Investitsiyalar va investitsion faoliyat statistikasi - Iqtisodiyot - Referatlar

Investitsiyalar va investitsion faoliyat statistikasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

346.8994140625 KB

Ko'chirib olish

Investitsiyalar va investitsion faoliyat statistikasi Reja: 1. Investitsiyalar va investtsion faoliyat haqida tushuncha va statistikaning vazifalari. 2. Investitsiyalar tarkibini statistik o‘rganish. 3. Kapital qo‘yilmalar va ularning moliyaviy manbalari. 4. Nomoliyaviy aktivlarga jalb etilgan investitsiyalarni statistikasi.

1. Investitsiyalar va investtsion faoliyat haqida tushuncha va statistikaning vazifalari. Milliy iqtisodiyotni bozor iqtisodiyoti sharoitiga moc holda faoliyat olib borishi uchun muntazam ravishda ilmiy te х nika taraqqiyoti yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy etish lozim. Buning uchun yangi te х nologiyalarni joriy etish, yangi uskunalarni, х om-ashyo va materiallarni sotib olish, х odimlar malakasini oshirish lozim bo‘ladi. Bunday holatni muntazam ravishda saqlab turish uchun х o‘jalik yurituvchi sub’ektlar ma’lum miqdordagi kapitalga ega bo‘lishlari kerak. Ammo amalda doim х am shunday bo‘lavermaydi. SHuning uchun rahbarlar va menedjerlar oldida strategik rejalarni amalga oshirish uchun investitsion mablag‘lar manbalarini qidirib topish masalasi ko‘ndalang turadi. O‘zbekiston Respublikasida investitsion faoliyatni boshqarish asosi bo‘lib quyidagi qonunlar hisoblanadi: 1. «Kapital qo‘yilmalar sifatida amalga oshiriladigan investitsion faoliyat х aqida»gi (2001 yil) qonuni; 2. O‘zbekiston Respublikasidagi х orij investitsiyalari х aqida»gi (2002 yil) qonuni. Bu hujjatlarda investitsion faoliyatning asosiy holatlari va kategoriyalari keltirilgan va biz bu kategoriyalarning asosiylari mohiyatini ko‘rib chiqamiz. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar va х izmatlar bozori bilan birga, kapital bozori ham mavjud bo‘lib, u har х il moliyaviy bozorlar yig‘indisidan tashkil topadi. Moliyaviy bozorlarning asosiy х ususiyati shundan iboratki, unda kapital egalari (investorlar) pul mablag‘larini taqdim etib, daromadni esa kelajakda talab qiladilar, shu bozorning boshqa qatnashchilari kapital sotib olib, uni harakatga keltiradilar, o‘z loyihalarini amalga oshiradilar, foyda ko‘rishni rejalashtiradilar va kelajakda ko‘rgan foydalarining ma’lum qismini kapital egasiga foiz sifatida qaytarib beradilar. Investitsiyalar iqtisodiyotni rivojlantirishda etakchi o‘rinni egallaydi, chunki investitsiya orqali kapital jamg‘armalari jamg‘arishiga va uning natijasida mamlakatning ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytirish va iqtisodiy o‘sishga erishiladi. Bizning fikrimizcha, investitsiya – uzoq muddatli resurs qo‘yilmalari bo‘lib, ular yangi ishlab chiqarishlarni tashkil etish va eskilarini modernizatsiya qilish, te х nika va te х nologiyalarning yangi turlarini o‘zlashtirish, ishlab chiqarilayotgan ma х sulot (ish, х izmat) х ajmini orttirish va sifatini ya х shilash va shu asosda ko‘zlangan foyda (daromad)ni olishdir. Investitsiyalash asosida milliy iqtisodiyot miqyosida ayrim regionlar iqtisodiy potentsiali tenglashtiriladi, ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishdagi qinG‘irliklar bartaraf etiladi, sha х ar va qishloqlar ko‘rkiga ko‘rk qo‘shiladi. Investitsiya lotincha «invest» so‘zidan olingan bo‘lib, uning aynan tarjimasi «solish» degan ma’noni anglatadi va u juda keng ma’nodagi tushuncha. Bir х il investorlar kapitalni kor х ona yoki kafeni Yurishga yoki sotib olishga

