Bozor munosabatlariga o`tish va taraqqiyotning o`zbek modeli - Iqtisodiyot - Referatlar

Bozor munosabatlariga o`tish va taraqqiyotning o`zbek modeli

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

266.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Bozor munosabatlariga o`tish va taraqqiyotning o`zbek modeli 2. Mulkchilik shakllaridagi o`zgarishlar 3 . Agrar munosabatlar islohoti 4. Narxlarni erkinlashtirish va bozor infratuzilmasini yaratish

www.arxiv.uz Biz yuqorida bozor iqtisodiyotiga o`tishning yagona va universal, ya`ni hamma mamlakatlar uchun yaroqli bo`lgan yo`li yo`q ekanini ta`kidlab o`tgan edik. Endi ana shu fikrni O`zbekiston misolida tasdiqlashga harakat qilamiz. Avvalo, shuni aytib o`tish kerakki, bozor iqtisodiyotiga o`tishning barcha mamlakatlar uchun umumiy bo`lgan jihatlari mavjud. Bular mazkur tizimning mohiyati va asosiy tamoyillaridan kelib chiqadi. Xususiy mulk shakllarining rivojlanishi uchun davlat tomonidan keng shart- sharoitlar yaratish, xo`jalik sub`ektlarining teng huquqliligini ta`minlash va ularning o`zaro raqobatlashuv muhitini yaratish, yakka hukmronlik (monopolizm)ga qarshi siyosat o`tkazilishi va hokazolar - bular hammasi har qanday mamlakatning bozor iqtisodiyotiga o`tishidagi umumiylik hisoblanadi. Shu bilan birga, rivojlanishning bozor iqtisodiyoti yo`lini tanlagan mamlakat o`zining tarixiy tajribasi, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasi, xalqining milliy qadriyatlari va mentalitetidan kelib chiqib, o`ziga xos va mos bo`lgan yo`lini tanlaydi. Siz, aziz o`quvchiga ma`lumki, O`zbekiston XIX asrning ikkinchi yarmida chor Rossiyasi tomonidan bosib olingan va uning mustamlakasiga aylangan edi. 1917 yilda Rossiyada amalga oshgan davlat to`ntarishi natijasida Sovet Ittifoqi deb ataluvchi katta bir imperiya paydo bo`ladi va to 1991 yilga qadar mamlakatimiz shu davlat tarkibida edi. Markazlashgan rejali iqtisodiyotga asoslangan Sovet Ittifoqi parchalanib, O`zbekiston o`zining davlat mustaqilligini qo`lga kiritgach, u hech ikkilanmay, bozor iqtisodiyotiga asoslangan taraqqiyot yo`lini tanladi. Biroq, bozor iqtisodiyotiga "hamma dardning davosi" sifatida qarash yaramaydi. U keng, tekis va ravon yo`l emas. Unga o`tish hech qachon muayyan talofotlarsiz ro`y bermaydi. Shuning uchun O`zbekiston Prezidenti I.Karimov

www.arxiv.uz mamlakatimizni bozor iqtisodiyotiga o`tishining asosiy g`oya va tamoyillarini ishlab chiqdi. Nazariy va amaliy jihatdan puxta ishlab chiqilgan ushbu g`oya va tamoyillar mamlakatimizni ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o`tishining yaxlit bir dasturini tashkil etadi. Bu dasturning ibratli tomoni shundaki, u faqatgina butun mamlakatimizda yashab turgan fuqarolarning taqdirini o`ylab tuzilgan emas, balki kelajak avlodlar taqdiriga ham bevosita aloqador bo`lib, ularga ozod va obod vatan qoldirishni nazarda tutadi. Rejali iqtisodiyot tizimi hukmronligi bilan bog`liq bo`lgan illatlarni tezroq bartaraf qilish, mamlakat iqtisodiyotini barqaror va yuqori sur`atlar bilan rivojlanishini ta`minlash, pirovard natijada O`zbekistonni rivojlangan mamlakatlar darajasiga olib chiqish dasturning bosh maqsadini tashkil etadi. Mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o`tishning o`ziga xos va mos yo`li bugungi kunda jahonga Yurtboshimiz nomi bilan tanildi va bu yo`l adolatli tarzda taraqqiyotning o`zbek modeli deb atalmoqda. Ushbu yo`lni amalga oshirish mamlakat iqtisodiyotida tub islohotlar o`tkazishni taqozo etadi. Yurtboshimiz ta`biri bilan aytganda, islohotlar islohotlar uchun emas, balki odamlar uchun, ularning farovonligini oshirish uchun o`tkaziladi. "Yer, yer osti boyliklari, boshqa tabiiy boyliklar, avlod-ajdodlarning mehnati bilan yaratilgan iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy va ma`naviy kuch-qudrat va imkoniyatlar milliy boylik bo`lib, odamlar farovonligining kafolati, ijtimoiy taraqqiyot va ravnaqining asosi bo`lib xizmat qiladi". 1 O`zbekistonni bozor iqtisodiyotiga o`tishi I.Karimov tomonidan ishlab chiqilgan quyidagi beshta muhim tamoyilga tayanadi: 1 I.A.Karimov. Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-jild. T., “O’zbekiston”, 1996, 37-bet.

