Investitsiyalarni moliyalashtirishda moliyaviy vositalar - Iqtisodiyot - Referatlar

Investitsiyalarni moliyalashtirishda moliyaviy vositalar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

119 KB

Ko'chirib olish

Investitsiyalarni moliyalashtirishda moliyaviy vositalar Reja: 1.Moliyaviy vositalarning mohiyati va ahamiyati. 2.Moliyaviy investitsiyalar (qimmatli qog’ozlar)ning turlari va xususiyatlari. 3. Investitsiya faoliyatini moliyalashtirishda qimmatli qog’ozlar bozorining o’rni va roli tahlili. 4. Moliyaviy investitsiyalar samaradorligini ba h olash .

1.Moliyaviy vositalarning mohiyati va ahamiyati Moliyaviy vositalar – bu, umuman olganda, monetizatsiyalashgan real bazisga ekvivalent qiymatga va xossalarga ega bo’lgan, maxsus iqtisodiy-huquqiy mexanizm bilan ta’minlangan, moliya bozoridagi munosabatlarni belgilovchi, moliyaviy resurslarni samarali taqsimlanishi va qayta taqsimlanishini ta’minlovchi, ma’lum shakllarda daromad keltiruvchi vosita sifatida har hil turlarda, shakl va mazmunlarda namoyon bo’ladigan ham investitsion kapital, ham to’lov vositasi, ham alohida moliyaviy tovardir. Moliyaviy vositaning ekvivalentlik xossasi bevosita va bilvosita, real va nisbiy bo’lishi mumkin. Moliyaviy vositalarning tovarliligi xossasi uni boshqa turdagi tovarlardan (ko’chmas va intellektual mulk, xom ashyo va shu kabilar) farqli kimningdir (iqtisodiyot sub’ektlari) tomonidan chiqarilishi, o’ziga xos moliya bozorida muomalada bo’lishi, unda maxsus funktsiyalarni va rolni bajarishi bilan belgilanadi. Har qanday moliyaviy vositani u yoki bu belgi asosida tasniflanishining mazmuni uning xossa va xususiyatlari bilan bog’liq holda amaliy ahamiyati bilan belgilanishini hisobga olsak hamda, agar ko’rilalayotgan vosita turini kelib chiqishi, maqsadi va funktsiyasini, uning bozor muomalasini bir-biri bilan taqqoslaydigan bo’lsak, albatta sezilarli farq namoyon bo’ladi. Masalan, pul va uni tovar toifasiga aylantiruvchi vositalar (kredit, chek, kartochkalar va h.k.) muomalasi uchun ularga hos bo’lgan moliya bozori segmentlari – mos ravishda pul bozori va kreditlar bozori va h.k. zarur, valyuta uchun valyuta bozori, sug’urta risklarini boshqarish hizmatlari uchun sug’urta polislari bozori, qimmatli qog’ozlar uchun esa faqat fond bozori kerak. Moliyaviy vositalarning tovar sifatidagi asosiy maqsadlaridan biri foyda olish bo’lganligi uchun kapitalni (jamg’armani) orttirish – bir vaqtning o’zida kapital qo’yilmalar uchun mo’ljallangan bozor hamdir. Pul mablag’lari moliyaviy vositalarning har qanday turiga qo’yilishi (yo’naltirilishi) mumkin. Buning barcha holatlarida yo’naltirilgan pul mablag’lari

vaqt mobaynida o’z orttirmasiga (yoki zarariga) ega bo’lishi, ya’ni foyda yoki zarar keltirishi mumkin. Demak, moliyaviy vositalarlar moliyaviy resurslarni investorlardan iste’molchilarga tomon va aksincha yo’nalishda harakat qilishini ta’minlovchi vositalar xisoblanadi. Fond bozori vositalari -bu investitsiyalash faoliyatini moliyalashtirishda qo’llaniladigan turli xildagi qimmatli qog’ozlar va ularning xosilalaridir. Investitsion maqsad va investitsiyalarni samarali boshqarish xususiyatlaridan kelib chiqqan holda turli xossa va xususiyatlarga ega bo’lgan vositalar qo’llanilishi mumkin. Fond bozori vositalari vaqt o’tishi bilan uzluksiz takomillashib borishi yoki qandaydir qo’shimcha hossaga va funktsiyaga ega bo’lishi yoki mazmunan va shaklan o’zgarishi tabiiy holatdir. Muomalaga chiqarilishi maqsadi – to’lov va pul aylanmasi (oboroti) uzluksizligini ta’minlash, investitsiyalarni jalb qilish va ular bo’yicha daromad olish bo’yicha, mos ravishda: kredit-pul siyosatini amalga oshirishning qarz munosabatlarini mujassamlashtiruvchi moliyaviy vositalar (davlat va bank vositalari), qarz (davlat va korporativ maqsadda) va ulush (korporativ maqsadda) munosabatlarini ifodalovchi investitsion moliyaviy vositalar. Segmenti bo’yicha: pul, kredit, valyuta, sug’urta, lotereya o’yinlari, qimmatli qog’ozlar (fond, kapital) bozorlari vositalari. Bazisiga ko’ra: pul, valyuta, sug’urta, tovar (jumladan hom ashyo), ko’chmas mulk, indeks, foiz stavka (kelajakdagi daromad), qimmatli qog’oz bazisli moliyaviy vositalar. Iqtisodiyotning u yoki bu sub’ektiga ko’ra: davlat boshqaruvi va hokimiyatlari, banklar-kredit muassasalari, sug’urta tashkilotlari, birjalar, nomoliya tashkilotlari (korporativ) vositalari. Chiqarilish muddati bo’yicha: qisqa, o’rta va uzoq muddatli moliyaviy vositalar. Milliyligi bo’yicha: milliy, xorijiy va xalqaro moliyaviy vositalar.

