Investitsiyalarni boshqarish. - Iqtisodiyot - Referatlar

Investitsiyalarni boshqarish.

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

136.5 KB

Ko'chirib olish

Investitsiyalarni boshqarish. Reja: 1. Subyektda investitsiyalarni boshqarishning umumiy asoslari. 2. Investitsiya loyihasi; uning tarkibi va davom etish 3. bosqichi(10832)1. 4. Investitsiya bozorini baholash va bashorat qilish. 5. Investitsiya faoliyatini moliyalashtirish. 6. Investitsiya risklarini turlari va ularni boshqarish.

1. Subyektda investitsiyalarni boshqarishning umumiy asoslari Investitsiya jarayonlarini izga solib turishning iqtisodiy asoslarini yaratish, ishlab chiqilgan siyosatni amalga oshirishga imkon tug‘diruvchi shart-sharoitni ta’minlash investitsiya siyosatining muhim vazifalaridan biri bo‘lib, iqtisodiy o‘sishga aynan shu yo‘l bilan erishish mumkin. Bozor iqtisodiyoti kapital mulkka mo‘ljallanayotgan investitsiyalarning hajmi tegishli moliya aktivlarining daromadliligiga bog‘liq bo‘ladi. Daromad me’yori orqali esa ana shu aktivlarning bahosi investitsiyalarga bo‘lgan talab va taklifga qarab belgilanadi. Davlatning pul va kredit siyosati orqali investitsiyaga bo‘lgan talab va taklifning nisbati hamda uning tarkibiy tuzilishiga ta’sir kursatishi mumkin. Shunday ekan, bu siyosat turli moliya aktivlaridan olinadigan daromadning hajmiga ham katta ta’sir etadi. U investitsiya tovarlari bozorida investorlarning xatti-harakatining bosh yo‘nalishini, shunga bog‘liq holda investitsiyalar tarkibiy tuzilishini belgilaydi. O‘zbekiston Respublikasi mustaqilligini qo‘lga kiritishi bilan iqtisodiyotimizda bir qancha tub o‘zgarishlar bo‘lishiga olib keldi. Iqtisodiyotning barcha sohalarida yangi atamalarimiz aksini topa boshladi. Moliya kredit va pul munosabatlarida ham yangi atama (termin)lar kullanila boshlandi. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish hozirgi bozor sharoitida muhim urin tutadi. Investitsiyalar mablag‘ sarflamoq, ya’ni lotincha "investor" degan suzdan olingan bo‘lib kapital xarajatlarning hajmi, tarkibi va uning asosiy yunalishlarini anglatadi. Investitsiyalar mamlakatda iqtisodiyotni rivojlantirish maqsadida mamlakatda yoki chet ellarda iqtisodiyotning turli tarmoqlariga uzoq muddatli kapital kiritish degan ma’noni bildiradi. Investitsiyalar tashkil etish va moliyalashtirishda respublika xorij investitsiyalarini jalb etish va ichki jamg‘arma manbalarini safarbar etmay turib, ularning uzi faol

investitsiya ishlari bilan shug‘ullanmay turib, iqtisodiyotning strukturasini tubdan o‘zgartirish vazifasini hal etish qiyin kechadi. Investitsiya tashkil etish va moliyalashtirishda asosiy etibor subyektlarning ishlab chiqarishni kengaytirish, binolarni qayta qurish va texnika bilan qurollantirish uchun mablag‘larni qidirib topishni rag‘batlantirishga qaratiladi. Hozirgi paytda kapital sarflarni mablag‘ bilan ta’minlash manba’larini tarkibi o‘zgarmoqda. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish davlat tomonidan amalga oshiriladi. Bunda investitsiyalar bo‘yicha amal kilayotgan konunlar albatta hisobga olinadi. O‘zbekistonda investitsiyalar agrosanoat kompleksi, yengil sanoat, kimyo va neftkimyo sanoati, mashinasozlik va meditsina soxalariga yunaltirilmoqda. Davlat tomonidan investitsiyalarni tashqil etish moliya-kredit siyosatini to‘g‘ri olib borish buning asosida moliyaviy yordamlar, dotatsiya, subsidiya, qarzlar ko‘rinishida ayrim xudud va tarmoqlarning rivoji uchun yunaltirilishi bular hammasi investitsiyalar va moliyaning moddiy asosini tashkil etadi. Ivestitsiyalarni moliyalashtirishda davlat investitsiya dasturlarini jumladan davlatlararo hududiy dasturlarni davlat budjeti hisobidan va nobudjet mablag‘lar hisobidan amalga oshirish harakatlari orqali ko‘rib chiqiladi. Investitsiyalarni himoya qilish borasida davlat ayniqsa xorij investitsiyalariga kafolatlar va imtiyozlar berishi lozim. Obyektlarga investitsiya mablag‘larini yunaltirish bo‘yicha investitsiyalar real va moliyaviy investitsiyalarga bo‘linadi: real investitsiya - sanoat, qishloq xo‘jaligi, qurilish, va banklarga kapital quyish demakdir; moliyaviy investitsiyalar - qimmatli qog‘ozlar chiqarish va realizatsiya bilan bog‘liq ishlar uchun sarflanadigan mablag‘lardan iborat. Investitsiyalar qatnashish xususiyatiga ko‘ra quyidagicha bo‘ladi.

- to‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalar asosan obyekt aniq bo‘lgan ma’lum maqsadni amalga oshirish real bo‘lgan taqdirda yunaltiriladigan mablag‘lardir. - egri investitsiyalar - bular vositachilar orqali obyektlarga sarflanadi va olingan daromadlar mijozlarning o‘rtasida taqsimlanadi. Bozor sharoitida investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish yunalishlari O‘zbekiston Respublikasining iqtisodiyotini barqarorlashtirish subyektlarning ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun bir qancha tadbirlar hamda investitsiya dasturlari va loyxalarini ishlab chiqish lozim. Hozirgi paytda investitsiyalarning tashkil etish va moliyalashtirish investitsiya siyosatining quydagi yo‘nalishlariga asosan amalga oshirilmoqda. - tashki iqtisodiy faoliyatni yanada erkinlashtirish borasida aniq maqsadni ko‘zlab siyosat o‘tkazish, tovarlarni eksport qilishda xorij investitsiyalari uchun uz daromadlaridan foydalanishlarida birmuncha imtiyozlar tartibini joriy etish. - xorijiy investitsiyalarining asosan kapital manbalarini respublika iqtisodiyotiga jalb etish uchun huquqiy ijtimoiy iqtisodiy shart sharoitlarini yanada takomillashtirish. - O‘zbekistonga jahon darajasidagi texnikalar olib keladigan iqtisodiyot strukturasini vujudga keltirishda yordam beradigan xorij investitsiyalariga nisbatan ochiq eshiklar siyosati utkazish. Hozirgi sharoitda respublikada investitsiya bazasiga rivojlantirish va chukurlashtirish islohatlar strategiyasini muhim sharoiti bo‘lib qoldi. O‘zbekiston respublikasi bir qancha rivojlangan mamlakatlar bilan qo‘shma korxonalar barpo etmokda. Hamkorlikda ishlab chiqarish mahsulotlar va tovarlar ichki bozorni ta’minlamoqda va eksport kilinmoqda. Xorij investitsiyalarini jalb etish maqsadida davlat investitsiya loyxalari va dasturlari ishlab chiqilgan.