www.arxiv.uz Birinchidan, iqtisodiyotni mafkuradan to`la xoli qilish va uni siyosatdan ustun turmog`i. Bu tamoyilga ko`ra, iqtisodiyot va uni barqaror hamda yuqori sur`atlar bilan rivojlantirish davlat siyosatining mazmunini tashkil etadi. Ikkinchidan, bozor munosabatlariga o`tish davrida davlatning o`zi bosh islohotchi vazifasini bajaradi. Buning ma`nosi shundan iboratki, davlat bu davrda butun xalq manfaatlaridan kelib chiqib, mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining etakchi va ustivor yo`nalishlarini belgilab beradi. Islohotlar jarayonining tashabbuskori bo`lib qoladi. Uchinchidan, barcha ijtimoiy-iqtisodiy jabhalarda qonun ustivorligini ta`minlash taqozo etiladi. Mazkur tamoyilning mohiyati shundaki, iqtisodiy o`zgarishlar va jamiyatning yangilanish jaryoni mamlakatda amal qiluvchi qonunlarga tayangandagina ijobiy natijalar berishi mumkin. To`rtinchidan, bozor munosabatlariga o`tish aholining kam ta`minlangan qismini moddiy qo`llab-quvvatlashga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirish bilan qo`shib olib boriladi. Buning uchun davlat kishilarni islohotlarga ruhan tayyorlash va ularni ijtimoiy himoyalashga qaratilgan kuchli va ta`sirchan siyosat olib boradi. Beshinchidan, yangi iqtisodiy munosabatlarga o`tish puxta o`ylab, bosqichma-bosqich, ya`ni inqilobiy sakrashlarsiz amalga oshiriladi. Bundan shu ma`no chiqadiki, bir bosqich tamomlangandan keyingina va zarur shart-sharoitlar yaratib, keyingi bosqichga o`tiladi. Iqtisodiy islohotlar bozor munosabatlarining mexanizmlarini qadam-baqadam shakllantirib boradi. Islohotlarning o`zbek modeli hozirga qadar mavjud bo`lgan bironta modelni takrorlamaydi. O`z mazmuni va mohiyatiga ko`ra u quyidagi qoidalarga tayanadi: -ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyoti va huquqiy demokratik jamiyatni barpo etish;

www.arxiv.uz -xalqning boy tarixiy tajribasi, mentaliteti va an`analari hamda islohotlarning u yoki bu bosqichdagi o`zgarishlarga tayyorgarlik darajasini hisobga olish; -bozor iqtisodiyoti tizimiga asoslangan rivojlangan davlatlarning boy tajribasidan mamlakatning o`ziga xos xususiyatlarini nazarda tutgan holda foydalanish. Mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o`tishning o`zbek modeliga binoan mulkni davlat tasarrufidan chiqarish, ko`p ukladli iqtisodiyotni barpo qilish islohotlarning ustivor yo`nalishi deb belgilandi. Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning dastlabki 10 yillik tajribasi shuni ko`rsatadiki, yangilanish va taraqqiyot dasturida belgilangan ko`pgina ishlarni amalga oshirishga muvaffaq bo`lindi. Qisqa vaqt ichida yaratilgan mustahkam huquqiy me`yorlar negizida bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich kirib, barqaror iqtisodiy taraqqiyotga erishildi. Fikrimizning dalili sifatida bir necha misollar va raqamlarni keltiramiz. 2000 yilda korxona va xo`jaliklarning 88 foizini xususiy mulk, aktsiyadorlik jamiyatlari, qo`shma korxonalar, kooperativlar va shirkat xo`jaliklari tashkil etdi. Iqtisodiyotda band bo`lganlarning 76 foizi, yalpi ichki mahsulot ishlab chiqaruvchilarning 70 foizi, sanoat bo`yicha 65,4 foizi va qishloq xo`jalik mahsulotlari etishtiruvchilarning 99 foizi nodavlat sektoriga to`g`ri keldi. 1997 yildan boshlab yalpi ichki mahsulotning 4-5 foizlik yillik o`sishiga erishildi. Eng muhimi mamlakatimizning don va yoqilg`i mustaqilligiga erishildi. Bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishini ta`minlovchi yangi bank, moliya, soliq tizimlari, xomashyo birjalari, sug`urta, auditor, lizing kompaniyalari va bozor infratuzilmasini tashkil etuvchi boshqa tizimlar vujudga keltirildi. Tarixan qisqa vaqt ichida o`tkazilgan agrar islohotlar, kichik va o`rta biznesni rivojlantirishda erishilgan yutuqlar, sanoatning avtomobilsozlik,