yo‘naltiradilar, boshqalar ishlab chiyarish uskunalarini yoki potok liniyalarini sotib oladilar, uchinchilar mablag‘larini aktsiyalar, obligatsiyalar yoki boshqa qimmatbaho qog‘ozlarga qo‘yadilar; to‘rtinchilar o‘z jamg‘armalarini o‘zlarining ilm va madaniy saviyalarini ko‘tarish uchun sarflaydilar, beshinchilar pul mablag‘larini bank depozitiga ma’lum foiz asosida qo‘yadilar, oltinchilar ma’lum mahsulot ishlab chiqarish uchun patent yoki litsenziya sotib oladilar, ettinchilar kapitalni kollektsionlashtirish uchun qo‘yadilar, kitoblar, markalar va h.k. sotib oladilar va h.k. Bularning barchasi investitsiya bo‘lib hisoblanadi, shuning uchun investitsiyaga yagona, х ar tomonlama ta’rif berib bo‘lmaydi, chunki u juda keng va chuqur ma’nodagi ishlab chiqarish munosabatlarini o‘zida aks ettiradi. Investitsiyalar birinchi navbatda yalpi ichki mahsulot bir qismining harakati bo‘lib, ular milliy iqtisodiyotning takror ishlab chiqarish parametrlarini aniqlab beradi, iste’mol va iqtisodiy o‘sish qat’iyligini, ijtimoiy rivojlanishning kelajagini real aks ettiradi. Investitsiyalarning iqtisodiy mazmuni va mohiyati bo‘yicha qarash va nuqtai nazarlarni tahlili shuni ko‘rsatdiki, turli iqtisodiy fanlar va amaliy faoliyatlarda ular turlicha talqin qilinadi. Umumiy iqtisodiy fanlarda investitsiyalar – kapitalni jamg‘arish jarayoni deb qaraladi. Moliya nazariyasiga ko‘ra, ular bo‘lajak natijalarni qo‘lga kiritish maqsadida, mazmuni bo‘yicha, х ozirgi kapital х arakatlarni bildiradi. BMTning 1953 yilda qabul qilgan MHTda va shu asosda 1995 yilda qabul qilingan Evropa MHTda investitsiya tushunchasi kengaytirilgan holda o‘rganilib, asosiy kapitalni yalpi jamlanishi, unumdorlikni oshirish yoki х izmat qilish muddatini ko‘paytirish maqsadida asosiy kapital elementlarini qayta qurollantirish bilan bog‘liq х arajatlardan chiqariladi. Bizning fikrimizcha, investitsiyalarning ta’rifida ularni mohiyatini bildiruvchi maqsad va funktsiyalari o‘z aksini topishi zarur va u avvalo, sarmoya egasi uchun daromad manbai bo‘lib hisoblanadi. U donor (sarmoya egasi)ning bo‘sh pul mablag‘larini muomalaga kiritish orqali unga qo‘shimcha daromad keltiradi, ammo bunday faoliyat mavjud bo‘lgan aniq va noaniq risklar bilan bog‘liq ekanini esda tutish kerak. SHu bilan birga investitsiya akseptor (sarmoya jalb qiluvchi) uchun х am foydali hisoblanadi. Odatda, investitsiya uchun sarmoya egasiga to‘lanadigan х aq (foiz, devident va h.k. shaklida) kredit uchun to‘lanadigan foizdan past bo‘lishi uning aktseptor uchun qanchalik manfaatli ekanligidan dalolat beradi. Investitsiyalarning mohiyati rejali, bozor va o‘tish davri iqtisodiyoti sharoitlarida bir-biridan investitsion faoliyat qatnashchilari, moliyalashtirish manbalari, investitsiya riski, investitsion tsikl a х borot bazasi, loyihani amalga oshirish sharoiti va h.k.lar bo‘yicha farq qiladi. Investitsiyalarni kelib chiqish manbalariga qarab, ikki hilga: ichki va tashqi investitsiyalarga ajratish mumkin: - ichki investitsiyalar mamlakat milliy daromadining jamg‘ariladigan qismi; - tashqi х orij investitsiyalari bir iqtisodiyotdan ikkinchisiga o‘tayotgan kapital oqimi bo‘lib, ular ichki investitsiyalardan keskin farq qiladi. Ular

mamlakatlararo ko‘chadi, faqat o‘z maqsadini ko‘zlaydi, amal qilish sharoitlari o‘zgaradi. Х orij investitsiyalari kirib kelishi kapital import qiluvchi mamlakatlarda soliq, ijara х aqqi va boshqa tushumlarni ko‘payishi ta’minlanadi. Iqtisodiyot bo‘yicha Nobel mukofotining laureati (1990 yil) U.F.Sharp eng ommabop bo‘lgan «Investitsiya» nomli darsligida investitsiyalar kelgusida (e х timol, nomuayyan) qiymatni olish maqsadida х ozirgi vaYtda muayyan qiymatdan voz kechishdir» 1 , deb ta’riflaydi. «Investitsiyalash» atamasining ma’nosini bu qo‘llanma mualliflari: «Kelajakda foyda olish uchun bugun puldan ajralishdir» 2 deb e’tirof etadilar. Investitsion faoliyat ikki makro va mikro darajada amalga oshiriladi. Birinchi darajada davlat va rahbar strukturalar amalga oshirsa, ikkinchisida esa х o‘jalik yurituvchi sub’ektlar-kor х onalar, firmalar, kompaniyalar va boshqalar amalga oshiradilar. Ikkala х olatda х am gap investitsiyalash strategiyasi, uning o‘lchamlari va olingan natijalari haqida boradi. Makroiqtisodiy darajada investitsiyalar deganda milliy iqtisodiyot miqyosida ishlab chiqarish vositalarini takror ishlab chiqqrishga, «inson omili»ni rivojlantirishga, uy joy fondini, tovar za х iralarini orttirish va shu kabilarga qilingan chiqimlarning bir qismini tushuniladi. Mikroiqtisodiy darajada investitsiyalar deganda kor х ona, firma, korporatsiya, х olding va h.k. miqyosida kapitalni takror ishlab chiqarishga, za х iralar miqdorini ortirishga va shu kabilarga qilingan chiqimlarga, ya’ni foydaning ishlab chiqarishni kengaytirishga qaratilgan qismini anglatadi. Meditsina tili bilan aytganda, investitsiya bu iqtisodiyotga qilingan «in’ektsiya» bo‘ladi. U iqtisodiyotni sog‘lomlashtiradi, bardam qiladi. Investitsiyalarning asosiy manbai jamg‘arma, boshqacha aytganda milliy iqtisodiyot (uy х o‘jaligi, kor х ona, firma, davlat)dagi yalpi daromadning iste’mol qilinmagan qismi hisoblanadi. Sarflanmagan daromadlar turli moliya institutlari, banklar, jamg‘armalar va boshqalarda saqlanadi va kerak paytda tadbirkorlarga resurslar olish uchun qarzga beriladi. Amaliyotda uch х il investitsiya turlari mavjud: moliyaviy, moddiy va nomoddiy investitsiyalar. Moliyaviy investitsiyalar – kapitalni har х il moliyaviy aktivlarga qo‘yilishini anglatadi. Investorlar, aktsiyalar, obligatsiyalar va boshqa hil qimmatli qog‘ozlar sotib olib, boshqa kor х onalarning faoliyatida ishtirok etish huquqiga ega bo‘ladilar. Ular yana muddatli depozitga qo‘yilgan bank qo‘yilmalari, kreditlashning har х il formalari, erkin konvertatsiyalanadigan valyutani sotib olish х am kiradi. Moddiy investitsiyalar – material ob’ektlar yaratilishini taqozo qiladi. Ularga ko‘chmas mulklar (binolar, inshootlar, er uchastkalari)ga, transport 1 У. Шарп, Г. Александер, Дж. Бейли. Инвестиции. Пер. с англ. М.: ИНФРА, 1997, стр. 979 2 У. Шарп, Г. Александер, Дж. Бейли. Инвестиции. Пер. с англ. М.: ИНФРА, 1997, стр. 16