Bozor sharoitida har bir investitsiya jarayoni ma’lum bir daromadni olish maqsadida amalga oshiriladi. Subyektlarning investitsiya va investitsion faoliyatining iqtisodiy mazmuni. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy obyektlaridan biri bo‘lib investitsiya hisoblanadi. Investitsiyaning keng ma’nosini uning keyinchalik maqsadni kuzlab qo‘yilgan kapitalni ifodalaydi. Investitsiyalar subyektning aktivida buxgalteriya balansining chap tomonida moliyalash manbayi esa, uning ung tomonida (balansning passivida) aks ettiriladi. Kapital quyilmalar haqiqiy xarajatlar bo‘yicha (investorlar uchun) balansda kursatiladi. Investitsiya faoliyatining obyektlari quyidagilardir, ishlab chiqarish va ishlab chiqarish xizmatlarining yangitdan xosil qilmoqchi va rekonstruksiyalanadigan asosiy organidir, shuningdek xalq xo‘jaligining hamma bo‘limlaridagi mavjud vositalar. Investitsiya faoliyat yuridik shaxslarning amaliy xarajat majmuini uzida namoyon qiladi. Investitsiyalar-bu pul mablag‘lari, kreditlar, bank quyilmalari, ulushlar, aksiyalar, boshqa qimmatli qog‘ozlar, texnologiya, mashina va uskunalar, litsenziyalar bo‘lib tadbirkorlikning turli sohalarida foyda olish maqsadida obyektlarga qo‘yilgan intellektual boylik va mulkchilik huquqlarini yig‘indisidir. Investitsiya sohasi tarkibiga qo‘yidagilar kiradi: 1. Kapital qurilish sohasi (unda xalq xo‘jaligi tarmoqlarining asosiy va aylanma ishlab chiqarish fondlariga investitsiyalar sarflanadi. Bu soha buyurtmachi--investorlar, pudratchilar, loyihachilar, uskuna yetkazib beruvchilar, yakka tartibda va kooperativ o‘y-joy qurilishi bo‘yicha fuqarolar va shu kabi boshqa subyektlarning investitsiya faoliyatini o‘z ichiga oladi).

2. Innovatsiya sohasi (bu sohada ilmiy-texnikaviy mahsulot va intellektual salohiyatlar amalga oshiriladi). 3. Moliya kapitali muomalasi sohasi (bu soha turli shakldagi pul, ssuda va moliya majburiyatlarining harakatlanishini o‘z ichiga oladi). 4. Investitsiya faoliyati sohasi (bu soha subyektlarning mulkiy va mualliflik huquqlarini amalga oshirishni o‘z ichiga oladi); Investitsiyalar shakllariga ko‘ra: moliyaviy, moddiy, mulkchilik huquqlari turlariga bo‘linadi. Moliyaviy investitsiyalarga pul, depozitlar, ulush, aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa o‘zoq muddatli qimmatli qog‘ozlar kiradi. Moddiy turdagi investitsiyalar ikki guruhga: ko‘zg‘aluvchan mulkka va kuchmas mulkka bo‘linadi. Ko‘zg‘aluvchan mulkka mashina va qurilmalar, hamda boshqa moddiy boyliklar kiradi. Kuchmas mulkka bino, inshoot, kommunikatsiya qurilmalari, ya’ni ko‘p hollarda asosiy fondlarning passiv qismi kiradi. Investitsiyalarning turli-tuman shakllari bo‘lib, mulkchilik huquqlari hisoblanadi. Bunday turdagi investitsiyalarni to‘plami bozor munosabatlarining rivojlanish darajasiga va milliy bozor hususiyatlariga ko‘ra o‘zgarib turadi. Investitsiya to‘plami ichidan birinchi navbatda intellektual boylikka ega bo‘lgan huquqlar, tabiiy resurslar va boshqa turdagi resurslardan foydalanish huquqlari ajralib chiqadi. Investitsiyalarning intellektul huquqlar turi mualliflik huquqlari, nou-xau va boshqalar ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Chet el sarmoyadorlari tomonidan institutsion birliklarning ustav kapitaliga ulush sifatida tovar belgilaridan foydalanish huquqini berish, shu xo‘jalik birliklarining sifatli tovar ishlab chiqarishiga olib keladi. Oqibatda, bunday harakat xo‘jalik birliklarining intensiv

rivojlanishiga, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasiga chet el investitsiyalarining oqib kelishiga olib keladi. Tabiiy resurslardan foydalanish huquqini beruvchi investitsiyalar yer va boshqa tabiiy resurslardan foydalanish huquqini ham beradi. Yo‘naltirilayotgan sohalariga, qo‘yilma obyektlariga qarab, investitsiya faoliyatining obyektlari qo‘yidagi turkumlarga ajratiladi: -yangi tashqil qilinadigan va zamonaviylashtiriladigan asosiy fondlar hamda xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida aylanuvchi mablag‘lar; -ilmiy-texnika mahsuloti; -intelektual boyliklar; -aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimmatli qog‘ozlar; -maqsadli pul qo‘yilmalari; -mulkiy huquqlar va boshqalar. Investitsiyalarni amalga oshirishning asosiy bosqichlari qo‘yidagilardir: birinchidan, resurslarni kapital qo‘yilmalarga aylantirish, ya’ni resurslarni investitsion faoliyat natijasi hisoblangan obyektlarga o‘tkazish; ikkinchidan, kapital quyilmalar uchun sarflangan mablag‘lar pirovard natijada investitsiyalar miqdorini oshirish va yangi iste’mol qiymatini yaratish; uchinchidan, ijtimoiy samara yaratish, ya’ni investitsiya faoliyatining pirovard maqsadini amalga oshirish. Agar investitsiyalar natijasida foyda (daromad) yoki ijtimoiy samara olinmasa, investitsiya qilishga qiziqish bo‘lmaydi. Chunki investitsiya- bu hayriya yoki ehson tariqasidagi mablag‘ emas. Boshlang‘ich va oxirgi zanjirlar tutashib, yangi o‘zaro bog‘liqliq jarayoni hosil bo‘ladi: daromadlar-resurslarga aylantiriladi, ya’ni jamg‘arish jarayoni takrorlanadi. Investitsiya faoliyati—tarmoqlarda investitsiyalarning bir marotaba to‘liq aylanishi jarayonidir. Investitsiya davri investitsiyalarning bir marta

aylanishi muddatiga tengdir. YA’ni kapital mulk tariqasida mujassam bo‘lgan qiymatning pul mablag‘lari jamlangan davrdan ular qaytib keladigan paytga qadar bo‘lgan aniq harakatini o‘z ichiga oladi. Davlat korxonalari, firmalar, korporatsiyalarning investitsiya faoliyati ularga soliq-eskirish imtiyozlari (foydani soliqqa tortish bo‘yicha yoki eskirishning imtiyoli me’yorlari)ni berish yo‘li bilan rag‘batlantiradi. Investitsion jarayon investitsion komplekslarda amalga oshiriladi. Investitsiya kompleksi deganda biz aytilgan barcha tushunchalar yig‘indisini ya’ni ularning mazmuni, investitsiya qilish bilan bog‘liq bo‘lgan ishtirokchilarni, bir so‘z bilan aytganda investorlar va investitsiya buyurtmalarining ijrochilarini tushunamiz. Investitsiya kompleksi tushunchasi keng ma’noda qo‘llaniladi, u investitsiya bilan bog‘liq bo‘lgan barcha jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Nazarimizda, bu jarayonlar investitsiya kompleksining tarkibiy qismi bo‘lib, ular doimo bir-birlarini to‘ldirib boradi. Investiiyalar iqtisodiyotning olg‘a harakatini ta’minlovchi dvigatel ekanligi to‘g‘risidagi fikr har qanday iqtisodiy nazariyaning aksiomasidir. Har bir davlat birinchi navbatda, moddiy ishlab chiqarish sohasiga mamlakat va chet el investorlarini jalb qilishi uchun harakat kilmogi lozim. Ushbu maqsadda mauyyan investitsiya dasturi ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi, tegishli investitsiya muhiti yaratiladi. Mustaqil O‘zbekistonda bosqichma bosqich amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar okilona tarmoq, takror ishlab chiqarish va xududi nisbatga erishishni, birlashtirish jarayonlarini rivojlantirishni, iqtisodiy usishni ta’minlashni va hokazolarni ko‘zda tutadi. Mazkur muammolarni hal qilish tegishli investitsiya siyosatini yuritish, investitsiya jarayonlarini tartibga solish va qo‘llab quvvatlashning ta’sirchan tizimini shakllantirish bilan uzviy bog‘liqdir. 2. Investitsiya loyihasi uning tarkibi va davom etish jarayoni(108321)