Iqtisodiy-xuquqiy mazmuni bo’yicha: qarz va ulush munosabatlarini hamda hosilaviy moliyaviy vositalar. Iqtisodiy-huquqiy xossalariga ko’ra: bazaviy va bazisli moliyaviy vositaalar. Bazaviy vositalarga ulush va qarz munosabatlarini o’zida mujassamlashtiruvchi emissiyalanuvchi (derivativlardan tashqari) va emissiyalanmaydigan qog’ozlar kiradi. Bazislilariga esa derivativlar (hosilaviy qimmatli qog’ozlar) kiradi. Funktsiyasi bo’yicha: investitsion vositalar (qimmatli qog’ozlar), banklarning moliyalashtirish vositalari (kredit, depozit, seleng, plastik kartochkalar, cheklar va h.k.), riskni moliyalashtirish vositalari (sug’urta polislari), to’lov vositalari (milliy va horijiy valyuta, halqaro valyuta, kvazivalyuta, birja kotrovkasiga ega bo’lgan valyuta sifatida o’tuvchi oltin, platina, kumush, kamyob elementlar, qimmatbaho toshlar va h.k.), tovar taqsimlovchi vositalar (tovar varranti, konosament, ombor guvohnomasi va shu kabilar), garov qog’ozlari, lotereyalar. Ro’yxatdan o’tkazilishi bo’yicha: emissiyalanuvchi (Aksiya, obligatsiya, derivativlar) va emissiyalanmaydigan (bank sertifikatlari, cheklar, xususiylashtirish jarayonida qo’llaniladigan vaucher va kuponlar, veksellar, ombor guvohnomalari, konosament, garov qog’ozlari va h.k.) vositalar. Muomalaga chiqaruvchining tashkiliy-huquqiy shakliga ko’ra: davlat, munitsipal va korporativ moliyaviy vositalar. Egalik huquqini belgilash bo’yicha: taqdim etuvchiga, egasini ismi yozilgan, orderli moliyaviy vositalar. Daromad turlariga ko’ra: dividend beruvchi, belgilangan va suzuvchi foiz stavkali, kuponsiz (diskontli), yutuqli moliyaviy vositalar. To’lov muddati bo’yicha: spot va muddatli bozor vositalari. Yuqoridagilardan kelib chiqib, fond bozori vositalarni keng qamrovli ekanligi, investitsiyalarni moliyalashtirish jarayonida ularning xossa va xususiyatlari va investitsion maqsad asosida turli vositalardan foydalanish mumkinligini ko’rish mumkin.

2. Moliyaviy investitsiyalar (qimmatli qog’ozlar)ning turlari va xususiyatlari Ma’lumki qimmatli qog’ozlar vositasida investitsiyalarni moliyalashtirish jaxon amaliyotida keng tarqalgan. Moliyaviy investitsiyalarning asosini qimmatli qog’ozlar va ularning xosilalari tashkil etadi. Qimmatli qog’ozlar o’zining investitsion jozibadorligi orqali firma va kompaniyalarning bozor faolligini belgilovchi vositalar xam xisoblanadi. Maxsus reyting agentliklari kompaniyalarning qimmatli qog’ozlarining sifati, ta’minlanganligi, daromadliligi va ishonchliligiga qarab uning investitsion faolligiga baxo beradilar va investorlarning qiziqishiga sabab bo’luvchi yoki kompaniyaning qimmatli qog’ozlari bozor narhiga ta’sir ko’rsatuvchi ko’rsatkichlarni tegishli tahlillar asosida e’lon qiladilar. 2008 yil 22 iyulda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining "Qimmatli qog’ozlar bozori to’g’risida"gi qonuniga muvofiq "qimmatli qog’ozlar – hujjatlar bo’lib, ular bu hujjatlarni chiqargan yuridik shaxs bilan ularning egasi o’rtasidagi mulkiy huquqlarni yoki qarz munosabatlarini tasdiqlaydi, dividendlar yoki foizlar tarzida daromad to’lashni hamda ushbu hujjatlardan kelib chiqadigan huquqlarni boshqa shaxslarga o’tkazish imkoniyatini nazarda tutadi. Qimmatli qog’ozlarning qiymati O’zbekiston Respublikasi milliy valyutasida ifodalanadi". Yuqorida qayd etilgan qonunga ko’ra, qimmatli qog’ozlarga Aksiyalar, obligatsiyalar, xazina majburiyatlari, depozit va jamg’arma sertifikatlari, veksellar, shuningdek, hosila qimmatli qog’ozlar kiradi. Fond bozori vositalar(qimmatli qog’ozlar)ni birlamchi va xosilaviy vositalarga ajratish mumkin. Birlamchi vositalarga Aksiyalar, obligatsiyalar, depozit va jamg’arma sertifikatlari, veksellar va boshqa vositalarni kiritish mumkin. Ular investitsion faoliyatni moliyalashtirishda birlamchi vositalar sifatida ishtirok etadi hamda firmaning investitsion faolligini belgilashda muhim o’rinni egallaydi. Hosilaviy qimmatli qog’ozlar tarkibiga esa amaliyotda optsion,fyuchers, varrant kabi vositalar kiritiladi. Hosilaviy qimmatli qog’ozlar bazis aktivlarining