www.arxiv.uz mikrobiologiya, tsellyuloza-qog`oz, qand, farmatsevtika kabi tarmoqlarini yangidan yaratilgani - bular hammasi taraqqiyotning o`zbek modeli mevalaridir. Mulkchilik shakllaridagi o`zgarishlar Har qanday iqtisodiy tizimning amal qilishi va iqtisodiyotning taraqqiyot darajasi ko`p jihatdan mulkchilik shakllari va munosabatlariga bog`liq. Iqtisodiy faoliyat erkinligi, xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning turliligi va teng huquqliligi, ular o`rtasidagi raqobat, tadbirkorlik tashabbuskorligi, o`zini-o`zi boshqarish va moliyalashtirish kabi bozor tamoyillarining mavjudligi haqida yuqorida fikr yuritgan edik. Bozor iqtisodiyotining mazkur tamoyillari o`z navbatida ularga mos keluvchi mulkchilik shakllari va munosabatlarini shakllantirishni talab qiladi. Shuning uchun mamlakatimizda iqtisodiy islohotlar o`tkazish dasturi birinchi navbatda mulkchilik munosabatlariga tub o`zgarishlar kiritishni nazarda tutgani tabiiy holdir. Shuni alohida ta`kidlab o`tish joizki, mamlakatimizda rejali iqtisodiyot tizimi davrida hukmron mavqega ega bo`lgan ijtimoiy mulk bir qator kamchiliklari tufayli o`zini to`la-to`kis badnom qilib, iqtisodiy taraqqiyotning to`sig`iga aylangan edi. Buning sababi shundan iborat ediki, ijtimoiy mulk hukmron bo`lgan sharoitda u xususiy mulkchilikning rivojlanishiga yo`l qo`ymaydi, xususiy mulkchilik rivojlanmagan mamlakatda bozor iqtisodiyoti to`g`risida so`z yuritishning o`zi hech qanday mantiqqa to`g`ri kelmaydi. Shuning uchun markazlashgan rejali iqtisodiyot tizimidan bozor iqtisodiyotiga o`tish, avvalambor, xususiy mulkchilik shakllari va munosabatlari joriy etishni va shu maqsadda davlat mulkini xususiylashtirishni taqozo etadi. Xususiylashtirish deganda, mulkni davlat tasarrufidan chiqarib, alohida shaxslar va xo`jalik yurituvchi sub`ektlar tasarrufiga o`tkazishni tushunmoq kerak. Bunda sanoat, qishloq xo`jaligi, qurilish, savdo va xizmat ko`rsatish sohasidagi

www.arxiv.uz korxona va tashkilotlar, uy-joy fondi va hokazolar xususiylashtirish ob`ektlari bo`lib xizmat qiladi. Xususiylashtirish o`tkazilgandan keyin ular ayrim fuqarolar, banklar, aktsiyadorlik jamiyatlari va boshqalarning tasarrufidagi mulkka aylanadi. Jahon amaliyotida xususiylashtirishning ikkita shakli mavjud bo`lib, ularning birinchisi davlat mulkini fuqarolar va xo`jalik yurituvchi sub`yektlar tasarrufiga bepul o`tkazib berish va ikkinchisi uni sotishdir. Davlat korxonalarini tanlov yoki kim oshdi savdolari (auktsionlar) orqali xususiy shaxslar, xorijiy sarmoyadorlar va boshqa xo`jalik yurituvchi sub`ektlarga va korxonalar aktsiyalarini barcha hohlovchilarga sotish xususiylashtirishning eng rivojlangan usullari hisoblanadi. O`zbekiston o`zining davlat mustaqilligini qo`lga kiritib, bozor iqtisodiyoti tomon yuz tutar ekan, uning oldida mulkni davlat tasarrufidan chiqarish, aniqrog`i, uni xususiylashtirish kechiktirib bo`lmaydigan vazifaga aylandi. Shuning uchun xususiy mulk shakllari va munosabatlarini qaror toptirish mamlakatimizda iqtisodiy islohotlarning boshlang`ich nuqtasi sifatida belgilandi. Mustaqillikning dastlabki 10 yili ichida mulkni davlat tasarrufidan chiqarishga qaratilgan 20 dan ortiq maxsus dasturlar ishlab chiqildi va ularni amalga oshirishga davlat boshchilik qildi. Ilgari davlat ixtiyorida bo`lgan 1 mln. dan ortiq kvartiralarning 98 foizi fuqarolarning xususiy mulkiga aylantirildi. O`rta va yirik korxonalar aktsiyadorlik jamiyatlariga va ijara korxonalariga aylantirildi. Davlat mulkini sotish bo`yicha kimoshdi savdolari va tanlovlar tashkil etildi. Agar iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichida asosan kichik korxonalar, maishiy xizmat muassasalari xususiylashtirilgan bo`lsa, 1994 yildan boshlab, bu jarayon o`rta va yirik korxonalarni ham qamrab oldi.