Respublikamiz iqtisodiyotini tarkibiy qayta qurish aktiv investitsion siyosat olib borish bilan chambarchas bog‘liqdir. Bugungi kunda, keng ko‘lamda xorijiy investitsiyalar jalb qilish respublikamiz iqtisodiyotini yanada rivojlanishini ta’minlovchi asosiy omillardan biridir. Xorijiy investitsiyalarni jalb qilishni tug‘ri investitsiyalar ko‘rinishida hamda davlat zayomlari, halqaro moliyaviy tashkilotlar tomonidan taqdim etilayotgan kredit mablag‘lari ko‘rinishida amalga oshirilishi ko‘zda tutilgan. O‘zbekiston iqtisodiyotining ustivor tarmoqlarini rivojlantirish uchun amalga oshirilayotgan investitsion loyihalarga horijiy kapitalni jalb etilishiga, ayniqsa, katta ahamiyat berilmoqda. Investitsiyadan oldingi izlanishlar va loyihaning samadorligini asoslash uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni yig‘ish ma’lum darajada mashaqqatli va qimmat jarayondir. Shu sababdan investitsiya obyektining samaradorligini baholash ikki bosqichda amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda tahminiy baho amalga oshiriladi. Uning maqsadi investitsiyadan oldingi izlanishlarni tula hajmda o‘tkazishning maqsadga mo‘vofiqligini aniqlashdir. Ikkinchi bosqichda esa tulaqonli izlanish amalga oshiriladi. Investitsiya bozori - investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish uchun zamin yaratib beradi, bu bozor investitsiya tovarlari, qurilish materiallarining barcha turlari, ishlab chiqarish fondlarining aktiv qismi, investitsiya xizmatlaridan iborat. Asosiy elementlari talab va taklif raqobat va baholardan tashkil topgan. Investitsiya bozori tuzilishiga ko‘ra 2 qismga bo‘linadi: 1.Real obyektni ivestitsiyalash bozori. a) to‘g‘ridan to‘g‘ri kapital mablag‘larni yunaltirish bozori b) xususiylashtirilayotgan obyektlar bozori v) kuchmas mulk

g) boshqa real obyektlarni investitsiyalash 2.Moliyaviy investitsiyalash instrumentlarining bozori, fond bozori va pul bozoriga bo‘linadi. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish investitsiyalarning turlari va investitsiya bozorining faollik darajasi uning elementlari urtasidagi nisbatiga bog‘liq bo‘ladi. Ularni bozor konyekturasini o‘rganish orqali aniqlanadi. Investitsion imkoniyatlarni o‘rganish jarayonida loyihaning yashovchanlik qobiliyati aniqlanishi bilanoq, investitsiyalarga kumaklashish va ularni amalga oshirishni rejalashtirish bosqichlari boshlanadi. Biroq bunda asosiy harakatlar loyihani yakuniy baholash bosqichi va investitsion fazasiga to‘g‘ri keladi. Cheklangan resusrlarning yuqotilishini kamaytirish uchun konseptual bosqichdan tortib subyektni foydalanishga topshirgungacha investitsiya loyihasini ishlab chiqishdagi harakatlar ketma-ketligini aniq tushunish kerak bo‘ladi. Shu bilan birgalikda, investitsiyalar jalb qilishga kumaklashuvchi investitsiya tashkilotlar, tijorat banklari, moliyaviy muassasalar, uskuna yetkazib beruvchilar, eksport kreditlarini sug‘urtalash agentliklari va maslahat firmalari kabi turli ishtirokchilarning loyihadagi roliga ham ahamiyat berish lozim. Investitsion loyihalarni tayyorlash uch bosqichdan iborat: investitsiya imkoniyatlarini aniqlash (imkoniyatlarni o‘rganish); loyihaning muqobil variantlarini tahlil qilish va dastlabki loyiha tanlash, hamda loyiha, ya’ni texnik iqtisodiy asoslashlar (TIA)ning tayyorlash; loyiha bo‘yicha xulosa va investitsiyalar kiritish haqidagi qaror (baholash xulosasi)larni qabul qilish. Ta’minot izlanishlari, yoki funksional izlanishlar ham loyiha tayyorlash bosqichining qismi hisoblanadi, birok lekin alohida utkaziladi. Loyihani mana shu barcha bosqichlardan utkazish ham investitsiyalar kiritishga kumaklashib, qaror qabul qilish va loyihani amalga oshirish uchun yaxshi zamin yaratadi.

Investitsiya imkoniyatlarini aniqlash investitsiya faoliyatining boshlangich nuktasidir. Oxir okibat u investitsion mablag‘larini to‘plashni boshlab yuborishi mumkin. Rivojlanayotgan yoki rivojlangan mamlakatlarda bo‘lgan xususiy yoki davlat sektoridagi potensial investorlar vujudga kelayotgan investitsi imkoniyatlari to‘g‘risida axborot olishdan manfaatdordirlar. Investitsi loyihasini identifikatsiya qiladigan axborotni yaratish uchun kullaniladigan yondashuvlar iqtisodiyot sektori va subyekt darajasida bo‘lishi kerak. Ushbu yondashuvlar uchun izlanishlarning ikki yunalishi xosdir. Iqtisodiyot sektori darajasida rivojlanayotgan mamlakatlarning butun investitsiya imkoniyatlari hamda ushbu mamlakatlarning xorijiy investitsiyalarga bo‘lgan umumiy qiziqishini tahlil qilish lozim. Su’bekt darajasida esa ham rivojlanayotgan, ham rivojlangan mamlakatlardagi yakka loyihachilarning aniq investitsiya talablarini o‘rganish talab qilinadi. Investitsiya imkoniyatlarini o‘rganish nihoyatda yuzaki xususiyatga ega va ko‘pincha batafsil tahlil emas, balki umumiy baholarga asoslanadi. Xarajatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar odatda uskuna yetkazib beruvchilar kabi manbalardan olingan axborotlarga emas, balki uxshash loyihalardan olinadi. Vaziyatga qarab yoki umumiy imkoniyatlar (sektorli yondashuv), yoki aniq bir loyihaning imkoniyatlari (subyekt darajasidagi yondashuv), yoki ikkalasi ham o‘rganilishi kerak. Izlanishlarning mazmuni loyihaning turi va xususiyatiga qarab uzgaradi. Biroq ushbu izlanishlar loyihaning muhim jihatlariga bog‘liq bo‘lgani uchun xulosalar yetarli darajada ravshan bulmogi talab qilinadi. Chunki xulosalar loyihani tayyorlash jarayonining keyingi bosqichi uchun asos bo‘lishi kerak. Ko‘p hollarda ta’minotni o‘rganish texnik iqtisodiy asoslashlar (TIA)ni tayyorlashdan oldin yoki undan keyin o‘tkazilganda izlanishlar TIAning ajralmas qismini tashqil qiladi, va bu ҳолда ТИАнинг умумий қиймати ва унга кетадиган харажатлар камаяди .

Texnik iqtisodiy asoslash investitsiya kiritish haqida qaror qabul qilish uchun zarur bo‘lgan barcha axborotni berishi kerak. Shu sababdan investitsiya loyihasi uchun zarur tijoriy, texnik, moliyaviy, iqtisodiy va ekologik sharoitlar dastlabki xulosa bosqichida ko‘rib chiqilgan qarorlarning muqobil variantlari asosida aniqlanishi va tanqidiy baholanishi kerak. Mana shu urinishlarning natijasi loyiha bo‘ladi. Uning dastlabki shartlari va maqsadlari loyihadan ko‘zlangan asosiy maqsad, marketing strategiyasining mumkin bo‘lgan variantlari, bozorda erishilajak va erisha olinadigan ulush, tegishli ishlab chiqarish quvvatlari, korxonaning joylashishi, mavjud xom ashyo va materiallar, texnologiya va mexaniq jihozlar, va, nihoyat, zarur bo‘lsa, ishlab chiqarishning atrof muhitga ta’sirini baholashdan kelib chiqib aniqlanishi zarur. Izlanishlarning moliyaviy qismi investitsiyalarning hajmi, shu jumladan, sof aylanma kapital, ishlab chiqarish va marketing xarajatlari, sotishdan olingan tushum va investitsiya qilingan kapitalning keltiradigan daromadini aniqlashdan iboratdir. Investitsiya va ishlab chiqarish xarajatlarining yakuniy bahosi hamda iqtisodiy va moliyaviy daromadlilikning keyingi hisob-kitoblarini utkazish fakat barcha muhim jixatlar va ular bilan bog‘liq chiqimlarni hisobga olgan holda loyihaning chegaralari aniqlangandagina maqsadga muvofiqdir. Loyihaning butun hajmi keyingi ishlar uchun asos bo‘luvchi chizmalarda ifodalangan bo‘lishi kerak. Baholash xulosalari nafaqat mua’yyan bir loyiha, balki u bilan bog‘liq sanoat sohalari va umuman iqtisodiyotga ham tegishli bo‘ladi. Chunonchi, avtmobilsozlik subyekti baholansa, xulosa shuningdek kompaniya va ushbu soha o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar, ya’ni xom ashyo va uskuna