sifatini, daromadliligini va bozor faolligini, qo’yilmalarning havfsizligini ta’minlashga xizmat qiladi. Birlamchi moliyaviy vositalarni ulush va qarz munosabatlarini tasdiqlovchi vositalarga ham ajratish mumkin. Ulushga egalik qilish va fond bozorida ushbu munosabatlarni ifodalashda Aksiyalar asosiy vosita sifatida ishtirok etadi. Aksiya (frantsuzcha action so’zidan) – o’z egasining aksiyadorlik jamiyati foydasining bir qismini dividendlar tarzida olishga, Aksiyadorlik jamiyatini boshqarishda ishtirok etishga va u tugatilganidan keyin qoladigan mol-mulkning bir qismiga bo’lgan huquqini tasdiqlovchi, amal qilish muddati belgilanmagan egasining nomi yozilgan emissiyaviy qimmatli qog’oz. O’zbekiston qonunchiligida Aksiyalarning har xil turlari – oddiy va imtiyozli, egasining nomi yozilgan va "ko’rsatuvchi egalik qiladigan", shuningdek, kumulyativ Aksiyalarning ta’rifini uchratish mumkin. Obligatsiya (lotincha obligatio so’zidan, majburiyat) –bu uning egasi qarz berganligidan guvohlik beruvchi va unga ushbu qimmatli qog’ozning nominal qiymatini unda ko’rsatilgan muddatda belgilangan (qat’iy) foiz to’langan holda qoplash majburiyatini tasdiqlovchi qimmatli qog’ozdir. Aksiyadan farqli ravishda obligatsiya emitentning mol–mulkiga nisbatan mulk unvoni hisoblanmaydi. U ovoz berish va boshqarish xuquqini bermaydi. Obligatsiya – bu bir shaxsning (sarmoyador – kreditorning) boshqa bir shaxsga (emitent – qarzdorga) mablag’larni foydalanish uchun berganligi (kredit) haqidagi guvohnomadir. Obligatsiyalar ma’lum muddatga chiqariladi va so’ndirilishi shart. Emitentning faoliyati tugatilganda ularning egalari qimmatli qog’ozlar boshqa turlarining egalariga qaraganda an’anaviy tarzda ustunlikka ega bo’ladi. Emitentning xususiyatiga ko’ra obligatsiyalar quyidagi uchta katta guruhga bo’linadi: davlat obligatsiyalari, munitsipal obligatsiyalar, korxonalar obligatsiyalari. Davlat qimmatli qog’ozlari - O’zbekiston Respublikasining g’azna majburiyatlari va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi vakolat bergan

organ tomonidan chiqarilgan obligatsiyalar, shuningdek O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining obligatsiyalari. Munitsipal obligatsiyalarning emitentlari sifatida O’zbekiston Respublikasining milliy – davlat va ma’muriy – hududiy tuzilmalarining hokimiyat idoralari qatnashishi mumkin. Obligatsiyalarni chiqarish to’g’risidagi qaror davlat hokimiyatining mahalliy idoralari: Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar, shaharlar, tumanlar hokimiyatlari tomonidan qabul qilinadi. Korporativ obligatsiyalar - aksiyadorlik jamiyatlari tomonidan chiqariladigan obligatsiyalar h isoblanadi. Korxonalar obligatsiyalari tijorat krediti va munosabatlarining asosiy quroli bo’lib, unda bir turdagi korxonalar qarzdorlar, boshqa korxonalar yoki aholi esa, kreditorlar bo’lishadi. O’zbekiston Respublikasining g’azna majburiyatlari - emissiyaviy qimmatli qog’ozlar egalari O’zbekiston Respublikasining Davlat byudjetiga pul mablag’lari kiritganliklarini tasdiqlovchi va bu qimmatli qog’ozlarga egalik qilishning butun muddati mobaynida qat’iy belgilangan daromad olish huquqini beruvchi emissiyaviy qimmatli qog’ozlar. O’zbekistonda g’azna majburiyatlarining quyidagi turlari chiqariladi: 1. Uzoq muddatli–5 va undan ortiq yil muddatga chiqarilishi mumkin (xalqaro amaliyotda ular BOND degan nomni olishgan). 2. O’rta muddatli – 1 yildan 5 yilgacha bo’lgan muddatga chiqariladigan (NOTE) 3. Qisqa muddatli – 1 yilgacha, 3, 6 va 9 oygacha bo’lgan muddatga chiqariladigan (BILL). “Uzoq muddatli va o’rta muddatli xazina majburiyatlarini chiqarish to’g’risida”gi qaror O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi tomonidan, qisqa muddatlilarni chiqarish qarori esa – Moliya vazirligi tomonidan qabul qilinadi. O’z tabiatiga ko’ra xazina majburiyatlari davlat obligatsiyalariga juda yaqin. Amalda xazina majburiyatlari jismoniy shaxslar uchun chiqariladigan davlat obligatsiyalaridan boshqa narsa emas, ular bo’yicha daromadlarni qimmatli

qog’ozlarga egalik qilishning butun muddati davomida olish mumkin.Depozit sertifikatlari Depozit sertifikati (ingl. Certificate of deposite) – bankka qo’yilgan omonat summasini va omonatchining (sertifikat saqlovchining) omonat summasini hamda sertifikatda shartlashilgan foizlarni sertifikatni bergan bankdan yoki shu bankning istalgan filialidan belgilangan muddat tugaganidan keyin olish huquqini tasdiqlovchi noemissiyaviy qimmatli qog’oz. O’zbekistonda mustaqillikka erishilganidan keyin 1994 yildan boshlab sertifikatlar ikki turda chiqarila boshlandi:  depozit sertifikatlari – yuridik shaxslar uchun, 1 yilgacha muddatga;  depozit (jamg’arma) sertifikatlari – jismoniy shaxslar uchun, 3 yilgacha muddatga. Veksel (nemischa Wechsel so’zidan) – veksel beruvchining yoki vekselda ko’rsatilgan boshqa to’lovchining vekselda nazarda tutilgan muddat kelganda veksel egasiga muayyan summani to’lashga doir shartsiz majburiyatini tasdiqlovchi noemissiyaviy qimmatli qog’oz. Oddiy veksel (solo veksel) – bu qarzdorning (veksel beruvchining) muayyan pul summasini ko’rsatilgan muddatda kreditorga (birinchi oluvchisiga) to’lash majburiyatini ifodalovchi hujjat. Oddiy vekseldan farqli o’laroq, o’tkazma vekselda ikkita emas, balki uchta shaxs qatnashadi: – veksel beruvchi (trassant); – veksel bilan birga u bo’yicha to’lovni talab qilish huquqini oluvchi dastlabki haridor (yoki veksel egasi); – to’lovchi (trassat), unga veksel egasi to’lovni amalga oshirishni taklif etadi (vekselda bu "to’lang" degan so’z bilan ifodalanadi). Hosilaviy moliyaviy vositalar - o’z egalarining boshqa qimmatli qog’ozlarga nisbatan huquqlarini yoki majburiyatlarini tasdiqlovchi va yuridik shaxslar tomonidan emitentning optsionlari, qimmatli qog’ozlarga doir fyucherslar va boshqa moliyaviy vositalar tarzida chiqariladigan qimmatli qog’ozlar.