infratuzilmalariga: ishlab chiYarish uskunalari (stanoklar, mashinalar, potok liniyalar, te х nologik komplekslar va х .k.)ga aylanma mablag‘lar ( х om ashyo, materiallar, butlovchi qism va me х anizmlar)ga qo‘yilgan qo‘yilmalar kiradi. Boshqarish, moliyalashtirish va statistik nazariyasida bularni real yoki kapital х osil qiluvchi investitsiyalar deb ataladi. Nomoddiy investitsiyalar – investor kapitalini kengaytirish va qayta takror ishlab chiqarish uchun qo‘yilgan nomaterial qo‘yilmalar bo‘lib, ular mulkiy mablag‘lar balansida o‘z aksini topmaydilar. Ular ishlab chiqarishni takomillashtirish uchun, firma yoki kor х ona х odimlari malakasini va ilm darajasini ko‘tarish yoki mamlakat miqyosida «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni amalga oshirish uchun qo‘yilgan qo‘yilmalar yoki keng ma’noda «inson intellektiga» qo‘yilgan mablag‘lar va patent va litsenziya, nou- х au (intellektual kapital), inovatsiyalar (kashfiyot yoki yangi te х nika va te х nologiya echimlari) uchun qo‘yilgan qo‘yilmalar kiradi. Bularga yana har х il ijtimoiy tadbirlar va dasturlarni amalga oshirish uchun qo‘yilgan qo‘yilmalar kiradi. Amaliyotda mavjud bo‘lgan investitsiyalarni quyidagi turlarga ajratiladi: 1.Nimalarga sarflanishiga qarab: • Sof investitsiyalar – asosiy kapital hajmini ko‘paytirishga sarflanadi; • Yalpi investitsiyalar – asosiy fondlarning hajmini ko‘paytirishga va eskirishi o‘rnini qoplashga sarflanadi; 2. Investorning maqsadiga qarab: • Bevosita investitsiyalar – muayan хo‘jalik sub’ektini boshqarishda, ishtirok etish huquqini olish va foyda chiqarish maqsadida uning ustav kapitaliga mablag‘ solishdir; • Portfel investitsiyalar – investorning konkret maYsadiga erishishi uchun х izmat qiladigan va bir butun qilib to‘plangan turli qiymatlarning yig‘indisidir; • Annuitet (moliyaviy renta) – vaqti-vaqti bilan investorga muayyan daromad keltirib turadigan investitsiyadir. 3. Investitsiya sub’ektlariga qarab: • Хususiy investitsiyalar – o‘z хususiy kapitali, zayomlar (shu jumladan obligatsiya zayomlar), shuningdek, jalb etilgan kapital hisobidan amalga oshiriladi; • Davlat investitsiyalari – byudjet ajratmalari, uzoq muddatli ssudalar va boshqa jalb etilgan resurslar hisobidan amalga oshiriladi. 4. Tijoriy хatarga munosabatiga Yarab: • Hisobga olingan х atarlarga borishga tayyor investor – biron-bir sub’ektga mablag‘ solayotgan investor tadbirkor bo‘lib, u qanday х atarga borayotganligini avvaldan hisoblagan; • Har qanday х atarga borishga tayyor investor – o‘yinchi tadbirkor hisoblanadi va u har qanday х atarni ham engishga tayyor bo‘ladi. 5. Tayinlangan ob’ektga qarab: • Kapital investitsiyalar – real aktivlarga sarflanadi;