yetkazib beruvchi , transport sektori, yo‘llarning mavjudligi va energota’minot imkoniyatlarini ham hisobga oladi. Baholash xulosasini tuzganda yirik loyihalar uchun amaliy muhit, joylashuvi, bozor va resurslarning mavjudligidan kelib chiqqan barcha omillarning tahlili va ma’lumotlarni tekshirish talab qilinishi mumkin. Investitsiya fazasi, yoki loyihani amalga oshirish birinchi navbatda va asosan, loyihani boshqarish sohasidagi keng qamrovli maslahat va loyiha ishlarini o‘z ichiga oladi. Investitsiya fazasi quyidagi bosqichlarga bo‘linishi mumkin: loyihani amalga oshirish uchun huquqiy, moliyaviy va tashqiliy asoslarni urnatish; texnologiyalar, shu jumladan, asosiy loyiha ishlarini olish va yetkazish; loyihaga batafsil ishlov berish va kontraktlar tuzish, shu jumladan, tenderlarda qatnashish, takliflarni baholash va muzokaralar utkazish; yer olish, qurilish ishlari va uskunalarni o‘rnatish; ishlab chiqarish marketingi, shu jumladan, ta’minot va firma ma’muriyatini tashkil qilish; personal to‘plash va uni o‘qitish; foydalanishga topshirish va subyektni ishga tushirish. Batafsil loyiha- konstruktorlik ishlari bo‘limni tayyorlash, texnologiya va uskunani yakuniy tanlash, qurilish grafigini tayyorlash va rejalashtirish, yunalish-texnologik haritalari, ko‘lam chizmalari va turli sxemalarni tayyorlashni o‘z ichiga oladi. Tenderlarda qatnashishi va takliflarni baholash bosqichida o‘zini yaxshi namoyon qilgan ko‘p sonli mahalliy va xalqaro ta’minotchilardan loyiha uchun tovar va xizmatlar borasida keng takliflar olish muhimdir. Muzokaralar utkazish va kontraktlar tuzish texnoloiyalarni berish, inshootlar kurish, mashina va uskunalar sotib olib, urnatish hamda loyihani moliyalashda yuzaga keladigan huquqiy majburiyatlar bilan bog‘liqdir. Ushbu bosqichda, bir tomondan, investor yoki

tadbirkor va, ikkinchi tomondan, moliyaviy muassasalar, maslahatchilar, arxitektorlar hamda xom ashyo, material, zarur resusrlarni yetkazib beruvchilar urtasida shartnomalar tuziladi. Muzokaralarni o‘tkazishda rivojlanayotgan mamlakatlar katta muammolarga duch kelishadi, shuning uchun tajribali maslahat firmalari bilan hamkorlik qilishga to‘g‘ri keladi. Ammo hattoki mos maslahatchi firmani tanlash ham qiyin bo‘ladi va tegishli tajriba hamda ishonchga asoslanadi. Subyektni foydalanishga topshirish va ishga tushirish – odatda loyihani amalga oshirishning qisqa, ammo texnik jihatdan muhim davridir. U oldingi qurilish bosqichini keyingi foydalanishga topshirish (ishlab chiqarish) bosqichi bilan bog‘laydi. Mana shu bosqichda erishilgan muvaffakiyat loyihaning kelajakdagi yashovchaniligidan darak berib, uni rejalashtirish va amalga oshirishning samaradoligini ko‘rsatadi. Loyihani yaxshi rejalashtirish va samarali boshqarish qurilish, subyektni ochish uchun zarur bo‘lgan uskuna yetkazib berish va montaj qilish, ishlab chiqarish personallarini to‘plash va o‘qitish, barcha ishlab chiqarish resurslarini yetkazib berish kabi harakatlar uz vaqtida, ya’ni loyihalashtirilayotgan subyektni ishga tushirishdan oldin qilinishini kafolatlashi kerak. Yuqorida keltirilgan bosqichlardan har birini rejalashtirishda yul qo‘yilgan har qanday xato va noaniqliklar loyihani muvaffaqiyatli amalga oshirishga, ayniqsa, subyektni ishga tushirish bosqichida salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bunga yo‘l qo‘ymaslik uchun har xil faoliyat turlarini samarali muvofiqlashtirish zarur. Bu narsaga faqat puxta kalendar rejalashtirish bo‘lgandagina erishish mumkin. Buning uchun turli, masalan, «tanqidiy yul» hamda «loyihani baholash va tahlil qilish usullari ishlab chiqilgan. +anday usullar tanlanmasin, loyihani joriy qilish jarayonida dastlabki grafikning bajarilishini muntazam ravishda tahlil qilish kerak. Bu ish qurilish ishlarini bajarish vaqtida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan har qanday tafovutlarni aniqlash va

ularning xarajatlarga ta’sirini hisobga olish uchun qilinadi. Bundan kelib chiqadiki, taxminiy ko‘rsatkichlarni doimo investitsiya faza davomida yig‘iladigan real investitsiya va ishlab chiqarish xarajatlar bilan taqqoslash kerak. Bu narsa loyiha daromadliligining umumiy ko‘rsatkichidagi oxirgi uzgarishlarni kuzatish va nazorat qilish uchun qilinadi. Bu esa, uz navbatida, qisqa muddatli ssudalar ko‘rsatkichlari va investitsiya loyihasidagi aksiyadorlik ulushining o‘zgartirishini talab qilishi mumkin. 3. Investitsiya bozorini baholash va bashorat qilish Ko‘plab mamlakatlar xorijiy quyilmalarni jalb etish maqsadida imtiyozli sharoitlarni yaratadi, xususan kapitallarni asrash va zararlarni qoplashni kafolatlaydi, imtiyozli soliq olishni kiritadi va foydani xorijga erkin o‘tkazishga ruxsat beradi, olingan daromadlar va boshqalarni qayta investitsiyalashga sharoitlar yaratadi. Investorlarni jalb etishdagi ularni eng birinchi urinda kiziktiradigan omillar quyidagilardir: iqtisodiy vaziyat, siyosiy vaziyat, huquqiy soxa, geografik urin, institutsional tashkiliy texnik soha. Investitsiyalarni moliyalashtirishning shart-sharoitlarini hisobga olib, respublika xududlarida investitsiya hajmini o‘stirish uchun izlanishlarga quyidagilarni kiritish mumkin: asosiy ishlab chiqarish fondlarining resurslar va muddatlarni inobatga olgan holda qayta ishlab chiqarish dasturini tuzish va amalga oshirishi; investitsion jarayoni tartibga solishning maqbul mexanizimini tanlash; o‘z resurslarini topish va kapital quyilmalarning moliyalashtirish manbalarini oqilona nisbatini aniqlash; xorijiy sheriklar bilan aloqa o‘rnatish va ularning mablag‘larini mintaqa iqtisodiyotiga jalb etish;

kapital quyilmalarning samaradorligini oshirish. Iqtisodiy usishga erishish uchun nafakat investitsiyaning hajmini ko‘paytirish, balki ularning yunalishini va tuzulmasini to‘g‘ri tanlash ham muhim ahamiyat kasb etadi. Investitsiyalash uchun shunday ishlab chiqarish turlari va subyektlarni tanlash zarurki, ular tezda o‘zini qoplab, yuqori darajada iqtisodiy va texnologik samara bera olsinlar. Bunday holatda investitsiyaning tezda qaytarilishi va qanchalik samaradorligi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu investitsion jarayonni jonlantirish uchun turtki berishi, keyinchalik esa investitsiyalash uchun afzal tarmoqlaar va xo‘jalik yuritish subyektlarini tanlashga imkoniyat yaratish mumkin. Investitsiyaning qisqa muddatli siyosati iqtisodiy usishni ta’minlovchi tarmoqlar va subyektlarning ahamiyatini hisobga olib, uzoq muddatga mo‘ljallangan strategiyaga ega bo‘lishi lozim. Tarmoqlarning uchta asosiy guruhi: eksportga layoqatli qazilma sanoat, ilmiy-texnik imkoniyatlariga ega, eskirgan va xali texnik takomillashmagan tarmoqlar mavjud. 4. Investitsiya faoliyatini moliyalashtirish. Bozor iqtisodiyoti sharoitida subyektlarning asosiy va aylanma ishlab chiqarish fondlariga investitsiyalarni moliyalashtirishning o‘ziga xos manbalari shakllantirilgan bo‘lib bunday manbalari subyektlarning o‘z o‘zini moliyalashtirish tamoyillariga asoslangan holda qo‘yidagi manbalari mavjuddir: - yuridik va jismoniy shaxslar jamg‘armalari; - bank kreditlari hisobiga moliyashtiriladigan investitsiyalar - xorijiy investitsiyalar i - davlat budjeti va budjetdan tashqari fondlarning mablag‘lari hisobiga moliyalashtiriladigan investitsiyalar. So‘nggi yillarda investitsiyalarning tarkibi, xususan, budjetdan ajratiladigan investitsiyalar va bank kreditlarining ahamiyati keskin o‘zgardi. Davlat budjetining