Hosila qimmatli qog’ozlar (HQQ) – bu shartnomalar bo’lib, ular bo’yicha bir tomon qimmatli qog’ozlarning ma’lum bir miqdorini ma’lum muddatda kelishilgan narxda sotib olish yoki sotish huquqi yoxud majburiyatini oladi. Ko’pincha bazis aktivi (ya’ni shartnoma asosida yotuvchi qimmatli qogoz) sifatida Aksiyalar va obligatsiyalar ishtirok etadi. Hosila qimmatli qog’ozlar optsionlar, fyucherslar va varrantlar ko’rinishida chiqarilishi mumkin. Optsion (nemischa option co’zidan) – emitentning muayyan miqdordagi qimmatli qog’ozlarini optsionda ko’rsatilgan muddatda qat’iy belgilangan narxda sotib olish huquqini tasdiqlovchi emissiyaviy qimmatli qog’oz. Optsionning o’ziga xos xususiyati shundaki, uning egasi qimmatli qog’ozning o’zini harid qilmaydi, balki uni sotib olish yoki sotish huquqiga ega bo’ladi. Bunda u o’zining harid qilish yoki sotish xuquqidan foydalanishi yo bo’lmasa, undan voz kechishi mumkin. Optsionning turlaridan biri varrant ( varrant ) hisoblanadi. fyuchers (futures) - o’zida nazarda tutilgan muddatda muayyan miqdordagi qimmatli qog’ozlarni qat’iy belgilangan narxda sotib olish yoki sotish majburiyatini tasdiqlovchi emissiyaviy qimmatli qog’oz. Fyuchers shartnomalari birjalarda sotiladigan qimmatli qog’ozlarga ham, tovarlarga ham taqdim etilishi mumkin. Fyucherslarning asosiy belgisi – narxining aniqligi va ijro etishning majburiyligidir. Fyucherslar shartnoma bo’yicha sotib olinadigan qimmatlikka egalik qilish huquqining bir qo’ldan boshqa qo’lga zudlik bilan o’tkazilishini nazarda tutmaydi. Fyucherslar yordamida qonun bilan kafolatlangan majburiyat sotib olinadi, bu bitim sifatida rasmiylashtirilishi mumkin. Fyuchersning o’ziga xos belgisi shundan iboratki, ular mazkur qimmatliklar (sotuvchilarda yoki umuman) ayni yilda bormi yoki yo’qmi, undan qati nazar, sotilishi mumkin. O’zbekistonning qonun hujjatlariga ko’ra, fyuchers – bu ma’lum qimmatli qog’ozlarni shartnomada belgilangan narxda ma’lum kelajak sanada sotib olish yoki sotish uchun so’zsiz majburiyatni tasdiqlovchi qimmatli qog’oz

(shartnoma)dir. Bazis aktivi birinchi marta muomalaga chiqarilayotgan qimmatli qog’oz bo’lgan fyucherslarni chiqarishga yo’l qo’yilmaydi. 3. Investitsiya faoliyatini moliyalashtirishda qimmatli qog’ozlar bozorining o’rni va roli tahlili Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida moliya bozorining ajralmas tarkibi hisoblangan qimmatli qog’ozlar bozori (QQB) mamlakatning iqtisodiy rivojlanishida muhim o’rin tutadi. QQBning iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish jarayonidagi rolini oshirish mamlakatimiz oldida turgan ustuvor vazifalardan sanaladi. Ya’ni, u ning iqtisodiyotdagi roli va ahamiyatini oshirish uchun quyidagi muammolar samarali echim topishiga erishish vazifalarini bevosita hal etish bilan bog’liq bo’ladi: investitsiyalarni faol jalb qilish, ishlab chiqarishni modernizatsiyalash va tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, sanoatni rivojlantirish, inflyatsiyani pasaytirish, barqaror iqtisodiy o’sishni ta’minlash. Ushbu muammolarni hal etish QQBning raqobatbardoshligi, xavfsizligi, barqarorligi, likvidligi, investorlar uchun jozibadorligi va risksizligi darajasini ta’minlash bilan uzviy bog’liq bo’lib, turli tashqi va ichki omillar ta’sirini hisobga olish muhim hisoblanadi. Muvofiqlashtiruvchi va nazorat qiluvchi organlar Emitentlar Professional ishtirokchilar Investorlar Davlat mul k i qo’mitasi QQBFMNM Moliya vazirligi Markaziy bank Davlat investitsiya vositachisi, inv estitsiya m aslahatchi si , investitsiya fondi, inv estitsiya aktivlar i ni ishonchli boshqaruvchisi, depozitariy, hisob-kliring palatasi, transfer agent, birjadan tashqari savdo tashkilotchisi Davlat Professional ishtirokchilar uyushmasi Yuridik shaxs larQimmatli qog’ozlar bozori ishtirokchilari Xalqaro moliya tashkilotlar i Xalqaro moliya tashkilotlari Market -me y kerlarFond birjalar i Jismoniy shaxslarYuridik shaxslar