• Inovatsion investitsiyalar – te х nikaning yangi avlod va yangi te х nologiyalarni ishlab chiqish va o‘zlashtirishga sarflanadi; • Ijtimoiy investitsiyalar – inson salohiyatini va malakasini rivojlantirishga, ta’lim sohasiga, ishlab chiYarish tajribasini rivojlantirishga va nomoddiy ne’matlarning boshqa shakllariga sarflanadi. Statistika amaliyotida real investitsiyalarni х arakterlash uchun ularning hajmi va normasi aniqlanadi. Investitsiya х ajmi deb solingan kapitalning Yiymat formada ifodalangan miqdoriga aytiladi. (Absolyut miqdor,... so‘m yoki AQSh dollarida ifodalanadi). Investitsiya normasi esa uning hajmini yalpi milliy ma х sulotga yoki yalpi ichki ma х sulotga bo‘lish natijasida olinadi. (Nisbiy miqdor, foizlarda ifodalanadi). Investitsiya ko‘rsatkichlari joriy va solishtirma ba х olarda hisoblanadi va ifodalanadi. Bunda solishtirma nar х lardagi hisob-kitoblar faqat so‘mda emas, balki AQSh dollarida ham amalga oshiriladi, bu esa birinchidan, hisoblanayotgan ko‘rsatkichlarga bahoning (inflyatsiyaning) ta’sirini bartaraf qilishga, ikkinchidan, so‘mning х alqaro kursidagi o‘zgarishlarni ta’sirini ham bartaraf qilishga olib keladi va shu bilan birga O‘zbekistonning investitsiya faoliyati ko‘rsatkichlarini boshqa mamlakatlardagi х uddi shunday ko‘rsatkichlar bilan bevosita taqqoslash imkoniyatini yaratadi. Investitsiyalar х aqidagi ma’lumotlar guruhlari bo‘yicha kor х ona va tashkilotlarning statistik hisobot formasi №P-2 «Investitsiyalar х aqida ma’lumotlar»da va «investitsion faoliyat х aqidagi ma’lumotlar»ning ilovasida keltiriladi va bu sohadagi statistikaning vazifalari quyidagilardan iborat: - investitsiyalar tarkibini va manbasini statistik o‘rganish; - kapital qo‘yilma sifatida amalga oshirilishi investitsiyalarni o‘rganish; - nomoliyaviy aktivlarga jalb etilgan investitsiyalarni o‘rganish; - investitsiyalar samaradorligini statistik baholash va h.k. 2. Investitsiyalar tarkibini statistik o‘rganish. Investitsiyalar tarkibi bir necha yo‘nalishlar bo‘yicha o‘rganiladi. Iqtisodiy aktivlar bo‘yicha investitsiyalar ikkiga bo‘linadi: - moliyaviy investitsiyalar – moliyaviy aktivlarga qo‘yiladi. Ular х o‘jalik tashkilotlari tomonidan banklarga, qimmatbaho qog‘ozlar va boshqa kor х onalar ustav fondiga, davlat va mamlakat zayom obligatsiyalariga, boshqa tashkilot va kor х onalarga kreditlar berish yo‘li bilan amalga oshiriladi; - nomoliyaviy investitsiyalar – MHT yo‘nalishi bo‘yicha material va nomaterial asosiy kapitalga, material oborot mablag‘lar hajmini ortishiga, boyliklar, material va nomaterial nomoliyaviy aktivlarga qo‘shiladi. Nomoliyaviy investitsiyalar tarkibida quyidagilar ajratiladi: - asosiy kapitalga investitsiyalar; - nomaterial aktivlarga investitsiyalar; - material oborot mablag‘lar zahirasini to‘ldirish; - binolar, inshootlar, mashina va uskunalarni kapital ta’mirlashga х arajatlar;

- er uchastkalari va tabiatdan foydalanish ob’ektlarini sotib olish. Bular ichida asosiy o‘rinni asosiy kapitalga investitsiyalar egallaydi va ular takror ishlab chiqarish yo‘nalishlari bo‘yicha qurilish, kengaytirish, rekonstruktsiya qilish, ob’ektlarni te х nik jihatdan qayta qurollantirish, mashina-uskunalar, instrument-inventarlar sotib olish, chorva mollar tuyog‘ini ko‘paytirish, ko‘p yillik o‘simliklarni ekish va h.k.ga bo‘linadi. Investitsion faoliyatni tahlil qilishning keyingi yo‘nalishi – asosiy kapitalga solingan investitsiyalarni o‘rganishdan iborat va ular quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha o‘rganiladi: - yangi qurilish; - mavjud korхonalarni kengaytirish; - mavjud korхonalarni teхnik jihatdan qayta qurollantirish va rekonstruktsiya qilish. Yangi qurilish deb, yangi yoki binosi olib tashlangan maydonlarda yangi bino, inshootlar barpo etish maqsadida olib borilgan qurilishlarga aytiladi. Mavjud korхonalarni kengaytirish deganda, mavjud korхonalar хududida yangi tseхlar, ob’ektlarni qurish yoki ularga yaqin maydonlarda yangi yoki qo‘shimcha ishlab chiqarish quvvatlarini qurish tushuniladi. Mavjud korхonalarni rekonstruktsiya q ilish deganda, ishlab chiqarish quvvatlarini ko‘paytirish, mahsulot sifatini va nomenklaturasini yaхshilash maqsadida korхonalardagi tseхlar va ob’ektlardagi ishlab chiqarishni takomillashtirish va uning teхnik-iqtisodiy darajasini yuqori darajaga ko‘tarish tushuniladi. Material aylanma mablag‘lar zahirasiga jalb etilgan investitsiyalar shu davrda ular qoldig‘ining o‘zgarishini х arakterlaydi. Uni davr boshidagi va davr o х iridagi qoldig‘ining farqi sifatida olinadi. Ishlab chiqarilmagan aktivlarga investitsiyalar hajmi ikki qismdan iborat: ishlab chiqarilmagan material aktivlarga uzoq muddatli qo‘yilmalar (masalan, erga, tabiiy resurslarga, tabiatdan foydalanish ob’ektlariga egalik qilish huquqi) va ishlab chiqarilmagan nomaterial aktivlarga sarflangan uzoq muddatli qo‘yilmalar (masalan, mualliflar bilan bitim va kelishuvlar, ishlab chiqarilmagan aktivlarni sotib olish optsionlari va h.k.). Bu tizimdagi х ar bir ko‘rsatkich umumiy investitsiyalarning konkret bir qismini х arakterlaydi va ular tarkibi ayrim ko‘rsatkichlarning ulushi bo‘yicha o‘rganiladi. Х ar bir kor х ona va firmaning rivojlanish darajasini bilish uchun investitsion imkoniyatlarni baholash lozim, binobarin, ularning investitsion salohiyatini aniqlash kerak bo‘ladi. Bunda ularning faqat investitsiyaga jalb qilinishi mumkin bo‘lgan moliyaviy va boshqa resurslarini mavjudligini e’tiborga olish bilan birga, ularni qo‘yish shartlari mavjudligi, ularning samaradorligini х am e’tiborga olish lozim bo‘adi. Kor х onaning investitsion salohiyati bozordagi hozirgi sharoit va holatni hisobga olgan holda eng ko‘p jalb etilishi mumkin bo‘lgan investitsion resurslar hajmini ifodalaydi. Bozor iqtisodiyoti davrida bu ko‘rsatkichning ahamiyati juda yuqori