www.arxiv.uz Iqtisodiy islohotlarni o`tkazishning dastlabki 10 yillik tajribasi shundan dalolat beradiki, O`zbekistonda davlat mulkini xususiylashtirish quyidagi o`ziga xosliklar tufayli yuqori natijalar bermoqda. Birinchidan, u har tomonlama puxta va uzoqni ko`zlab, mamlakat va uning alohida hududlari xususiyatlarini hisobga oluvchi maxsus dasturlar asosida amalga oshirildi. Ikkinchidan, davlat mulkini xususiylashtirish chog`ida aholi uchun kuchli ijtimoiy kafolatlar yaratildi. Ular, avvalambor, shundan iboratki, xususiylashtirilayotgan korxona xodimlari aktsiyalarni imtiyozli shartlar bilan sotib olishi nazarda tutildi, yangi mulkdorlarga eskirgan asosiy vositalar bepul topshirildi, fermalar, bog`lar va uzumzorlar imtiyozli tarzda xususiylashtirildi. Xususiylashtirilgan korxonalar uchun soliq to`lashda ham ayrim imtiyozlar belgilandi. Uchinchidan, davlat mulkini xususiylashtirish va mulkchilikning xususiy shakllarini qo`llab-quvvatlash chora-tadbirlarini amalga oshiruvchi muassasalar tizimi, maxsus organlar tuzildi. To`rtinchidan, xususiylashtirish jarayonini bosqichma-bosqich amalga oshirish tamoyiliga qat`iy rioya qilindi. Uning birinchi bosqichida asosan savdo, aholiga maishiy xizmat ko`rsatish, mahalliy sanoat korxonalari xususiylashtirildi. Kichik xususiylashtirish davri deb atalgan bu bosqich 1994 yilga qadar davom etdi. Shu yilning o`rtalaridan boshlab mamlakatimizda ommaviy xususiylashtirish davri deb ataluvchi ikkinchi bosqich boshlandi. Sanoat, qurilish, transport, agrar-sanoat majmuasi kabi tarmoqlarda o`rta va yirik korxonalar davlat tasarrufidan chiqarilib, xususiy mulkning turli shakllari keng rivoj topa boshladi. Iqtisodiy islohotlarning ikkinchi bosqichida eng ustivor vazifa nimadan iborat edi? Bu vazifa, birinchidan, xususiylashtirish jarayoni bilan umumdavlat

www.arxiv.uz ahamiyatiga ega bo`lgan yirik korxonalarni ham qamrab olish bo`lsa, ikkinchidan, bu jarayonga aholini va chet ellik sarmoyadorlarni ham keng jalb qilish edi. Xususiylashtirish jarayoni ishtirokchilari tarkibining kengayib borishi o`z navbatida korxonalar aktsiyalarining davlat ixtiyoridagi ulushining kamayib borishiga olib keldi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarishning mamlakatimizda joriy etilgan mexanizmining yana bir muhim xususiyati shundan iborat ediki, u mulkchilik shakllarini o`zgartirish bilan bir qatorda ishlab chiqarishning boshqaruv tizimini ixchamlashtirish va yakka hokimlikka barham berishni ham nazarda tutar edi. Xususiylashtirishning amalga oshirilishi natijasida mamlakatimizda ko`chmas mulk va qimmatli qog`ozlar bozori barpo etildi. Xususiylashtirishdan tushgan mablag`lar ishlab chiqarishni texnika bilan qayta qurollantirish, xususiy mulk egalariga kreditlar berish kabi maqsadlarga yo`naltirildi. Xususiylashtirishdan ko`zlangan asosiy maqsad bozor iqtisodiyotining tayanchi bo`lgan tadbirkorlik harakatiga keng yo`l ochish va mamlakatimizda mulkdorlar sinfini barpo etish edi. Bugunga kelib shu narsaga xolisona guvohlik berish mumkinki, bu maqsadga izchillik va sobit qadamlik bilan erishilmoqda. Fikrimizning dalili sifatida keltirilgan quyidagi raqamlarga e`tibor bering. 2000 yilga kelib mamlakatimizda korxona va xo`jaliklarning 88 foizini nodavlat sektoriga qarashli xususiy korxonalar, aktsiyadorlik jamiyatlari, qo`shma korxonalar, kooperativlar va shirkat xo`jaliklari tashkil etdi. Shu yilning oxiriga kelib nodavlat sektorining yalpi ijtimoiy mahsulotdagi salmog`i 64 foizdan ortib ketdi. Nodavlat sektorining eng yuqori salmog`iga qishloq xo`jaligida erishildi. 2000 yilda barcha qishloq xo`jalik mahsulotlarining 99,6 foizi aynan shu sektorda etishtirildi. Eng muhimi, iqtisodiyotning tayanchi va harakatlantiruvchi kuchini tashkil etgan mulkdorlar sinfi shakllanib, ularning safi yildan-yilga ortib bormoqda.

www.arxiv.uz 3. Agrar munosabatlar islohoti Ilmiy adabiyotlar va doiralarda ko`proq agrar sektor deb ataluvchi qishloq xo`jaligi O`zbekiston iqtisodiyotining yetakchi tarmog`i hisoblanadi. 2000 yilda unga mamlakat yalpi ichki mahsulotlarining 30 foizi, respublika aholisining 63 foizi va iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida ish bilan band bo`lganlarning 35 foizga yaqini to`g`ri keldi. Ayni vaqtda sanoat ishlab chiqarishning paxta tozalash, to`qimachilik, yengil sanoat, oziq-ovqat sanoati, kimyo sanoati, qishloq xo`jalik mashinasozligi kabi bir qator tarmoqlarning iqtisodiy ahvoli va istiqbollari ham hal qiluvchi darajada qishloq xo`jaligi bilan bevosita bog`liq. Qolaversa, agrar sektor mamlakatimizdagi ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikning ham muhim omili bo`lib xizmat qiladi. Shu munosabat bilan agrar munosabatlarni tubdan o`zgartirish, ya`ni isloh qilish mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning ustivor yo`nalishi deb tan olingan. Islohotlarning birinchi bosqichida asosiy boyligimiz bo`lgan yerga munosabatni o`zgartirish yetakchi yo`nalish hisoblandi. Chunki O`zbekiston xalqining farovonligi, turmush darajasi va kelajagi ko`p jihatdan yerdan foydalanish munosabatlarini ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyoti tizimiga qay darajada mosligiga bog`liq. Rejali iqtisodiyot tizimi hukmronlik qilgan davrda mamlakatimiz qishloq xo`jaligini boshqarish tizimi haddan tashqari markazlashib ketgan va xo`jalik yuritish usullari zamon talablariga mutlaqo javob bera olmay qolgan edi. Qishloq xo`jaligida amalda ikkita - davlat va nodavlat sektorlari mavjud bo`lib, ularning birinchisiga sovxozlar va ikkinchisiga kolxozlar (jamoa xo`jaligi deb ataluvchi korxonalar) kirar edi. Lekin aslini olganda, nodavlat sektorni boshqarishda ham davlatning ishtiroki talaygina edi, desak xato bo`lmaydi. 1991 yilda barcha qishloq