1 -rasm. Qimmatli qog’ozlar bozori ishtirokchilarning tarkibi 1 Yuqor idagi rasmda QQB ishtirokchilarini alohida guruhlarga bo’lib tavsiflangan. Ushbu guruhdagi barcha ishtirokchilar QQB bilan uzviy bog’liqlikda faoliyat ko’rsatadi va QQBning yaxlit infratuzilmasini ta’minlaydi. Bularga quyidagilar kiradi: muvofiqlashtiruvchi va nazorat qiluvchilar, emitentlar, professional ishtirokchilar hamda investorlar. Moliyaviy globallashuv sharoitida rivojlanayotgan dunyoning barcha mamlakatlari uchun muhim muammo iqtisodiyotda o’z milliy QQB rolini oshirish, bunda iqtisodiyotni modernizatsiyalash, sanoatni rivojlantirish, inflyatsiyani pasaytirish, iqtisodiy o’sishning yuqori sur’atlarini ta’minlash maqsadida investitsiyalar jalb qilishni ta’minlash hisoblanadi 2 . Ushbu muammoni hal etishning muhim shart-sharoitlari QQBdagi investitsiyalar, jamg’armalar, iqtisodiy o’sish, inflyatsiya, davlat institutlari faoliyati va monetizatsiya o’rtasida chambarchas aloqalar mavjudligi hisoblanadi. Yuqoridagi xulosalardan kelib chiqib aytish mumkinki, mamlakatimiz QQB rivojlanishini tahlil qilish bugungi kunning muhim masalalaridan biri hisoblanadi. Fond bozori mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida, iqtisodiyotga moliyaviy investitsiyalarni jalb etishda muhim o’rinni egallaydi. Iqtisodiyotni erkinlashtirish, investorlar huquq va manfaatlarini ta’minlash, investitsion muxitni sog’lomlashtrish qimmatli qog’ozlar bozorini samarali rivojlanish investitsiyalar hajmini oshirish imkoniyatini yaratadi. Qimmatli qog’ozlar investitsiya faoliyatini moliyalashtirishda muhim o’rinni egallaydi. Ular o’zida mulkiy va nomulkiy munosabatlarni mujassamlashtirgan xolda, iqtisodiyotda resurslarni tarmoqlar o’rtasida taqsimlash, investitsiyalarni jalb etish, daromad olish imkoniyatini yaratadi. Qimmatli qog’ozlar moliyaviy investitsiyalarni iqtisodiyotga jalb etishning muhim vositalari hisoblanib, iqtisodiyotning xavfsizligi va raqobatbardoshligini 1 Mavzuning nazariy asoslarini tadqiq etilishi natijasida kiritilgan. 2 Mirkin Ya.M. Natsionalniy doklad «Riski finansovogo krizisa v Rossii: faktori, stsenarii i politika protivodeystviya»//Finansovaya akademiya pri pravitelstve RF, 2006.- ss. 47-51. ( www.mirkin.ru ).

ta’minlaydi.Ulushga egalik qilishni tasdiqlovchi vositalar Aksiyadorlik kapitalini ko’paytirish,samarali korporativ boshqaruvda ishtirok etish va belgilangan tartiblarga muvofiq dividendlar olish imkoniyatini yaratadi. Iqtisodiyotda portfel investitsiyalar hajmini oshirish, chet el investorlarini mablag’larini samarali jalb etish, bozorning integratsiyalashuvini ta’minlashga xizmat qiladi. Xulosa qilib aytganda, moliyaviy investitsiyalar hajmini oshirish qimmatli qog’ozlar bozori muhitini yaxshilanish, iqtisodiyotning barqaror rivojlanishini ta’minlashga xizmat qiladi. 4. Moliyaviy investitsiyalar(qimmatli qog’ozlar) samaradorligini baholash Aksiyalar. Aksiyaning muomala muddati cheklanmagan bo’lganligi uchun yillik dividendlarni D absolyut miqdorda o’zgarmas va bir-biriga teng deb olib, aksiyalarning bahosini aniqlashda doimiy renta modelini qo’llash mumkin. Bu modelda renta hadi R = D , unda aksiyaning bahosi:.i Д Ц  Aksiya bahosini aniqlashda Aksiyalar kursi tushunchasi ishlatiladi. Aksiya kursi Aksiya bahosini uning nominaliga nisbati ko’rinishida topiladi: i N Д N Ц К   yoki ulushlar birligida, yoki foizlarda (bu holda tenglikning ikkala tomonini 100 foizga ko’paytirish lozim ) hisoblanadi . Ba’zi tegishli adabiyotlarda “ Aksiya kursi ” tushunchasida dividendlarni ikki hil ifodalash ( absolyut miqdorda va foizlarda ) bilan bog’liq bir muncha chalkashliklar mavjud. Bilish kerakki, dividend har doim absolyut (pul birligida) miqdorda ifodalanadi, foizlardagi ifodasi esa dividendning absolyut miqdorini nominal narh i bilan solishtirishdan kelib chiqariladi.