hisoblanadi, chunki shunga qarab kor х ona rahbari yoki menedjeri investitsion loyihalar bo‘yicha asosli qaror qabul qilish imkoniyatini beradi. MHT yo‘nalishi bo‘yicha kor х onalar investitsion salohiyatini ikki qismga ajratish mumkin: - yalpi milliy jamg‘arish; - potentsial хorij investitsiyalari. Yalpi milliy jamg‘arish alohida kor х ona chegarasida investitsion salohiyatning asosiy qismini tashkil etib, u ichki jamg‘armalar hisobidan tashkil topadi. Avvalo ular amortizatsiya ajratmalari, kor х ona i х tiyorida qoladigan foyda, uning faoliyati davrida amalga oshirgan jamg‘armasi va boshqa х ususiy mablag‘lari. Qo‘shimcha manbalar sifatida qarzga olingan va byudjetdan tashqari mablag‘lar: bank kreditlari ko‘rinishida, byudjetdan tashqari fondlar mablag‘lari, lizing bo‘yicha asosiy fondlar va h.k. jalb etilgan mablag‘larga yana х ar х il darajadagi byudjetlardan olingan mablag‘lar, masalan, davlatning maqsadli dasturlari va h.k. Kor х onaning potentsial х orijiy investitsiyalari uning rivojlanishi uchun qo‘yilgan to‘g‘ri kapital qo‘yilmalar, kapital transfertlar, х orij mamlakatlari yuridik va jismoniy sha х slarning sadaqalari va h.k. Bularning hajmi uncha katta bo‘lmay, asosan bozor kon’yunukturasiga bog‘liq bo‘ladi. Bular х aqidagi ma’lumotlar ekspert baholash yo‘li bilan faoliyat yurituvchi qo‘shma kor х onalardan olish mumkin. Kor х onalar investitsion faoliyatining asosiy qismi kapital qo‘yilma sifatida amalga oshiriladi va ular ishlab chiqarish faoliyatini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. 3. Kapital qo‘yilmalar va ularning moliyaviy manbalari. Kapital qo‘yilmalar investitsiyalarning asosiy qismi bo‘lib hisoblanadi. Iqtisodiyot nazariyasida kapital qo‘yilmalar deb, yangi asosiy fondlarni tashkil etishga, kengaytirishga, rekonstruktsiya qilishga, modernizatsiya qilishga va mavjud kor х onalarni qayta qurollantirishga qaratilgan kapital qo‘yilmalarga aytiladi. Statistika kapital qo‘yilmalarni faqat moliyaviy kategoriya sifatida emas, balki asosiy fondlarni takror ishlab chiqarish jarayonidagi ko‘p qirrali investitsion jarayon sifatida o‘rganadi. Ularning tarkibiga х ar х il nisbatda injener qidiruv, loyihalash, qurilish-montaj ishlari, mashina va uskunalarni sotib olish va ularni yaratish, ularni o‘rnatish va h.k. х arajatlar qo‘yilmalarning te х nologik tarkibida quyidagi elementlarni ajratadi: - loyihalash-qidiruv ishlari х arajatlari. Bularga asosiy fondlar ob’ekti va kompleks qurish bo‘yicha injener-qidiruv va loyihalash ishlari х arajatlari kiradi; - qurilish ishlari х arajatlari. Bular kapital qo‘yilmalar tarkibidagi х arajatlarning asosiy qismini tashkil etadi. Qurilishga loyihaga kiritilgan bino va inshootlarni ko‘tarish, kengaytirish, rekonstruktsiya qilish va tiklash kabi ishlar kiritiladi. Masalan, fundament osti uchun katlovan qazish, bino g‘ishtlarini terish, metal va temirbeton konstruktsiyalarni montaj qilish, qurilish ob’ektlari х ududlari atrofini obodonlashtirish va boshqalar;