investitsiya sarflari 2003 yilda 29,4 foizni tashqil qilgan bo‘lsa, 2004 yilda 0,9 foizga ko‘paygan, ya’ni 30,3 foizni tashkil etdi. Xorazm statistika bosh boshqarmasi ma’lumotlariga ko‘ra, bu ko‘rsatkich Xorazm viloyatida 2004 yilda 2003 qaraganda 14,6 foizga ko‘paygan. Monetar siyesatning kuchaytirilishi subyektlar moliyaviy ahvolining barqaror emasligi yuridik va jismoniy shaxslarning mablag‘laridan moliyalashtiriladigan investitsiya loyihalarining hajmiga o‘z ta’sirini ko‘rsatmay qo‘ymaydi. Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishga va subyektlar uchun samarali bo‘lishiga iqtisodiy infratuzilmaning markaziy bug‘ini moliyaviy mexanizmning tarkibiy qismi bo‘lgan soliqlar mexanizmi hisoblanadi. Chunki soliqlar ham har bir subyekt miqiyosida tuzilgan investitsiya loyihalarning iqtisodiy samarasi taqdirini hal qilishda asosiy o‘rinni egallaydi. O‘zbekistonda ham investitsiya loyihalarini tuzishda va moliyalashtirish uchun qo‘lay investitsiya muhitini yaratish bo‘yicha izchil chora- tadbirlar ko‘rib chiqilmoqda. Ularning negizida ikkita asosiy omil yotadi: -iqtisodiy barqarorlik; -inflyatsiya jarayonlarini tartibga solish va milliy valyuta- so‘mning to‘lov qobiliyatini oshirishga yo‘naltirilgan makroiqtisodiy siyosat. Hozirgi paytda O‘zbekiston Respublikasida qo‘lay investitsiya loyihalarni tuzish va ularni moliyalashtirish bo‘yicha qo‘yidagi omillar aniq ko‘rsatib beradi: -investitsiya loyihalari bilan shug‘ullanuvchi shaxslarni rag‘batlantirish; -sanoatning ustivor sohalari, yokilg‘i, energetika majmualari bo‘yicha investitsiya loyihalarini tuzishning jadallashtirilishi; -halq xo‘jaligining ilm fan talab tarmoqlarda ishlab turgan quvvatlarni yangilash va yangilarini barpo etish bo‘yicha intellektual investitsiya loyihalarining amalga kiritilishi;

O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyetiga investitsiyalarni loyihalar asosida jalb etish ko‘p jihatdan turli xil investitsiya muassasalari faoliyatining avj olishiga, qimmatli qog‘ozlar bozori tashkil topishi, inflyatsiya jarayonlarining bartaraf etilishi va ishlab chiqarishning barqarorlashishiga bog‘liqdir. Mamlakatimiz investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va rag‘batlantirish bevosita qo‘yidagi masalalarni hal etishga yordam beradi: -yangi zamonaviy texnika va texnologiyalarni respublika iqtisodiyotiga jalb qilish, ularni ishlab chiqarishga joriy qilish, bir necha yillar davomida sifatsiz, haridor talabiga javob bera olmaydigan mahsulot ishlab chiqaruvchi eski texnikalardan tezroq qutilish; -yangi ish joylarini tashqil qilish va aholining ishsiz qismini ish bilan ta’minlash, shu bilan birga, horijning ilg‘or boshqarish tajribasini joriy etish va shu orqali mehnat unumdorligini oshirish; -jahon bozori talablariga mos sifatli mahsulotlar ishlab chiqarish va ularni eksport qilish evaziga mamlakatga qadri baland valyutalarning ko‘proq kirib kelishini ta’minlash. Bundan tashqari ayrim investitsion loyihalaridan olinadigan daromadlari bo‘yicha soliq va bojxona imtiyozlari mavjud. Bunga misol qilib qo‘yidagilarni kelitirib o‘tamiz: -respublika investitsiya dasturiga kiritilgan investitsiya loyihalariga sarf etilayotgan xorijiy sarmoyalar ishtirokidagi ishlab chiqarish subyektlari foyda solig‘idan 7 yilgacha ozod qilindi, avval bu muddat 5 yil edi; -qo‘shma korxonalarda horijiy sarmoyalarning ulushi 50 foiz va undan ortiq bo‘lsa, bu subyektlarning daromadidan olinadigan soliq foizi jamg‘arma miqdoriga qarab, 300,0 ming A+SH doollaridan 1 mln. dollargacha 20 foiz, 1 mln. A+SH dollariga teng va yuqori bo‘lgandan 16 foiz foyda solig‘i belgilandi;

-agar ishlab chiqarish hajmida 25 foizdan ko‘proq mahsulot bolalar uchun mo‘ljallangan bo‘lsa, bu korxona ishlab chiqarish boshlangandan 5 yil muddatga daromad solig‘ini to‘lashdan ozod etiladi; -korxona investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda horijiy investorlarning hissasi 50 foiz va undan yuqori bo‘lsa, ular 2 yil muddatga daromad solig‘idan ozod bo‘ladilar. Bularning barchasi investitsiya loyihalari asosida subyektlarning jahon bozoriga bemalol chiqishi va O‘zbekiston Respublikasining eksport salohiyatini oshirish uchun texnologiya va mahsulotlarning sifatliligi va raqobotbardoshligini ta’minlash imkonini beradi. Rivojlangan mamlakatlarda chet el investitsiyalarini moliyalashtirish manbalarining 50-60 foizi tashqil qilinishini inobatga olsak, hozirgi paytda mamlakatimizga chet el investitsiyalarini ko‘prok jalb qilish va ular ishtirokida qo‘shma korxonalar tashqil qilish muhim ahamiyatga egadir. Iqtisodiyotning erkinlashtirilishi islohotlarning hozirgi bosqichining bosh strategik yo‘nalishiga aylanib bormoqda. Bu iqtisodiyot subyektlari bo‘lmish korxona, xo‘jalik va tashqilotlarning to‘la tukis mustaqil bo‘lishini, o‘z faoliyatini bozor talablariga binoan tashqil etishlariini taqozo etadi. Erkinlikning muhim talabi o‘z- o‘zini moliyalashtirish prinsipiga izchil amal qilish, ya’ni har bir xo‘jalik subyekti o‘z xarajatlarini o‘z daromadlari bilan qoplashidir. Bu moliyalashtirish tor ma’noda subyektning ichki mablag‘i hisobidan, keng ma’noda kredit hisobidan ham amalga oshirilishi mumkin. Investitsiya loyihalarini o‘z mablag‘lari hisobidan moliyalashtirish bu ichki manbai ya’ni taqsimlangan foyda va amortizatsiya ajratmasidir. Bu yerda investitsiya loyihalarini moliyalashning ichki imkoni 3 narsa bilan chegaralanadi:

Birinchisi, nodavlat korxonalarning ko‘pligini, ayniqsa agrar sohada norentabellik, qolganlarida rentabellikni past bo‘lishi, foydani qayta moliyalashtirishga chegara qo‘yadi. Ikkinchisi, nodavlat sektorda amortizatsiyaga investitsion loyihalarning moliyalashga yuborish imkonining ozligi. Ko‘pgina korxonalarda asosiy fondlar tuzib bo‘lganiga qaramay amortizatsiya ajratmalari yetarli emas. Buning ustiga nodavlat sektordagi kichik korxonalar, tarmoqqa xo‘jaligi va yakka tartibda ishlash sermehnat bo‘lganidan asosiy fondlar g‘oyat kichik, amortizatsiyaga ajratma esa jiddiy investitsiya manbai bo‘la olmaydi. Masalan, kichik biznes korxonalarida yalpi sarflar 62 mlrd. so‘m bo‘lgan bo‘lsa, shundan moddiy sarflar atiga 8,3 mlrd. so‘mni (13,4%) tashkil etadi va bu asosiy kapitalning yetarli emasligini ko‘rsatadi; Uchinchisi, aksiyadorlik jamiyatlarida foydani dividend uchun ajratish zaruriyati uning taqsimlanmagan qismini qisqartirib, uni qayta moliyalashtirishni cheklaydi. Bu yerda aksiyadorlarning dividend olish ishtiyoqi bilan kelajakni ko‘zlab taqsimlanmagan foydani ko‘paytirish o‘rtasida ziddiyat bor. Shu bois, ko‘p hollarda foydani qayta moliyalashtirish dividend berishdan voz kechish hisobidan bo‘ladi. Masalan, «Yulduz» aksiyadorlik tikuvchilik firmasi 2001 yilda dividend berib, investitsiyaga mablag‘ ajrata olmasa, 2002 yilda investitsiyaga mablag‘ qo‘yib dividend olmaydi. Aytilgan omillarning ta’sirida ichki moliyaviy investitsiyalar hissasining kamayib borishi yuz bermoqda. Bunday tendensiya iqtisodning hamma sektoriga xos bo‘ladi. Agar 2002yilda jami korxonalarning o‘z mablag‘i jami moliyaviy investitsiya loyihalarida 46,2% qilgan bo‘lsa, 2003 yilda 21,9% bo‘ldi. Ammo bu korxonalarning moliyaviy ahvoliga qarab har xil bo‘ldi, chunonchi fermer xo‘jaligida 43,1%, ijara korxonalarida 46,1%, qo‘shma korxonalarda 2,3%, shirkatlarda 69,5%. Agar ba’zi bir toiofa

korxonalarda investitsion loyihalarni o‘z mablag‘lari hisobidan moliyalashtirish ularning ahvoliga bog‘liq bo‘lsa, boshqa toifa korxonalarda masalan, qo‘shma korxonalarda u pulni investitsiyalashga katta zaruriyat bo‘lmasligidan kelib chiqadi, chunki bu yerda horij investitsiyasi mavjud. O‘z o‘zini moliyalashtirish manbalari bilangina emas, balki korxona mablag‘ini nimaga investitsiyalash bilan ham farqlanadi. Investitsion loyihalar har xil oqimda kechadiki, ular firmalar va dehqon xo‘jaligi mablag‘laridan iboratdir. Bu oqimlarni ta’minlovchi moliyaviy resurslar turlicha, ular o‘z mablag‘lari va bank kreditlaridan iborat, lekin ularga murojaat etish bir xil emas. Bu investitsiya loyihasining moliyaviy ahvoli bilan izohlanadi, ammo ularning investitsiya loyihasiga talabi ixtiyoridagi asosiy mablag‘lariga bog‘liq. Ishlab chiqarish investitsiya loyihalari faqatgina iqtisodiy o‘sishni ta’minlabgina qolmay, balki mehnatga layokatli aholining bandligini oshirish, uni daromad bilan ta’minlash kabi ijtimoiy muammolarning yechimiga xizmat qilishi turgan gap. Loyihaviy moliyalashtirish – bu bank kreditlashining bir turi bo‘lib, investitsiya loyihalarini kreditlashda kreditor qisman yoki to‘liq majburiyatni (xatarni) o‘z bo‘yniga oladi. Loyihalarni tuzishda bevosita loyihaviy kompaniyalar ishtirok etadi. Oddiy kredit operatsiyalarida bank mijozning to‘lov qudrati, loyihaviy holati bilan qiziqsa, loyihaviy moliyalashtirishda asosiy diqqat loyihaviy tahlilga qaratiladi. Buning uchun loyihaning ta’sirchanlik darajasining baholanishi, «zararsizlik nuqta»sini belgilanishi va boshqacha usullar qo‘llaniladi. Loyihaviy moliyalashtirishda xatar darajasining yuqoriligini hisobga olib, kreditorlar investitsiya loyihalarini amalga oshirishda amal

qiluvchi xatarlarni boshqarishning eng foydali bo‘lishini ta’minlashga harakat qiladi. Xatarni kamaytirishning an’anaviy usullaridan tashqari, infestitsiya loyihalarini amalga oshirishdagi ishtirokchilarga uni taqsimlash usullari ham qo‘llaniladi. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishdagi xatarlarni kreditor va qarz oluvchi o‘rtasida taqsimlashda loyihani moliyalashtirish qo‘yidagicha tasniflanishi mumkin: -loyihani moliyalashtirishdagi kreditorning qarzdorga nisbatan huquqsizligi; -chegaralangan miqdorida loyihani moliyalashtirish; -to‘liq miqdorida loyihani moliyalashtirish. Loyihani moliyalashtirish, bank-kreditor uchun yuqori xatarda harakterlansa, tavakkalchilik moliyalashtirish bilan o‘xshashlik tomonlari bor. Tavakkalchilik moliyalashtirish tavakkal biznes fondlari orqali ta’minlanadi, bu fondlar yuqori xatardagi faoliyatni mablag‘ bilan ta’minlash uchun tashqil etiladi. +oidaga ko‘ra bu loyihalar asosan yangi texnologiya va mahsulotlar o‘stida izlanishlardan iborat. Iqtisodiyotning og‘ir sektorlariga loyihaviy moliyalashtirish orqali bank kapitalining oqib kirishini rag‘batlantirish maqsadida, hukumat tug‘ridan-tug‘ri yoki aylanma to‘rtki berishi mumkin. Xususan kafolat berish va boshqalar. Kreditor uchun loyihaviy moliyalashtirish yuqori xatar bilan bog‘liq bo‘lishini hisobga olganda, asosiy e’tibor loyihani puxtalik zahirasini baholashga qaratiladi. U qarzni qoplash koeffitsenti bilan belgilanadi. Loyihadan ko‘tilayotgan sof daromad summasini kredit qarzdorligi bo‘yicha to‘lov (rejalashtirilgan )ga aloqasi bilan topildi. Har qanday holatda DCR 1dan kichik bo‘lmaydi. Jahon amaliyotida 80 yillardagi bu ko‘rsatkichning eng past darajasi etib 2:1 (200%). Bugungi kunga kelib jahon bozoridagi LK borasidagi o‘tkir raqobat bu koeffitsentni 1,3:1 (30%) tushirdi. Albatta kreditning qaytarilish tartibi singari LM dagi kreditlarni o‘zishda

DP(deficated porcentage) kabi usullardan ham foydalaniladi. Unga ko‘ra bank naqd pul olishiga foiz belgilash asosida qarzni o‘zishga imkon beradi. DP DCR darajasiga ko‘ra belgilanadi. DCR koefitsenti 1 ga tushishi DP ni 100% chiqishiga sabab bo‘ladi. Loyihaviy moliyalashtirishning moliyaviy chizmasini 2ga ajratish mumkin: 1) loyihalarni parallel moliyalashtirish 2) loyihalarni izchil moliyalashtirish. 1) 1 chi turi qo‘shma moliyalashtirish deb ham yuritiladi. Kredit tashkilotlari loyihaviy moliyalashtirishni amalga oshirishi uchun qarzlarni bir nechta kreditorlar o‘rtasida bo‘lib olishi mumkin. Bunda investitsion loyihalar yirik kapital sig‘imga ega bo‘lib bunday loyihalarni bir bank moliyalashtirish imkoniyatlariga ega bo‘lmaydi va xatar darajasi o‘ta yuqori bo‘ladi. Shuning uchun bunday loyihalar bir nechta banklar yoki kreditorlarning o‘zaro kelishuvlari asosida moliyalashtiriladi. Bunday loyihalarni moliyalashtirish sindikatlashtirilgan moliyalashtirish deb ham yuritiladi yoki turli xil konsorsiumlarni tashqil qilish vositasida moliyalashtirish tashkil qilinadi. 2) loyihalarni moliyalashtirishning izchil turida yirik banklar bosh tashabuskor bo‘lib xizmat qiladi. 4.Investitsiya risklarining turlari va ularni boshqarish . Loyihaviy risklar- bular investitsion loyihalarni amalga oshirshiga tahdid soluvchi va ularning samaraligini pasaytiruvchi risklarning yig‘indisidir. Risklarni tasniflashda turli xil tuzishlar va aspektlar mavjuddir: loyihaviy imkoniyatning bosqich va foydalariga ko‘ra; LF ishtirokchilarining risk omilariga ta’sir darajasi; risklardan himoyalanish imkoniyatlari nuqtasi nazariga ko‘ra; 1) Sug‘urtalangan 2) Sug‘urtalanmagan.

