. Ishlab chiqarishning nisbiy harajatlari nazariyasining asosida mamlakatlar orasida ishlab chiqarish sharoitlarida farq mavjudligi haqidagi g‘oya yotadi. Bunga ko‘ra har qanday mamlakatda ham va shuningdek har qanday tabiiy va iqlimiy sharoitlarda ham har qanday tovar ishlab chiqarishni tashkil etish mumkin deb hisoblanadi. Nisbiy harajatlar nazariyasi biron-bir tovar ishlab chiqarishda bir davlatning boshqa bir davlatdan absolyut ustunligi mavjudligida emas, balki bunday ustunlik mavjud bo‘lmagan holatda ham ixtisoslashuv foydali ekanligi isbotlanadi. Agar xalqaro darajadagi harajatlarga nisbatan kam harajat bilan tovar ishlab chiqarishning iloji bo‘lmasa, harajatlarning o‘rtacha darajadan ko‘pligi qaysidir bir tovarda eng kam bo‘ladi. Boshqa tovarlarga nisbatan foydaliroq bo‘lgan shu tovar ishlab chiqarishga ixtisoslashish kerak (bunda ixtisoslashish samara beradi). Bunda teskari holat ham nazarda tutilgan. Mamlakat bir necha tovarlar bo‘yicha ustunlikka ega bo‘lsa, bu ustunlik maksimal bo‘lgan tovar ishlab chiqarishga ixtisoslashish kerak. Iqtisodiy klassiklarining ushbu g‘oyalari E. Xeksher, P. Samuelson, B. Olin, V. Leontyev va boshqa zamonaviy iqtisodchilar tomonidan yanada rivojlantirildi. Jahon xo‘jaligini rivojlantirish uchun birinchi navbatda ishlab chiqarishda mehnat unumdorligini oshirish, ishlab chiqarishda samaradorlikni ko‘tarish, shuningdek ishlab chiqarishda harajatlarni kamaytirishga intilish zarur. Xalqaro mehnat taqsimotini rivojlanishi jarayonida asosiy narsa, bu shu jarayonning har bir ishtirokchisi o‘zining XMTdagi ishtirokidan iqtisodiy foyda qidirishi va topishidir. Har qanday davlatning xalqaro almashuv jarayonida xalqaro mehnat taqsimotining ustunliklarini amalga oshirishi - birinchidan, eksport qilinayotgan tovar va xizmatlarning tashqi va ichki bozor narxlaridagi farqni olish; ikkinchidan,

arzonroq bo‘lgan importdan foydalanib, milliy ishlab chiqarishdan voz kechgan holda ichki harajatlarni kamaytirish imkonini beradi. Jahon xo‘jaligini tizim sifatida ko‘rib chiqqanda XMTni bu tizimni tashkil qilgan birlashtiruvchi asos deb ko‘rish mumkin. Jahon iqtisodiyotida sanoati rivojlangan davlatlarning ishlab chiqarishi ko‘p holatlarda tashqi iste’molchilarga, ichki talab esa importga yo‘nalgan bo‘ladi deb taxmin qilinsa, rivojlanayotgan davlatlarda esa ichki bozorning nisbatan tez, lekin ekstensiv kengayishi taxmin qilinmoqda. Xullas, XX-XXI asrlar bo‘sag‘asida jahonda misli ko‘rilmagan iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy jarayonlar ro‘y bergan bo‘lib, ular albatta xalqaro mehnat taqsimotini rivojlanishiga o‘zining sezilarli ta’sirini ko‘rsatgan edi. Xalqaro mehnat taqsimotining rivojlanishi asosiy yo‘nalishini biz xalqaro ixtisoslashuv va ishlab chiqarish kooperatsiyasining kengayishida ko‘rishimiz mumkin. Xalqaro kooperatsiya (XK) va xalqaro ixtisoslashuv (XI) xalqaro mehnat taqsimotining shakllari bo‘lib, uning mohiyatini namoyon qiladi. Turli davlatlarning korxonalarini ma’lum bir tovarga ixtisoslashuvi zamonaviy ITI bilan bog‘liqdir. Ishlab chiqarishning texnologik tizimini murakkablashib borishi bilan tayyor mahsulotda ishlatiladigan detallar soni ko‘paydi. Masalan: yengil avtomobil sanoatida 20 minggatacha, prokat dastgohlarida 100 mingtacha, elektrovozlarda esa 250 mingtacha detallarning qismlari ishlatilishi mumkin. Jahon iqtisodiyotida xalqaro ishlab chiqarishni ixtisoslashuvi (XII) ikkita yo‘nalish bo‘yicha- ishlabchiqarish va hududiy yo‘nalishlar bo‘yicha rivojlanib bormoqda. O‘z navbatida ishlab chiqarish yo‘nalishi: а ) sohalararo; b) davlatlar guruhi; v) alohida korxonalarning ixtisoslashuviga bo‘linishi mumkin. Bundan tashqari hududiy xalqaro ishlab chiqarish ixtisoslashuvi esa: a) alohida davlatlar; b) davlatlar guruhi;