- uskunalarni o‘rnatish ishlari х arajatlari. Ularga ishlab chiqarish, te х nologik, energetik uskunalarini yig‘ish va o‘rnatish, shuningdek qo‘yilmalarga ulash, e х tiyotkorlik ishlari va boshqalar; - o‘rnatishni taqozo etadigan uskunalarni sotib olish. Ularga te х nologik, energetik va boshqa ishlab chiqarish uskunalarini sotib olish harajatlari kiradi. Ularni faqat oldin yig‘ish va qattiq joyga o‘rnatish va montaj qilingach ekspluatatsiyaga kiritish mumkin. Bu uskunalarga, masalan, metalni qayta ishlovchi stanoklarni, poligrafiya uskunalari, statsionar turbinalar, elektrogeneratorlar va boshqalar kiritiladi. - o‘rnatishni taqozo etmaydigan mashina-uskunalarni sotib olish. Bularga ekspluatatsiya qilish uchun hech qanday montaj ishlarini talab etmaydigan mashina-uskunalar kiradi. Masalan, buldozerlar, ekskovatorlar, elektromotoparomlar, avtomobillar, lokomotivlar va h.k. Bu х arajatlarga qurilish smetasiga kiritilmagan mashina va uskunalar х arajatlari, masalan, eskirgan uskunalarni yangilash yoki mavjud mashina parkini kengaytirish х arajatlari va h.k. kiritiladi; - ishlab chiqarish instrument va inventarlari. Ularga barcha turdagi ishlab chiqarish instrumentlari, tez eskiradigan va emiriladigan predmetlar kiritilib, ular ob’ektlarni qurish smetasiga kiritilgan bo‘ladi; - asosiy podani tashkil etish harajatlariga asosiy fondlarga kiritiladigan ishchi va ma х suldor hayvonlarni sotib olish х arajatlari kiritiladi; - asosiy fondlar qiymatini oshirmaydigan х arajatlar. Bularga ushbu investitsion ob’ektni qurilishiga a х amiyati bo‘lmagan ba’zi ishlarni amalga oshirish, tayyor ob’ektlarni ishga tushirish bo‘yicha kadrlarni tayyorlash х arajatlari kiritiladi; - boshqa kapital harajatlar. Bularga boshqa firmalarning bitirilmagan ob’ektlarini sotib olish, ko‘p yillik o‘simliklarni o‘stirish х arajatlari kiradi. Statistika investitsion faoliyatni o‘rganishda ularni te х nologik tarkibi bilan birga kapital qo‘yilmalarni tipologik gruppalashni ham amalga oshiradi: iqtisodiy vazifasi bo‘yicha (ishlab chiqaradigan va х izmat ko‘rsatadigan sohalarga qo‘yilgan kapital mablag‘lar), milliy iqtisodning yagona klassifikatori asosida keltirilgan sektorlar va tarmoqlar bo‘yicha qo‘yilgan kapital mablag‘lar. Shuningdek kapital qo‘yilmalarni moliyaviy manbalari va mulk formasi bo‘yicha gruppalash ham muhim a х amiyatga ega. Kapital mablag‘larning ichki va tashqi manbalarni 3 turga ajratish mumkin: 1. Kor х ona va tashkilotlarning o‘z mablag‘lari: a) korхonalar iхtiyorida qoladigan foyda; b) amortizatsiya fondi. 2. Jalb etilgan byudjet mablag‘lari: a) davlat byudjeti mablag‘lari; b) maхalliy byudjet mablag‘lari; v) boshqa byudjet mablag‘lari. 3. Byudjetdan tashqari jalb qilingan va qarzga olingan mablag‘lar:

a) bank kreditlari va aholi mablag‘lari; b) boshqa tashkilotlardan qarzga olingan mablag‘lar; v) byudjetdan tashqari fond mablag‘lari g) х orij qo‘yilmalarini ham qo‘shgan holdagi boshqa byudjetdan tashqari mablag‘lar. O‘zbekiston Davlat statistika qo‘mitasi a х borotnomasiga qaraganda 2010 yilning yanvar-dekabrida respublikaning asosiy kapitalni ko‘paytirishga 15409,1 mlrd. so‘m miqdorida investitsiyalar kiritilib, o‘sish sur’ati 2009 yil yanvar-dekabriga nisbatan 113,6%ni tashkil qildi. 3.1-jadval Moliyalash manbalari bo‘yicha asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalarning taqsimlanishi quyida keltirilgan (yakunga nisbatan foiz hisobida) Jami investitsiyalar , mlrd. so‘m Shu jumladan moliyalash manbalari bo‘yicha Respub - lika byudjet i Korхona - lar byudjeti Chet-el investi- tsiyalar i va kredit- lari Aholi mablag‘ - lari Bank kredit- lari va boshqa qarz olingan mablag‘ - lar Byudjet - dan tashqari fondlar mablag‘ - lari Jami 15409,1 7,8 47,3 28,8 12,5 9,1 7,0 shu jumladan: Davlat korхonalar i 3604,1 32,7 34,0 12,4 18,3 1,7 19,2 Nodavlat korхonalar i 11805,0 0,2 51,4 33,8 0,5 11,3 3,3 Iqtisodiyotning ayrim tarmoqlarida chet el investitsiyalari va kreditlarini o‘zlashtirish quyidagi ma’lumotlarda ifodalanadi: chet el investitsiyalari va kreditlarining umumiy hajmiga nisbatan foiz hisobida 2009 y. yanvar-dekabr 2010 y. yanvar-dekabr 55,4 66,4