www.arxiv.uz xo`jalik mahsulotlarining 37 foizi davlat sektoriga va qolgan qismi nodavlat sektoriga to`g`ri kelar edi. Eng achinarli ahvol shundan iborat ediki, xalqning asosiy boyligi bo`lgan yerning bir qismi davlat mulki va ikkinchi qismi kolxoz-kooperativ mulki hisoblanar va pirovard natijada yerdan bevosita foydalanuvchi dehqonlar uning haqiqiy egasi emas edi. Shu sababli qishloq xo`jaligidagi iqtisodiy munosabatlar tizimini qayta qurish va ularni bozor iqtisodiyoti talablariga moslashtirish zarur edi. Buning uchun birinchi navbatda qishloq xo`jaligida tarkib topgan sovxozlar va kolxozlarni mulkchilikning boshqa (xususiy) shakllariga asoslangan xo`jaliklarga aylantirish dasturi amalga oshirildi. Ishlab chiqilgan tamoyillarga binoan islohotlarning dastlabki davrida davlat xo`jaliklarini jamoa (shirkat), kooperativ, aktsiyadorlik jamiyatlari va xususiy mulkchilikning boshqa shakllariga o`tkazish jarayoni amalga oshirildi. Islohotlarning keyingi bosqichida respublika hukumatining tegishli qarori asosida qishloq xo`jalik korxonalarini shirkat va fermer xo`jaliklariga aylantirish ishlari avj oldirildi. 2001 yilning birinchi choragida shirkatlar soni 1800 tadan, fermer xo`jaliklarining soni 47 mingdan oshdi. Shu vaqtga kelib 1,8 mln dehqon xo`jaliklari ro`yxatdan o`tkazildi. Dehqon xo`jaliklariga ajratilgan yer maydonlari o`rtacha bir xo`jalikka 0,16 ga.ni tashkil etgan bo`lsa, fermer xo`jaliklariga berkitilgan yer o`rtacha bir xo`jalikka 20,2 gektarga to`g`ri keldi. Agrar sektorda xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning mulkchilik munosabatlaridagi o`zgarishlar pirovard natijada bu yerda ijobiy siljishlarga olib keldi. Eng muhimi, don mahsulotlari yetkazish 2 barobardan ko`proq, shu jumladan, bug`doy 6 barobar ko`paydi va natijada respublikaning don mustaqilligiga erishildi.

www.arxiv.uz O`tgan yillar tajribasi O`zbekiston Respublikasining "Er kodeksi"ga binoan uzoq muddatli shaxsiy ijaraga asoslangan fermer xo`jaliklari qishloqda xo`jalik yuritishning istiqbolli shakli ekanini tasdiqlamoqda. 3.1-jadvalda keltirilgan ma`lumotlar fermer va dehqon xo`jaliklarining qishloq xo`jalik mahsulotlari ishlab chiqarishdagi ulushi yildan-yilga ortib borayotganidan dalolat beradi. 3.1-jadval Qishloq xo`jalik mahsulotlari ishlab chiqarishda dehqonchilik va chorvachilikning hamda fermer va dehqon xo`jaliklarining salmog`i (% hisobida) Qishloq xo`jalik mahsulotlari Fermerlar va dehqon xo`jaliklarining salmog`i Jami Shu jumladan Dehqonchilik ChorvachilikDehqonchilik ning salmog`i Chorvachilik- ning salmog`i 1993 100 61 39 26 70 1994 100 61 39 28 72 1995 100 63 37 29 76 1996 100 63 37 33 82 1997 100 64 36 33 89 1998 100 64 36 38 89 1999 100 65 35 38 89 2000 100 65 35 45 90 1993-2000 yillar mobaynida fermer va dehqon xo ` jaliklarida chorvachilik mahsulotlari yetishtirish 102 foizga , dehqonchilik mahsulotlari ishlab chiqarish esa 23 foizga ko ` tarildi . Bunga qarshi o ` laroq jamoa ( shirkat ) xo ` jaliklarida chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarish 67 foizga kamaydi .