LK larni qo‘yidagi turlari bo‘lish mumkin: Loyiha ishtirokchilarining riski; Loyiha yuqori qiymatligi riski; Loyihaning bevaqt to‘xtatilish riski; Ish va obektning past sifatlik riski; Konstruktor va texnologik risklar; Ishlab chiqarish riski; Boshqaruvchilik riski; Ortiqchalik riski; Moliyaviy risk; Davlatlararo risk; Ma’muriy risk; Huquqiy risk; Fors-Major riski; Har biriga alohida izoh berib chiqamiz: I. Loyiha ishtirokchilarining riski; loyiha ishtirokchilaridan birining olgan majburiyatini o‘z vaqtida bajarmasligidir. Natijada butun boshli loyiha samarasiz bo‘lishi mumkin. Bu riskning oldini olish loyiha menejeri xavf ostida bo‘ladi: loyiha ishtirokchilarini sinchkovlik bilan tanlash; ishtirokchilar o‘rtasidagi shartnomalarda ko‘rsatilgan qoida buzilishlariga jarimalarni ko‘rib chiqish; vaziyatga ko‘ra ishtirokchilarni o‘zgartirish choralarini muntazam ko‘zatish; loyiha ishtirokchilarini loyihaviy risklarni sug‘urtalashga majbur etish; imkoniyatga qarab buysunuvchi kompaniya uchun kompaniyadan majburiyat talab qilish; II Yuqori qiymatlik riski; Bu risking elementlari: loyihalashtirishdagi xatolik, navbatdagi resurslardan samarali foydalana olmasligidir, loyihaning amalga

oshirilish shartlaridagi o‘zgarishlar ( narxning oshishi, soliq darajasining ko‘tarilishi ) bo‘lishi mumkin . Ko‘p uchraydigan risklardan biridir. III Bevaqt tuxtatilish riski(Pelay risk): Bu riskning sabablariga loyihalashtirishdagi xatolik, majburiyatlarga amal qilmaslik, tashqi shartlarning o‘zgarishi (loyihani ekologik sabablarga ko‘ra yopilishini talab etish, qog‘ozbozlik) kabilarni keltirish mumkin. IV Konstruktorlik va texnologik risklar. Konstruktorlik riski– loyihani qurilish fazasidagi texnologiyasi-ning mavjud emasligidir. Texnologik riski– obyektdan foydalanishda texno-iqtisodiy parametrlardan chekinish rejimidir. V Ishlab chiqarish riski– Ishlab chiqarish jarayonidagi vujudga kelgan to‘qnashuvlar riski. Ishlab chiqarish ritmini buzilishi va xatto tulik to‘xtab qolish bilan xarakterlanadi. Turlari: geologik risk- qazib olish miqdoridagi zahiralarning noaniq belgilanishidir. ekologiya risk- ekologiya standartlarining buzilishi natijasida davlatga tulangan xarajatlarni olib ketish. VI Boshqaruvchilik riski Ishlab chiqarish riskining turi bo‘lib, boshqaruv personalidagi tajriba va daraja yetishmasligi bilan harakterlanadi. VII Ortiqchalik riski Bu risk loyihaviy mahsulotni sotilish miqdori va narxining tushishi bilan bog‘liqdir. Bu risk bozor konyukturasining o‘zgarishi deb ham ataladi. VIII Moliyaviy risk Bu riskning asosiy turlari loyihaviy faoliyat bilan bog‘liqdir: kredit riski; valyuta riski; foiz stavkasining o‘zgarishi riski; qayta moliyalash riski.

Kredit riski – bu loyihalaydigan kampaniyaning bank oldidagi to‘lov majburiyatini qisman yoki umuman bajarmasligidir. Valyuta riski – bu loyihaviy mahsulotning sotilishidan kelib tushgan valyutaning kredit valyutasi bilan mos kelmasligidir. Hukumat milliy valyutada sotishni talab etsa, xatar to‘g‘iladi. Foiz stavkasini o‘zgartirish riski – bu risk kredit resurslarining suzib yuruvchi kursida foydalanishda kelib chiqadi. +ayta moliyalash riski – tashabbuskor bank sanoatdagi turli qiyinchiliklarni hisobga olish va o‘zi majbur bo‘lib qolish mumkin. IX Davlatlararo risk – tashqi loyihaviy riskka aloqadordir. Unga ko‘ra davlvt siyosati yoki loyiha amal qiladigan xududdagi holatning o‘zgarishi mumkin. X Ma’muriy risk – bu tashqi razryadga tegishlidir unga ko‘ra loyihani amalga oshirish yo‘lida kerak bo‘ladigan barcha turdagi letsenziyalarni davlatdan va xalqaro miqyosda olinishi ko‘zda tutiladi. Ba’zi rivojlanayotgan davlatlarda bu holat korrupsiya bilan ham bog‘likdir XII Huquqiy risk. Loyihalarni amalga oshirishda amal qiladigan milliy qonunchilik va xalqaro huquqiy meyorlar bilan bog‘liqdir. +onunlarni mustahkam emasligi, tez o‘zgaruvchanligi bilan bu risk kelib chiqadi. XIII Fors –Mojor riski . Tashqi (ekzogen) darajasidagi risk turlariga kirib, yer qimirlash, ofatlar, yong‘inlar, tufonlar shular jumlasidandir. Bunga yana tabiiy bulmagan qayta kurish, revolyutsiya kabi holatlar ham kiradi. Loyihani boshqarish– bu sintetik intizom bo‘lib, iqtisosdiy va profesional bilimlar tuplamidir .

Bugungi kunda riskni boshkrish bo‘yicha yetarli darajada yaxshi tarkib topgan faoliyat mavjuddir. Bu faoliyat quyidagi asosiy yunalishlarni uz ichiga oladi. 1. Identifikatsiya (Identyfication); 2. Riskni baholash; 3. Risk boshkaruvida maddad va instrument tanlash; 4. Riskning oldini olish va nazorat qilish; 5. Riskni moliyalashtirish 6. Natijalarning bahosi Birinchi va ikkinchi yunalishlar riskning tahlili deyiladi. Riskning Identifikatsiya – sifat tahlili bo‘lsa, Riskning bahosi esa –miqdoriy tahlildir. Risk tahlillari ichida eng ko‘p uchraydigani riskni nazariy boshqaruvi bo‘lib statistik usullar hisoblanadi.Ushbu usullar: statistik tekshiruv Monte–Karlo esport usullarini baholash, analitik usul aloqador risklarni kattaligi tahlili, muhim bosqichlardan biri bo‘lib riskni boshqarishda choralar va usullar bosqichi hisoblanadi . Risklarni boshqarishda usul va choralardan fodalaniladi. +abul qilingan usul doirasida bir necha choralardan foydalanish mumkin. Nazariya va amaliyot risk boshkaruvini turt asosiy guruhga ajratib beradi: 1. Siqib chiqarish riski; 2. Riskni oldini olish va nazorat; 3. Risk sugurtasi; 4. Riskni singdirish. Turtinchi yunalish – Riskning oldini olish va nazorat oldindan belgilangan reja va dastur asosida tashkiliy texnik tadbirlarni ko‘zda tutadi. Bular jumlasida quyidagi tadbirlar kiradi: Risk monitoringi Risk bashorati taxdid solayotgan xavfdan boshqarmani xabardor etish oldini olish va nazorat doirasida maxsus tashkiliy texnik tadbirlar o‘tkazish. Beshinchi va turtinchi yo‘nalishlar umumiy «tanlangan usulni amalga oshirish» deb ham yuritiladi. Natijalatni baholash- Mavjud loyiha doirasida faoliyatning Risk- menedjmenti