“Aksiya bahosi” tushunchasini ko’rishda hisoblab topiladigan bahosi nazarda tutilgan. Hisoblab topiladigan bahodan tashqari Aksiya yana quyidagi baholarga ega: - nominal bahoga (nominalga); - kurs bahoga (Aksiyaning bozor bahosi yoki birja narhi sifatida hizmat qiladi); - buxgalterlik (hisob kitobidagi) balans bahosi. Nominal – bu Aksiyaning birlamchi emissiyasida ko’rsatilgan bahosi. Aksiyalarning kurs yoki bozor bahosi (narhi) turlicha va har hil formulalar yordamida hisoblab topiladi. Aksiyaning bu bahosini hisoblashda qo’llaniladigan usullardan birida ikki turdagi investorlarni mavjudligidan kelib chiqiladi. Investorlarning bir turi yuqori dividendlarga yo’nalgan bo’lsa, ikkinchi turi esa Aksiyalarning bozor bahosini ortishiga intiladi. Shunga mos ravishda, Aksiyalarning bozor narhi (bahosi) o’rtacha vaznlashtirilgan summa ko’rinishida aniqlanadi:,1 ,3     y x yЦ i Дx Ц р bunda x – baland dividendlar ni orzu qiluvchi investorlar ulushi; y – Aksiya-lar kurs narhini ng oshishi ni hohlovchi investorlar ulushi; Ts 3 – bo’lib o’tgan savdolarda ( savdolarning yopilishi kunida ) Aksiyalarning ushbu turiga bel- gilangan bozor bahosi (narhi). Aksiyalarning bozor narhini hisoblashda x va u qiymatlariga bog’liq holda kurs ( u ≈ 1 ) yoki dividend ( x ≈ 1 ) yondashuv ishlatilishi mumkin. Lekin na kurs va na dividend yondashuv Aksiyalarning real bahosini aniqlashda qoniqarli natija bera olmaydi. Aksiyalarning kelajakdagi davrlardagi bozor bahosini (narhini) texnik tahlil metodlari yordamida hisoblab topiladi (4.7-paragrafga qaralsin). Bu metodlarga asosan avvalgi davrlar bo’yicha ma’lum bo’lgan Aksiyalarning kurs narhlari statistikasi asosida ushbu Aksiyalar kursi ni kelajakdagi o’zgarishi prognoz qilinadi.

Aksiyalarning balans narhi – bu Aksiyadorlik jamiyatining sof aktivlari hajmini (so’mlardagi) uning joylashtirilgan (to’langan) Aksiyalari soniga nisbati. Aksiyadorlik jamiyatning sof aktivlari quyidagicha hisoblanadi: aktivlar (asosiy vositalar, nomaterial aktivlar, oborot mablag’lar) summasi minus jamiyatning qarzlari (kreditorlar bilan hisob-kitoblar, qarz mablag’lari, kelajak davrlar daromadlari). Aksiyalarning balans bahosi har yili bir marotaba yillik balansni yopilishidan keyin hisoblanadi. Ko’pincha Aksiyaning bozor narhini hisoblashda uning balans bahosi ishlatiladi. Aksiyalar daromadliligi obligatsiyalarnikiga o’hshash hisoblab topiladi. Daromadlilikning uch ko’rsatkichini ajratib ko’rsatish mumkin: 1) daromadlilikning dividend normasi (foizlarda ifodalangan dividendning Aksiya nominaliga nisbati); 2) daromadlilikning joriy normasi (dividendning Aksiyani sotib olish narhiga nisbati):; / i i Д Д Ц Д iT    uning miqdori bankning kredit stavkasini ifodalaydi; 3) daromadlilikning to’liq normasi yoki Aksiyaga vaqtning Δ t davrida egalik qilishdagi daromadlilik. Faqat dividendlarni hohlovchi investorlar ( Aksiyaning kurs narhi o’zgarishi ni hisobga olmaydigan) uchun Aksiya ko’rsatkichlarini hisoblashni ko’ramiz, ya’ni x 1 - x 2 = l, y 1 =y 2 =0 . Bunda daromadlilik noldan katta bo’ladi , agar i 1 > i 2 bo’lsa, ya’ni bank stavkasi pasayganda daromadlilikni kuzatish mumkin (a lbatta, o’zgarmas dividenlar miqdorida). Hozirda barcha mutahassislar tomonidan bir ovozdan Aksiyalar kursi ifodasi qabul qilinmoqda. Yuqorida ta’kidlanganidek, Aksiyalar daromadliligining to’liq normasi uch o’zgaruvchiga bog’liq: dividendlar miqdoriga, bankning ssuda stavkasiga va Aksiyaning sotilish narhiga. Bu o’zgaruvchilar Aksiyalar bo’yicha noaniq miqdorlar hisoblanadi, obligatsiyalar bo’yicha esa faqat ssuda foizi (nominal va

kupon ma’lum) miqdorigina noaniq bo’lishi mumkin. Bu holat (noaniqlik) ishonchsizlikni keltirib chiqarmaydi. Faraz qilaylik, investor qimmatli qog’ozni so’ndirilishiga t 1 kun qolguncha sotib olgan va so’ndirilishiga t 2 kun qolganda esa sotib yuborgan ( t 1 > t 2 ). Bundagi daromadni topamiz. So’ndirilishiga mos ravishda t 1 va t 2 kunlar qolgungacha mavjud bo’lgan depozit foiz stavkalarini t 1 va t 2 orqali belgilab olamiz. Unda sotib olish Ts 1 va sotish Ts 2 narhlari quyidagicha hisoblab topiladi: ) 365 1( 1 1 1 t xi N Ц   ) 365 1( 2 2 2 t xi N Ц   Obligatsiyalarning bahosi va daromadliligini (daromad olish usuliga bog’liq holda) aniqlashda obligatsiyalarning quyidagi har hil turlarini ko’rib chiqamiz: • nominal narhida so’ndiriluvchi oldindan belgilangan kupon (foiz) stavkali obligatsiyalar; • nominal bo’yicha so’ndiriluvchi diskont bilan sotiladigan (joylashtiriladigan) nol kuponli obligatsiyalar; • nominal bo’yicha so’ndiriluvchi bir maromda ortib boruvchi kupon stavkali obligatsiyalar; • “frantsuz turidagi” obligatsiyalar (ular bo’yicha daromad ularni egalari qo’lida bo’lgan davridagina to’lab boriladi). Obligatsiyalarning daromadlari uch ko’rsatich asosida belgilanadi: 1) daromadlilikning kupon normasi (me’yori) bilan (kuponda ko’rsatilgan foiz stavkasida); 2) daromadlilikning joriy normasi bilan (kupon daromadini sotib olish narhiga nisbati bilan); 3) daromadlilikning to’liq normasi bilan (obligatsiyadan to’liq foydalanganligidan: foiz daromad olish, ularni kapitalizatsiyasi va nominal bahosini olish). Moliyaviy investitsiyalar samaradorligini baholashdagi muhim ko’rsatkichlardan biri bo’lib, moliyaviy instrumentlarga yo’naltirilgan investitsiyalar bo’yicha ma’lum davr ichidagi daromad fioizi V ( rate of return )