www.arxiv.uz Qishloq xo ` jaligidagi iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishdan ko ` zlangan asosiy maqsad yerni chinakam egasiga topshirish orqali uning yerga bo ` lgan munosabatini tubdan o ` zgartirish va pirovard natijada ishlab chiqarish samaradorligini oshirishdir . Bu degani kamroq sarf - xarajatlar hisobiga ko ` proq mahsulotlar yetkazishdir . Yurtboshimiz I.Karimov ta`kidlaganlaridek, dehqon to`q bo`lsa, mamlakat boy bo`ladi. Axir rivojlangan mamlakatlarda ishga yaroqli aholining 4-5 foizigina qishloq xo`jaligida mehnat qilsa, bizda hanuzgacha bu ko`rsatkich 40 foizdan yuqorini tashkil qiladi. Bundan chiqadigan xulosa shundan iboratki, qishloq xo`jaligida iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish asosida ishlab chiqarish samaradorligini keskin oshirish yaqin kelajakda davlat iqtisodiy siyosatining muhim va ustivor yo`nalishi bo`lib qolaveradi. Biz bu yerda "yaqin kelajak" iborasini ishlatdik. Shuning uchun o`quvchida "bu ishlarni kelajakka qoldirmay, tezroq hal qilish mumkin emasmi?" degan savol tug`ilishi tabiiy. Masalaning mohiyati shundaki, iqtisodiyot uchun ahamiyati nihoyatda katta bo`lgan qishloq xo`jaligida davlatning tutgan o`rni ham katta. Jumladan, davlat qishloq xo`jalik mahsulotlariga buyurtmalar beradi, shu bilan bir qatorda uni moddiy-texnik resurslar, ya`ni o`g`itlar, kimyoviy moddalar, urug`, mashina va uskunalar bilan ta`minlash va suv xo`jaligini moliyalashtirishda yordam beradi. Agrar sektorni qo`llab-quvvatlash maqsadida davlat unga kreditlar berish va soliq undirishda turli imtiyozlar yaratadi. Ko`rinib turibdiki, bugungi kunda qishloq xo`jaligi davlatning aralashuvi va yordamisiz bozor munosabatlariga mos tarzda rivojlana olmaydi. Demak, bozor munosabatlarini to`la-to`kis joriy etish, tovar ishlab chiqaruvchilarning o`z tovarlarini ixtiyoriy ravishda erkin sotishi va olingan foydani mustaqil tasarruf etishlariga erishish qishloq xo`jaligida birdaniga va tezda hal qilinishi murakkab bo`lgan vazifadir. Shuning uchun ham biz yuqorida "yaqin kelajak" iborasini ishlatdik.

www.arxiv.uz Qishloq xo`jaligida agrar munosabatlarni yangilash va ularni bozor munosabatlariga moslashtirish pirovard natijada mahsulot ishlab chiqaruvchilarning o`z mulkiga xo`jayinlik hissini mustahkamlashi lozim. Buning uchun xo`jalik yuritishga oid qonunlarning so`zsiz bajarilishiga erishish, ishlab chiqarish infratuzilmasini takomillashtirish, islohotlar yo`lidagi ijtimoiy-iqtisodiy to`siqlarni bartaraf etish va xo`jalik yurituvchi sub`yektlar hamda boshqaruvning barcha bo`g`inlaridagi rahbar xodimlarning iqtisodiy savodxonligini oshirish talab qilinadi. Narxlarni erkinlashtirish va bozor infratuzilmasini yaratish Yodingizda bo`lsa, bozor iqtisodiyotining tamoyillarini ko`rib chiqqanimizda narx-navo erkinligi uning eng muhim belgisi va tamoyili ekanini ko`rsatib o`tgan edik. Darhaqiqat, narx-navo erkinligisiz bozor iqtisodiyotini tasavvur etib bo`lmaydi. Shuning uchun bozor iqtisodiyotiga o`tayotgan har qanday davlat oldida talab va taklif asosida vujudga keluvchi erkin bozor narxlarini amal qilishi uchun zarur bo`lgan shart-sharoitlarni yaratish vazifasi paydo bo`ladi. Bu vazifani hal etish yo`llari turlicha bo`lib, har bir mamlakat uni o`zining real sharoitlari, xalqning mentalitetlari va qadriyatlari, iqtisodiyotning taraqqiyot darajasi va h.k.lardan kelib chiqib hal qiladi. Jahon tajribasi shuni ko`rsatmoqdaki, narx-navo erkinligiga erishishning asosan ikkita usuli mavjud bo`lib, uning birinchisida baholar birdaniga qo`yib yuboriladi, ya`ni ularni hech kim, hech qanday davlat organi yuqoridan belgilamaydi. Ikkinchi usulida esa, narx-navo erkinligiga bosqichma-bosqich erishiladi, ya`ni islohotlarning ilk bosqichida narx-navolarning bir qismini davlat belgilaydi, qolgan qismi talab va taklif asosida shakllanadi. Narxlarni birdaniga erkinlashtirish nafaqat xalqni, balki davlatning o`zini ham esankiratib qo`yishini endilikda jahon tajribasi to`la tasdiqladi, desak xato