v) hududlarning jahon bozori uchun ma’lum tovarlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashuviga bo‘linadi . Xalqaro ishlab chiqarish ixtisoslashuvining asosiy turlariga: - predmetli (mahsulot ishlab chiqarish); - detalli (mahsulotni tashkil qiluvchilarni ishlab chiqarish); texnologik yoki bosqichli (ya’ni, alohida texnologik jarayonlarni , masalan yig‘ish, bo‘yash va boshqalarni amalga oshirish) ixtisoslashish kiradi. Xalqaro mehnat taqsimotining boshqa bir shakli - xalqaro ishlab chiqarish kooperatsiyasidir. Uning obyektiv asosi bo‘lib, ishlab chiqarish kuchlarini rivojlanishining o‘sib borayotgan darajasi, hamda mamlakat ichida yoki tashqarisida ro‘y berishidan qat’iy nazar mustaqil korxonalar o‘rtasidagi barqaror ishlab chiqarish jarayonlarini borishi hisoblanadi. Xalqaro ishlab chiqarish kooperatsiyasi o‘zining rivojlangan shakllarida hamkorlikning turli sohalarini qamrab oladi. Jumladan, birinchidan, ishlab chiqarishda texnologik hamkorlik. Ushbu hamkorliklarga quyidagilar kiradi: а ) litsenziyalar berish va mulkchilik huquqlaridan foydalanish; b) loyiha konstruktorlik hujjatlarini, texnologik jarayonlarni, mahsulotning texnik darajasi va sifatini, qurilish va montaj ishlari zamonaviy, kooperatsiyalashgan korxonalarni ishlab chiqish va moslashtirish; v) ishlab chiqarishni boshqarish, standartlashtirish, unifikatsiyalash, sertifikatsiyalashni takomillashtirish, ishlab chiqarish dasturlarini taqsimlash va h.k. lar. Jahon iqtisodiyotida kooperatsiya aloqalarini o‘rnatishda foydalaniladigan quyidagi uch asosiy usulga alohida e’tibor beriladi: - Hamkorlikdagi dasturlarni amalga oshirish. - Shartnoma asosida ixtisoslashish. - Qo‘shma korxonalar tashkil qilish. Hamkorlikdagi dasturlarni amalga oshirish o‘z navbatida ikki asosiy shaklda. (pudratli ishlab chiqarish kooperatsiyasi va hamkorlikdagi ishlab chiqarish) amalga oshiriladi. Shartnoma asosida ixtisoslashish esa ishlab chiqarish dasturlarini ishlab