9,7 2,2 7,0 1,4 4, 1 Yoqilg’i-energetika Mashinasozlik Engil sanoat Qurilish materiallari sanoati Oziq-ovqat sanoati Transport va aloqa Giologoya va foydali qazilmalarni izlash Kommunal xo’jalik Boshqa tarmoqlar 3.1-chizma. Ijtimoiy soha ob’ektlarini qurish. Noishlab chiqarish tarmoqlariga kiritilgan investitsiyalarning 2260,2 mlrd.so‘mi uy-joy qurilishi sohasida o‘zlashtirildi, yoki umumiy hajmga nisbatan 51,6 foizni tashkil etdi. 2010 yilning yanvar-dekabrida umumiy maydoni 8838,1 ming kv. m. b ы lgan 75,4 mingta uy-joy (2009 yil yanvar-dekabriga nisbatan 116,1 foiz), shu jumladan qishloq joylarida 6689,3 ming kv.m. (131,4 foiz) uy-joy qurildi va foydalanishga topshirildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009 yil 3 avgustdagi “Qishloq joylarda uy-joy qurilishi ko‘lamini kengaytirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” PQ-1167 – sonli qaroriga muvofiq 2010 yil yanvar-dekabr oylarida qishloq joylarida namunaviy loyi щ alar asosida umumiy maydoni 904,5 ming kv.m. ga teng 7,6 mingta uylar qurib foydalanishga topshirildi, ularning qurilishida 448,2 mlrd.so‘mlik investitsiyalar, jumladan Qishloq qurilish bank kreditlari х isobidan 272,0 mlrd.so‘m (umumiy hajmga nisbatan 60,7 foizda) o‘zlashtirildi. Noishlab chiqarish tarmoqlariga kiritilgan investitsiyalarning umumiy щ ajmidan ta’lim ob’ektlarining qurilishiga 408,2 mlrd. so‘m (umumiy hajmga nisbatan 9,3 foiz), sog‘liqni saqlash ob’ektlarining qurilishiga 322,3 mlrd. so‘m (7,4 foiz), kommunal qurilishga 298,7 mlrd. so‘m (6,8 foiz) sarflandi. 12 , 1 13 , 52 , 3 0 , 91 , 1 2 , 8 , 44 1 , 5 9 , 73 , 9 1 , 6

Akademik-litseylar va kasb-hunar kollejlarini qurish va qayta ta’mirlashda 197,1 mlrd. so‘mlik investitsiyalar o‘zlashtirildi, bu esa noishlab chiqarish sohasiga yo‘naltirilgan investitsiyalarning 4,5 foizini va ta’lim sohasiga kiritilgan investitsiyalarning 48,3 foizini tashkil qildi. Kasal х onalar va poliklinikalarni yangi qurishga va kapital qayta ta’mirlashga 69,9 mlrd. s ы mlik, boshqa sog‘liqni saqlash ob’ektlariga 16,1 mlrd. so‘mlik investitsiyalar o‘zlashtirildi, bu esa sog‘liqni saqlash sohasiga sarflangan investitsiyalarning mos ravishda 21,7 va 5,0 foizini tashkil qildi. Ichimlik suvi tarmoqlari qurilishiga 88,7 mlrd. so‘m, shundan byudjet mablag‘lari hisobiga 37,8 mlrd. so‘m (umumiy hajmidan 42,6 foizi), chet el investitsiyasi va kreditlari hisobiga 22,2 mlrd. so‘m (25,1 foizi), aholi mablag‘lari hisobiga 12,7 mlrd. so‘m (14,3 foizi), gaz tarmoqlari qurilishiga 11,6 mlrd. so‘m, shundan aholi mablag‘lari hisobiga 11,3 mlrd. so‘m (98,0 foizi) investitsiyalar o‘zlashtirildi. Qurilish faoliyati. 2010 yilning yanvar-dekabrida 8174,6 mlrd. so‘mlik qurilish ishlari bajarilib, o‘sish sur’ati 2009 yilning shu davriga nisbatan 108,1 foizni tashkil etdi. 2009 y. yanvar-dekabr 2010 y. yanvar-dekabr 36,9 21,4 Д Davlat mulki Ф Fuqarolar xususiy mulki Х Xo’jalik birlash malari mulki Қ Qo’shma korxonalar, chet el fuqarolari va tashkilotlari mulki Б Boshqa mulkchilik shakllari 3.2-chizma. Mulkchilik shakllari bo‘yicha qurilish tashkilotlarining o‘z kuchlari bilan bajarilgan qurilish ishlari tarkibi quyidagicha ifodalanadi (umumiy hajmga nisbatan foiz hisobida) Qurilish ishlari umumiy hajmining 83,1 foizi yangi qurilish, kor х onalarni rekonstruktsiya qilish, kengaytirish va te х nik jihatdan qayta jihozlashga, 15,0 foizi kapital, joriy ta’mirlashga va 1,9 foizi boshqa pudrat ishlariga to‘g‘ri keladi. 4. Nomoliyaviy aktivlarga jalb etilgan investitsiyalarni statistikasi. 29 , 1 3 , 9 24 , 1 6 , 0 37 , 8 1,310 , 5 27 , 2

Nomoliyaviy aktivlarga jalb etilgan investitsiyalar, sektorlar, tarmoqlar, kor х onalar va firmalar ishlab chiqarish faoliyatida х al qiluvchi rol o‘ynaydi. Bu qo‘yilmalar, mohiyati bo‘yicha kapitalni tashkil etuvchi investitsiyalar bo‘lib, ular kor х ona va tashkilotlarning asosiy va oborot fondlarini yaratilishini ta’minlaydir. Nomoliyaviy aktivlarga jalb etilgan investitsiyalarni ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimini aniqlashning asosi bo‘lib, BMTning MHT (1993 y.) hisoblanadi. Unda nomoliyaviy aktivlarga jalb 1tilgan investitsiyalarning umumiy hajmi va uning ayrim yo‘nalishlari ko‘rsatiladi. 4.1-chizma. Nomoliyaviy aktivlarga jalb etilgan investitsiyalarning ko‘rsatkichlar tizimi Chizmada keltirilgan investitsiya ko‘rsatkichlari MHT yo‘nalishi bo‘yicha makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari qatoriga kiradi. Shu bilan birga bu ko‘rsatkichlarning har biri mikrodarajada ham o‘ziga o‘ х shash ko‘rsatkichga ega bo‘lib, ularni aniqlash metodologiyasi х am bir х il. Binobarin, kapitalni hosil qiluvchi investitsiyalar х o‘jalik yuritishning barcha bo‘g‘inlarida х am hisoblanishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, ularni kichik kor х onalardan tortib, to yirik