www.arxiv.uz bo`lmaydi. Tovarlar va xizmatlarning hamma turlari narxini birdaniga erkin qo`yib yuborish natijasida iste`mol narxlari, masalan, Pol ь shada 9 baravar, Yugoslaviyada 13 baravar va Rossiyada 26 baravar oshdi. Narxlarning bunday erkinlashuvidan xalqning qanday aziyat chekkanini va davlatning qanday ahvolga tushib qolganini o`zingiz bir tasavvur qilib ko`ring. O`zbekiston bozor iqtisodiyotiga o`tar ekan, narx-navoni erkinlashtirishning o`ziga xos bo`lgan va o`zbekona deb aytilishi mumkin bo`lgan ikkinchi usulini tanladi. Balkim "tanladi" degan so`z bu erda mutlaqo to`g`ri ishlatilmagandir. Chunki mamlakatimizda respublika Prezidenti I.Karimovning shaxsiy rahbarligi va tashabbusi bilan narxlarni erkinlashtirishning o`ziga xos yondashuvlari ishlab chiqildi va amalga oshirildi. Mazkur yondashuvlar narxlarni erkinlashtirishning "esankiratuvchi" usulini qat`iyan rad etgan holda, ularni asta-sekin erkinlashtirishni nazarda tutadi va bu bilan xo`jalik yurituvchi sub`ektlarni bozor sharoitiga moslashtirib boradi. 1992 yilning yanvaridan boshlab aholini ijtimoiy himoyalashga qaratilgan kuchli choralarni avvaldan belgilab olgan holda narxlarni erkinlashtirish boshlandi. Chegaralangan doiradagi oziq-ovqat va sanoat mahsulotlari narxlarining chegarasi davlat tomonidan belgilab qo`yildi. 1993 yildan boshlab mazkur tovarlar va xizmatlarning ro`yxati anchagina qisqartirildi va ulgurji baholarni davlat tomonidan tartibga solish batamom to`xtatildi. 1994 yilga kelib, deyarli hamma turdagi xomashyo va tovarlarga erkin baho o`rnatishga o`tildi va iste`mol narxlari ustidan davlat nazorati to`xtatildi. Shu narsani aytib o`tish joizki, narx-navoni erkinlashtirish jarayoni ijtimoiy larzalarsiz sodir bo`ldi. Buning uchun arzonlashtirilgan davlat narxlari qo`llandi, aholining pul daromadlari oshirildi, eng kam ish haqi, nafaqalar va stipendiyalarning miqdori

www.arxiv.uz muntazam ravishda oshirib borildi. Ijtimoiy himoyaga muhtoj oilalarga mahalla qo`mitalari orqali moddiy yordam ko`rsatish tizimi va imtiyozli soliq stavkalari joriy etildi. Davlat mulkini xususiylashtirish va narx-navo erkinligiga yo`l ochib berish iqtisodiyotda raqobatchilik muhiti yaratishni taqozo etadi. Zero, bozor munosabatlarining to`laqonli amal qilishi uchun, avvalambor, tovar va xizmatlarning narxini belgilashdagi yakkahokimlik (monopoliya)ga qarshi kurash choralarini amalga oshirish va bozor infratuzilmasini yaratish vazifalarini hal etish zarur edi. Shu munosabat bilan respublika Moliya vazirligi tizimida monopoliyaga qarshi kurash siyosatini olib borish vakolatiga ega bo`lgan boshqarma tuzildi. Uning asosiy vazifasi etib yakkahokimlik mavqeiga ega bo`lgan korxonalarning mahsuloti bo`yicha narxlarni tartibga solib turish belgilandi. Shu bilan birgalikda bozor munosabatlarining samarali amal qilishini ta`minlovchi tegishli infratuzilma bo`linmalari va sohalarini yaratishga kirishildi. Chunki respublikamiz Prezidenti I.Karimov ta`kidlaganidek, "bozor munosabatlarini shakllantirishni tegishli muhitsiz – tovar, pul bozorida va mehnat resurslari bozorida xo`jalik yurituvchi sub`ektlar o`rtasida o`zaro aloqani ta`minlashi kerak bo`lgan bozor infrastrukturasisiz tasavvur etib bo`lmaydi". 1 ) Bozor infratuzilmasi deganda, bozor munosabatlarini samarali amal qilishini ta`minlovchi savdo-vositachilik bo`linmalari, moliya-bank tizimi, sug`urta, auditorlik va konsalting firmalari, transport, aloqa, axborot tarmoqlari kabi tuzilmalarni tushunmoq kerak. Bozor infratuzilmasini shakllantirish uchun, avvalambor, korxonalarni fondlashtirilgan resurslar bilan ta`minlash tartibi mahsulotlarni erkin (kelishilgan) narxlar asosida xarid qilish bilan asta-sekin almashtirildi. Bunday sharoitda 1 ) I.A.Karimov O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. T., "O’zbekiston", 1995, 96-bet