hisoblanadi. Agar investorning bunday daromadining o’sishi darajasini I moliya instrumentiga yil boshida yo’naltirilgan boshlang’ich investitsiya I 0 va undan ma’lum bir davrda (yil ohirida) hosil bo’lgan orttirma ‘ summasi deb qabul qilinsa, unda quyidagi ifoda ma’nogo ega: I = I 0 + ‘ , Natijada daromad stavkasini (daromadni) V quyidagicha ifodalash mumkin: V = (I - I 0 )/I 0 = ‘/I 0 Ushbu (2) ifodaning surati investorning moddiy farovonligini davr ohirida o’zgarishini (uning darajasini ijobiy yoki salbiy bo’lganini) ko’rsatadi. Qimmatli qog’ozlar bo’yicha daromad olishning boshqa moliyaviy aktivlarga qilingan investitsiyalardan hosil bo’ladigan daromaddan farqli xususiyatini bildiradi. Yuqorida aytilganlardan kelib chiqib investor tomonidan olingan daromadni quyidagicha ifodalash mumkin: ‘ = I - I 0 , 1-chi ifodada I 0 = 1 deb qabul qilib, uni quyidagicha ifodalaymiz: I = 1 + ‘ Ushbu ifodada inflyatsiya hisobga olinmaganligi uchun investitsiya bo’yicha daromad real stavka foiziga R teng bo’ladi. Irving Fisher qoidasiga binoan inflyatsiya i sabali daromad ( 1+i ) martta oshishi lozim bo’lganligi uchun (4) ifodani quyidagicha yozish mumkin: I = (1 + ‘) = (1 + R) = (1+R)(1+i) = 1 + R + i + iR 5-chi ifodada, agar R va i miqdorlari kichik bo’lsa, iR ko’paytma juda kichik bo’ladi, u holda uni hisobga olmasa ham bo’ladi. Shuning uchun 5-chi ifodani quyidagicha yozish mumkin: ‘ = R + i , bunda i – inflyatsion rag’bat, ‘ – nominal stavka, R – real stavka. 7-chi ifodadan prognoz qilinayotgan inflyatsiya sur’ati i va inflyatsion rag’bat bir-biriga mosligi ko’rinib turibdi. Bunday holat o’ta rivojlangan moliya bozori sharoitida bo’lishi mumkin. Agar daromad stavkasining miqdori R+i summadan kichik bo’lsa, moliya bozorida investitsiya qilish ma’noga ega bo’lmaydi. Yana R

va i miqdorlarining kichik darajasida shu ham ko’rinib turibdiki, inflyatsiya sur’atini bir foizga ortishi daromad stavkasini mos ravishda bir foizga ortishiga olib keladi. Ancha uzoq vaqt muddati uchun 6-chi ifodani 5-chi asosida quyidagicha yozish mumkin: ‘ = R + i + iR Yuqorida aytilganlar asosida investorlarni noaniq va hato qarorlar qabul qilishdan saqlash muhim ahamiyatga ega aks xolda turli omillar ta’sirida investorning daromadi kamayishi yoki butunlay yo’qqa chiqishi muikin.. Ma’lumki, kreditor pullarini qarzga berganida ulardan qarz muddati tugamagunicha foydalanishdan mahrum bo’ladi. Qarz oluvchi kredit uchun haq to’lashi lozim bo’ladi. Kreditdan foydalanish uchun kreditorga pul ko’rinishida qarz oluvchi tomonidan to’lanadigan haq foiz shaklida ifodalanadi. Foizlar qarzning asosiy summasiga ma’lum bir davrlarga hisoblanadi. Foizni hisoblashning turli usullari mavjud bo’lib, ularning asosiylarini ko’ramiz. Oddiy (sodda) foizlar. Farz qilaylik, investitsiya qilish uchun qandaydir boshlang’ich R pul mablag’lari mavjud. Investitsiya qilish natijasida ma’lum vaqt muddati (n davrlarda) o’tganidan keyin boshlang’ich summa iPn (i – foiz stav kasi bo’lib, u bo’yicha boshlang’ich R summaga foizlar qo’shiladi) miqdorga o’zgaradi. Ya’ni boshlang’ich summa R ma’lum davrlar (n) o’tishi bilan iPn miqdorga oshib, natijada S (ortgan summa) miqdor hosil bo’ladi: S = P + iPn = P(l + in). (1 + in) ifoda oddiy foizlar bo’yicha orttirma ko’paytiruvchi deb nomlanadi. Orttirilgan summa S boshlang’ich summa orqali topilgan; foiz stavkasini (i) dekursiv stavka deyiladi. 8-chi ifodadan boshlang’ich R summani topish mumkin. Bunda R miqdorini S orqali uni d foiz stavkasi (antisipativ stavka) bo’yicha diskonlash yo’li bilan topish mumkin, ya’ni: P = S-ndS = S(1-nd). (1-nd) ifoda orttirma ko’paytiruvchi deyiladi.