chiqarish kooperatsiyasi ishtirokchilari orasida taqsimlanishini nazarda tutadi. Qo‘shma korxonalar bu integratsiyalashgan kooperatsiyadir . O‘zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy aloqalarining rivojlanishi Mustaqil Respublikaning tashqi iqtisodiy aloqalar sohasidagi yangi siyosati jahondagi juda ko‘p mamlakatlar bilan har tomonlama aloqalarni kengaytirishda uz ifodasini topmoqda. Chet el davlatlari bilan o‘zaro munosabatlarda respublika milliy manfaatlarini amalga oshirishning asosiy mexanizmlaridan biri bo‘lib, savdo- iqtisodiy hamkorlik bo‘yicha ikki tomonlama hukumatlararo komissiyalar faoliyati hisoblanadi. Hozirda bunday komissiyalar 30 dan ortiq mamlakatlarda asosiy sheriklarimiz bilan tashkil etilgan. Hozirgi kunda O‘zbekiston 140 dan ortiq mamlakatlar bilan savdo-iqtisodiy aloqalarni o‘rnatgan. Ularning orasida Janubiy Koreya, Germaniya, AQSH, Buyuk Britaniya, Shveytsariya, Turkiya, Fransiya, Yaponiya, Eron, Gollandiya, MDH mamalakatlaridan - Rossiya, Ukraina, Qozog‘iston, Turkmaniston bilan savdo aloqalari keng yo‘lga qo‘yildi. O‘zbekiston Yevropa Ittifoqining (YEI) Markaziy Osiyodagi eng yirik savdo- iqtisodiy sherigi hisoblanadi. 1994 yilning oktabrida O‘zbekiston bilan YEI o‘rtasida diplomatik munosabatlar o‘rnatildi va Bryusselda, YEI huzurida O‘zbekiston Respublikasi diplomatik vakolatxonasi ishlay boshladi. 1995 yilda YEI bilan O‘zbekiston Respublikasi o‘rtasida SHeriklik va hamkorlik to‘g‘risida bitim tuzildi. Bu bitim YEIga a’zo mamlakatlar va O‘zbekiston o‘rtasida iqtisodiy, savdo, ilmiy-texnikaviy, madaniy-ma’rifiy aloqalar uchun keng imkoniyatlar ochib bermoqda.

Adabiyotlar : 1. Mc Connell, Brue. Economics. 17 th edition. Mcgraw-hill/Irwin, USA, 2014. 2. N.Gregory Mankiw. Principles of Economics, 7th edition. Amazon, USA 2016. 3. Paul A. Samuelson, William D. Nordhaus. Economics. 19th Edition. McGraw-Hill Companies. USA. 2015. 4. Шодмонов Ш.Ш., Ғофуров У.В. Иқтисодиёт назарияси. Дарслик. - Т.: Iqtisod - moliya , 2010. - 728 бет. 5. Мамбетжанов Қ.Қ. Ижтимоий-иқтисодий тараққиёт назарияси. Ўқув қўлланма. Т.: ТДИУ, 2015. 6. Макконнел К.Р., Брю С.Л. Экономикс: принципы, проблемы и политика: Учебник. / 17-изд. - М.: ИНФРА-М, 2009. - 916 с. 7. Нуреев Р.М. Экономическая развития: модели становления рыночной экономика: Учебник. / 2-е изд., перераб и доп. - М.: «НОРМА», 2008. - 640 с. 8. Самуэлсон Пол Э., Нордхаус Вильям Д. Экономика.: Учебник. / 18-е изд.: Пер с англ. -М.: ООО «ИД.Вильямс», 2009. - 1360 с. У

O'xshashlar

Bozor iqtisodiyoti iqtisodiy taraqqiyotning garovi sifatida

Taraqqiyotning O‘zbek modeli va uning o‘ziga xos xususiyatlari

Iqtisodiy tahlilning iqtisodiy - matеmatik usullari

Sug‘urta bozori va uni rivojlanish qonuniyatlari

Bozor munosabatlariga o`tish va taraqqiyotning o`zbek modeli