www.arxiv.uz korxona va firmalarning o`zaro shartnomaviy aloqalarini o`rnatish muhim ahamiyat kasb etdi. Mazkur aloqalarni o`rnatish maqsadida respublika tovar- xomashyo birjasi tashkil etildi. Bu hol o`z navbatida brokerlik va dilerlik idoralari, savdo uylari hamda vositachilik firmalarining paydo bo`lishiga olib keldi. 1994 yildan boshlab mamlakatimizda kredit resurslari bozori shakllanib, bozor munosabatlarining faollashuviga ko`maklasha boshladi. Kreditlarning tanlov asosida taqsimlanishi natijasi o`laroq moliya bozori shakllandi. Moliya bozorining paydo bo`lishi va rivojlanishi o`z navbatida bozor munosabatlariga mos bo`lgan bank-kredit tizimini yaratishni dolzarb vazifa qilib qo`ydi. Shu munosabat bilan mamlakatimizda rejali iqtisodiyot hukmronligi davrida shakllangan bank tizimi qayta ko`rib chiqildi va mutlaqo yangi bir tizim shakllantirildi. Bank va bank muassasalari majmuasidan iborat bo`lgan mazkur tizimning jahon mamlakatlari xo`jalik amaliyotida ikki turi mavjud bo`lib, ular bir bo`g`inli va ikki bo`g`inli tizimlardir. O`zbekistonda ana shu tizimlarning ikkinchisi, ya`ni ikki bo`g`inli bank tizimi yaratildi. Bunday tizim sharoitida Markaziy bank mamlakatda pul muomalasini tashkil qiluvchi va uning ustidan nazorat olib boruvchi asosiy bo`g`in vazifasini bajaradi. Mustaqil, biroq markaziy bank nazorati ostida faoliyat ko`rsatuvchi ixtisoslashgan (paxtabank, g`allabank, uy-joy jamg`arma banki va hokazo) va tijorat banklari ushbu tizimning ikkinchi bo`g`ini hisoblanadi. O`tgan yillar tajribasi mamlakatimizda iqtisodiy islohotlar munosabati bilan yaratilgan bank tizimining oqilona va samarali ekanini to`la tasdiqladi. Ixtisoslashgan va tijorat banklari mamlakatimizda bozorning faol ishtirokchilari sifatida pul orqali bozor ishtirokchilarining faoliyatiga daxldor vazifalarni hal qilishda qatnashmoqdalar va bozor munosabatlarini rivojlantirishga xizmat qilmoqdalar.

www.arxiv.uz Moliya bozorining to`laqonli amal qilishi uchun sug`urta tizimini qayta qurish va uni bozor munosabatlariga moslashtirish talab qilinar edi. Shuning uchun respublikaning davlat sug`urtasi qaytadan tashkil etildi va uning yangi sharoitdagi vazifalari belgilab berildi. Vaqt o`tishi bilan sug`urta tizimi ham takomillasha bordi va endilikda mamlakatimizda davlatga qarashli bo`lmagan 40 dan ortiq sug`urta kompaniyalari faoliyat ko`rsatmoqda. Bozor iqtisodiyotiga o`tish davrida ishsizlik muammosi birmuncha keskinlashdi. Buning sababi ommaviy xususiylashtirishni amalga oshirish munosabati bilan nafaqat malakasiz kishilarni, balki muayyan mutaxassislikka ega bo`lgan xodimlarni ham vaqtincha ishsizlar toifasiga o`tib qolishidir. Mazkur holat mamlakatimizda ishsizlik muammosini engillashtirishga ko`maklashuvchi mehnat birjalarini paydo bo`lishiga olib keldi. Hozirgi kunda yirik korxonalarda o`nlab va har bir tumanda bittadan mehnat birjalari faoliyat ko`rsatib, ular ishsizlarni ishga joylashtirish va ularning sonini ko`payishiga yo`l qo`ymaslik choralarini amalga oshirmoqdalar. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, bozor infratuzilmasini yaratish - bu bir kunlik yoki bir yillik vazifa emas. O`tgan davr ichida mamlakatimizda bu tuzilma asosan shakllanib bo`lgani bilan uni islohotlarning yangi bosqichlarida muntazam tarzda rivojlantirib va takomillashtirib borish talab qilinadi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. 1. Karimov I . A . O ` zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo ` lida . T.: “O`zbekiston”, 1995. 2. 2.Karimov I.A. Iqtisodiyotni erkinlashtirish, resurslardan tejamkorlik bilan foydalanish – bosh yo`limiz. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisida so`zlangan nutq. “Xalq so`zi”, 2002 yil, 15- fevral. 3. 3.Karimov I.A. Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-jild. T.: “O`zbekiston”, 1996. 4. 4. Karimov I . A . O ` zbekiston XXI asr bo ` sag ` asida : xavfsizlikka tahdid , barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari . T.: “O`zbekiston”, 1997. 5. 5. Karimov I . A . O ` zbekiston - bozor munosabatlariga o ` tishning o ` ziga xos yo ` li . T.: “O`zbekiston”, 1993. 6. 6. Amaliy iqtisodiyot ( o ` quv qo ` llanmasi ). Tarjimonlar I . Fozilov va boshqalar . T.: “Sharq”, 1996. 7. 7.Butikov I. Qimmatli qog`ozlar bozori. T.: “Konsauditinform”, 2001. 8. 8.Doklad o chelovecheskom razvitii. T. “O`zbekiston”,1993. 9. 9.Kurs ekonomiki(uchebnik). M.: “Infra-M”, 2000. 10. 10.Rasulov M. Bozor iqtisodiyoti asoslari. T.: “O`zbekiston”, 1999.

O'xshashlar

Bozor iqtisodiyoti va unga o`tish yo`llari

O`zbekiston Reapublikasidagi ma`muriy buyruqbozlik tizimidan bozor iqtisodiyotiga o`tish konsepsiyasi

Taraqqiyotning O‘zbek modeli va uning o‘ziga xos xususiyatlari

Bozor iqtisodiyoti iqtisodiy taraqqiyotning garovi sifatida

Bozor tarkibining tahlili. Mukammal raqobat modeli