qismini xulosaviy qismidir; Loyihaviy faoliyatning quyidagi xususiyatlariga e’tibor berish lozim: A)ishtirokchilarning ko‘pligi: B) sezelarli vaqt chuzilishi: S) loyhaviy faoliyaatning kibin harakter D) xalqaro xarakter YE). vaqtinchalik chuzilish omili O).Risklar tahlili investitson fazasidan urin olgan. Ayni vaqtda bu tahlilning obyekti bo‘lib investitsion va ishlab chikchrish fazolaridagi risklar hamda loyhalarning yopilish fazodagi risklar hisoblanadi. Tahlil o‘tkazish vaqtida bu fazolar o‘rtasidagi masofa shuni bildiradi: ba’zi risklar identifikatsiya bosqichida hisob olinmagan bo‘lishi mumkin; loyihani amalga oshirish shartlarni o‘zgarishi natijasida ba’zi risklar nomuvafiq bo‘lishi mumkin; loyhaga o‘tkazilgan o‘zgarishlar natijasida ba’zi risklar to‘g‘ri kelmasligi mumkin; shu risk bo‘yicha yangi olingan axborotga asosan, bu riskni qayta ko‘rib chiqish lozim. Loyihaning kombinatsiyalashtirilgan xarakteri. Bu omilni loyihaviy risk boshqaruvida hisobga olinishi investitsiya oldi fazasida u risk tahlili vositasida ko‘rib chiqish lozim. Loyiha doirasidagi turli xil faoliyatlarga aloqador holda: ilmiy izlanish, ishlab chiqarish, tijorat, moliyaviy va boshqalar. Yuqoridagi loyihaviy xususiyatlarni hisobga olib quyidagi xulosaga kelish mumkin : Loyihaviy risk tahlili alohida loyihaviy faoliyatda riskni boshqarish bosqichi sifatida emas balki butun loyiha mabaynida bosh tamoyil bulish lozim. B) Ishtirokchilarning ko‘plilik omili. Loyiha ishtrokchilarining ko‘p ekanligi asosiy (loyihaviy kompaniya, loyiha xomiylari va kreditorlar), ikkilamchi (istemolchilar, yetkazib beruvchilar va jiddiy obektlarga olib kelishi mumkin. Birinchidan, har bir ishtrokchi boshqalardan farqli ularoq o‘ziga xos riskga ega.

Ikkinchidan, har bir ishtrokchiga to‘g‘ri keladigan yuqori riskning darajasi ishtrokchilar o‘rtasidagi zanjirga bog‘liq. Uchinchidan, har bir ishtirokchi uchun loyihaning boshqa ishtirok-chilari o‘ziga xos risk olishdir. Bu risk olishlardan xulosa chiqargan holda, shunga muvofiq tavsiflar berish mumkin: barcha loyiha ishtrokchilari risk sharoitida bir tahlil uslubidan foydalanishalari lozim, subyektiv olish riskini minimallashtirish va umumiy maqsadga erishish uchun ishtrokchilar o‘rtasidagi risk taqsimoti hech bo‘lmasa umumiy ko‘rinishda investitsiya oldi bosqichiga amalga oshirishi mumkin. Agar risk taqsimoti bo‘yicha savdo keyinroqqa qoldirilsa, loyiha tuxtab qolishi va sarflangan xarajatlar behuda ketishi mumkin. Risk taqsimoti narx kelishishi kabi operatsiyalardan ham muhimroq riskni taqsimlashda uni ishtirokchilar zimmasiga alohida-alohida yoki umuman bo‘lib tashlashni o‘zi bulmaydi, chunki bir ishtrokchining o‘z vazifasini bajarmasligi boshqalarni ham o‘ziga tortib ketadi va hamma jabr ko‘radi. Shuning uchun ishtirokchilarning manfaatlari mos keladigan muhit yaratish lozimki, ular o‘zlarini «bir qayiqda» deb bilishi kerak. Har bir ishtirokchi qay darajada bo‘lmasin riskning xususiy faktori bo‘lib hisoblanadi, tashabbuskor hamkor tanlashda hamkorlarning bu ish borasidagi tajribasi va mutaxassisligi omillarga e’tibor berish hamda hamkorlikning iqtisodiy ahvolini albatta birinchi navbatda ko‘rib chiqish lozim. Loyihaviy faoliyatning xalqaro harakteri. Bu harakterning jihati shundaki, loyiha ishtirokchilari turli davlat huquqchiligiga buysunishlari hamda xalqari tashkilotlar stetus (yerlik)lariga ega bulishlari mumkin. Loyihaviy faoliyatning internatsionlashuvi xalqaro mehnat taqsimotini chuqurlashishi bilan transmilliy kompaniyalarni jahon iqtisodiyetidagi o‘rnini

kuchaytirish, loyihalarni qo‘llab quvvatlashda xalqaro moliya institutlarini ahamiyatining o‘sishi bilan shartlanadi. Loyihaviy faoliyatning xususiyatlarida yuqorida eslatib o‘tilgan risklar menejment bosqichlarida o‘z izini koldiradi: risklarni identifikatsiyalash ( sifatiy tahlil ) Bu tahlil omillarini aniqlash, risk ko‘rinishlarini, bosqichlarini riskning o‘sishi mumkin bo‘lgan sharoitda aniqlash mumkin. Risklar turli tumanli (har bir loyiha uchun)liga qaramay, bir xil turdagi loyihalarda yuzaga keladigan risklar yetarli darajada andozalashgan. Riskning tahliliy jarayonini rasmiylashtirish uchun turli risk matritsalari ishlab chiqilganki, ularda loyihaviy risklarning ko‘rinishlari, yechimlari, sohalari va ularni amalga oshirish vaqtlari kursatilgan. Risklarni baholash ( miqdoriy tahlil ) Loyihaviy faoliyatda riskni baholash usullarining ichida ko‘pincha: «loyihaning ta’sirchanlik tahlili» foydalaniladi. Unga ko‘ra « zararsizlik nuqtasi»ni aniqlash barqarorlikni tekshirishni aniqlash ko‘zda tutildi. Ta’sirchanlik tahlili loyihaning ta’sirchanlik darajasi loyihada belgilangan uxshash parametrlardan birining uzgarishi loyiha ta’sirchanligining qay darajada o‘zgarishini aniqlab beradi. Zararsizlik nuktasini aniqlash. Bu usul yordamida mahsulot sotuvidan kelib tushgan foyda va uni ishlab chiqarishga ketgan xarajatlarning tengligi ya’ni sotuv hajmini aniqlash mumkin. Zararsizlik tahlili loyihaviy kudrat yoki ishlab chiqarish hajmini aniqlash uchun xizmat qiladi. Barqarorlik nazorati. Bu usul loyiha ishtirokchilari uchun birmuncha xavfli bo‘lgan loyihaning o‘sish ssenarisini ishlab chiqarishni ko‘zda tutadi.  Miqdoriy tahlil usuli boshka usullar ichida chet el va ilmiy adabiyotlarda:  ssenariy tahlili;

 hal qilish daraxti;  «Monte-Karlo usuli;  noaniqlikning rasmiy tasviri;  statistik usul;  mutaxasisning bahosi usuli;  riskni baholash pallasi; opalogiye usulideb ham yuritiladi Tayanch iboralar: Subyektning investitsi siyosati, real investitsiya-larni boshqarish, asosiy shakllari, investitsiya loyihalarning shakllari, investitsion loyihalarni samaradorligini baholash uslublari, moliyaviy investitsiyalarni boshqarish, moliyaviy investitsiyalar portfelini tashkil topishi.

Тавсия этиладиган адабиётлар 1. Актуальнўе вопросў административного и финансового права. СБ. науч тр. Вўп 2. - М.: МГИМО, 2004. – 209 с. 2. Астахов В. П. Финансовўй учет. Тестў: Учебное пособие. - М.: ИДФБК-Пресс, 2004. – 200 с. 3. Астахов В.П. Финансовўй учет. Тестў: Учеб. пособие. - М.: Ид. ФБК-Пресс, 2004. – 488 с. 4. Донцова А.В., Никифирова Н.А. Анализ финансовой отчетности. Практикум. - М.: Дело и Сервис, 2004. – 144 с. 5. Ефимова М.Р. Финансово-экономические расчетў. Пособие для менеджеров: Учеб пос. - М.: ИНФРА-М, 2004. – 185 с. 6. Ковалев В. В. Учет, анализ и бюджетирование лизинговўх операций. Теория и практика. - М.: ФиС, 2004. - 150 с. 7. Ковалев В.В. Финансовўй учет и анализ: концептуальнўе основў. - М.: Финансў и статистика, 2004. – 720 с. Интернетвеб- сайтлари: www.uz www.gov.uz

O'xshashlar

Investitsiyalarni loyihaviy moliyalashtirish

Investitsiyalarni moliyalashtirishda moliyaviy vositalar

Investitsiyalarni moliyalashtirishning lizing mexanizmi

Iqtisodiyotning bazaviy tarmoqlariga investitsiyalarni

Investitsiyalarni moliyalashtirishdan moliyaviy vositalar