Oddiy foiz stavkalari ko’proq qisqa muddatlardagi hisoblarda qo’llaniladi. Shu munosabat bilan n bir yildan kam davrlarda dekursiv va antisipativ stavkalarni amaliyotda qo’llash xususiyatlarini ko’ramiz. Dekursiv stavka holatida i miqdori quyidagicha qabul qilinadi: 365 t n yoki 366 t n (t – foizni hisoblash kunlari soni). Agar antisipativ stavka ( d ) qo’llanilsa , unda : 360 t n Murakkab foizlar. Bir muncha murakkab holatni foizlarning kapitalizatsiyasini hisobga olib ko’ramiz. Shunga o’hshash murakkab antisipativ stavka uchun quyidagi ifodani olish mumkin: P=S(1-d) n Bunda orttirish ko’paytiruvchi sifatida quyidagi ifoda bo’ladi: n d) 1( 1  Agar qimmatli qog’ozlar daromadliliklarini solishtirishda alterna-tiva sifatida bankdagi depozit qo’yilma daromadliligi tanlansa, unda daromadlilikning alternativ metodini hozirgi vaqtgacha keng qo’llanib kelayotgan pul oqimlarini diskontlash metodi bilan mos kelishini ko’rish mumkin. Bunda quyidagi savollarga javob topish lozim 3 : • bazaviy sifatda qabul qilingan tijorat banklarining depozit stavkasi miqdori to’g’risida; • bankda pullarni oddiy yoki murakkab foiz stavkalarda hisoblab borish sxemasi to’g’risida. Birinchi savolga javobni odatda quyidagicha ifodalaydilar: “bazaviy sifatda ishonchli va barqaror ishlayotgan bank stavkasini tanlash lozim”. Ba’zan bazaviy stavka sifatida Markaziy bankning qayta moliyalashtirish stavkasi olinadi. Lekin bu stavka o’zining bozor tomonidan belgilanmas-ligi, balki Markaziy bank tomonidan bozorga ta’siri ko’rsatish uchun qo’llanishi bilan qoniqtirmaydi. Ammo 3 Kilyachkov A.A., Chaldaeva L.A. Rinok tsennix bumag i birjevoe delo.-M.: Ekonomist’, 2005.-687 s.

ko’p masalalarni echishda yordamga mahsus belgilanadigan bank stavkasi kelishi tufayli, uni baza sifatida olish lozim. Daromadlilikning ichki stavkasi. Masalaning qo’yilishi quyidagicha: qo’yilmaning joriy va kelajakdagi bahosi ma’lum; hozirdagi ma’lum investitsiyalar kelajakda belgilangan bahoni ta’minlovchi bank foiz daromadining depozit stavkasi noma’lum. Daromadning ichki stavkasi quyidagi formula yordamida hisoblanadi: n C F P P .1   Pul oqimlarini diskontlash. Ma’lumki, pul oqimlari - bu investor-larning pul shaklida qilgan investitsiyalaridan har hil vaqtda olgan daro - madlari. Diskontlash investitsiyalarning kelajakdagi bahosini ularning joriy bahosiga keltirilishini ifodalab, har hil vaqt va turli shartlarda qilingan investitsiyalarning har hil turlarini o’zaro solishtirish imkonini beradi.

Asosiy adabiyotlar 1.Vaxobov A.V., Xojibakiev Sh.X., Mo’minov N.G. “Xorijiy investitsiyalar”. O’quv qo’llanma.- T.: Moliya, 2010.-328 b. 2. Вахабов А.В., Разыкова Г.Х., Хажибакиев Ш.Х. Иностранные инвестиции и модернизация национальной экономики. Монография. Т.: Молия, 2011.-300 с. 3.Bekmurodov A.Sh., Karrieva Ya.K., Ne’matov I.U., Nabiev D.H., Kattaev N.T. Xorijiy investitsiyalar. O’quv qo’llanma. –T.:Iqtisodiyot, 2010.-166 b. 4.Mamatov B., Xujamkulov D., Nurbekov O. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. Darslik. – T.: Iqtisod-Moliya, 2014. – 608 b. 5.Kayumov R.I., Xojimatov R.X. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish: Darslik. - T.: TDIU, 2010. - 496 b. 6. Karlibaeva R. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish: O’quv qo’llanma. - T.: Cho’lpon, 2011.-124 b. 7.Raimjonova M.A. O’zbekistonda erkin iqtisodiy hududlarga investitsiyalarni jalb qilish: nazariy asoslari, hozirgi holati va istiqbollari. T.: “Extremum-press”, 2013.-176 b. 8. Toshov O. Investitsion faoliyatni moliyalashtirishni takomillashtirish. T.: “Akademnashr”, 2012.-165 b. 9. Хазанович Э.С. Иностранные инвестиции: У чебное пособие/ Э.С.Хазанович.2-е изд., стер.-М.:КНОРУС, 2011.-312с. 10Xashimov A.A., Madjidov Sh.A., Muminova N.M. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. Darslik. - T.: Sharq matbaa nashriyot uyi, 2014.-208 b. 11 .Шевчук Д.А. Организация и финансирование инвестиций. -Ростов на Дону.: Феникс, 2006.-272 с. 12 .Сергеев И.В., Веретенникова И.И. Организация и финансирование инвестиций. Учебное пособие. – М.: Финансы и статистика, 2001. – 272 с.

O'xshashlar

Investitsiyalarni moliyalashtirishdan moliyaviy vositalar

Investitsiyalarni boshqarish.

Investitsiyalarni loyihaviy moliyalashtirish

Investitsiya faoliyatini moliyalashtirish manbalari va usullari

Investitsiyalarni moliyalashtirishning lizing mexanizmi