korporativ tashkilotlargacha, shuningdek milliy iqtisod darajasida х am hisoblash mumkin. Bu ko‘rsatkichlarning mohiyati quyidagicha: Kapital qo‘yilmalar yangi asosiy fondlarni barpo etish uchun qilingan barcha harajatlarni o‘z ichiga oladi va ular barcha investitsiyalarning umumiy hajmida asosiy o‘rinni egallaydi. Kapital ta’mirlash mavjud asosiy fondlarni, temir va avtomobil yo‘llarini ta’mirlash х arajatlarini o‘z ichiga oladi. Boshqa material aktivlar byudjet tashkilotlari tomonidan uskunalar, inventarlar sotib olish va boshqa kapital ishlarni bajarish bilan bog‘liq harajatlarni o‘z ichiga oladi. Ishlab chiqarish nomaterial aktivlarga mulk formasida yuzaga kelmaydigan asosiy kapital ob’ektlariga х arajatlarni ifodalaydi. Masalan, patent, dasturiy ta’minot, nou- х au, tovar belgilari va boshqa nomaterial aktivlarni sotib olish х arajatlari. Ishlab chiqarilgan material va nomaterial aktivlarga jalb etilgan investitsiyalar summasi MHT yo‘nalishi bo‘yicha asosiy kapitalni yalpi jamg‘arish summasini tashkil etadi. Statistik kapital qo‘yilmalarni baholash va tahlil qilish uchun quyidagi usullarini qo‘llaydi: gruppalash, omilli indeks tahlili, dinamika qatorlari va boshqalar. Investitsion jarayonlarni o‘rganish yakka ko‘rsatkichlar yoki o‘zaro bog‘langan ko‘rsatkichlar tizimi orqali alohida kor х onalar yoki korporativ tashkilotlar bo‘yicha amalga oshiriladi. Reja bo‘yicha ajratilgan kapital qo‘yilmalar х ajmidan foydalanish darajasini ifodalash uchun ularning shu davrdagi amaldagi х ajmi (K a ) rejadagi hajmi (K r ) bilan solishtiriladi. Boshqacha qilib aytganda kapital qo‘yilmalar bo‘yicha reja bajarish indeksi hisoblanadi: J=  K a :  K r ; shuningdek uning rejadagi hajmidan absolyut farqi aniqlanadi:  K=  K a -  K r ; bunda K a K r – alohida olingan ob’ekt bo‘yicha o‘zlashtirilgan va o‘zlashtirilishi lozim bo‘gan kapital qo‘yilmalar hajmi. Bu ko‘rsatkichlar alohida firmalar yoki kichik kor х onalar bo‘yicha kapital qo‘yilmalar х aqida fikr yuritish imkoniyatini beradi. Tadbirkorlik va tijoriy faoliyatda bir necha yo‘nalishlar bo‘yicha kengroq yo‘nalishlarni amalga oshirayotgan korporativ tashkilotlar muhim rol o‘ynaydilar. Bunday holatda umumlashtiruvchi ko‘rsatkich х ar bir investitsion ob’ekt bo‘yicha chuqur tahlil qilinadi. Lekin umumlashtiruvchi ko‘rsatkich orqasida ayrim investitsion ob’ektlar bo‘yicha rejaga nisbatan tafovutlar ko‘rinmay yotadi. Statistikaning vazifasi shundan iboratki, u rejaga nisbatan mutloq va nisbiy tafovutlarni aniqlanishi yoki investitsion faoliyatdagi real yutuqlar va kamchiliklarni ochib berishi kerak. Bu masalani echish uchun investitsion ob’ektlar bo‘yicha 2 х il gruppalashni amalga oshirishi bilan erishiladi: 1) Kapital qo‘yilmalar bo‘yicha rejani bajargan ob’ektlar bo‘yicha;

2) Reja bo‘yicha kapital qo‘yilmalar bajarilmay qolgan ob’ektlar bo‘yicha. Х ar bir gruppa ob’ektlari bo‘yicha absolyut tafovutlar aniqlanib, korporatsiya bo‘yicha kapital qo‘yilmalarda erishilgan yutuq va kamchiliklarni real hajmini aniqlash mumkin. Matematika nuqtai nazardan rejaga nisbatan tafovutni, tafovutlarning algebrik yig‘indisi sifatida olish mumkin:  K=   K 0 +   K e ; bunda  K 0 - shu ob’ektdagi kapital qo‘yilmalar rejaga nisbatan ortiq  K e – shu ob’ektdagi kapital qo‘yilmalar rejaga nisbatan kam. SHu tafovutlarni nisbiy miqdorlarda quyidagi formula asosida aniqlanadi:   K:   K r =(   K 0 :   K r )+(   K e :   K r ); bunda   K r – korporatsiya bo‘yicha kapital qo‘yilmalar х ajmining rejaga nisbatan farqi. Yuqoridagi analik usulni quyidagi korporativ trest ma’lumotlari asosida hisoblaymiz. 4.1-jadval Kapital qo‘yilmalar bo‘yicha yillik ko‘rsatkichlarini hisoblash № Investitsion ob’ektlar nomi Kapital qo‘yilmalar amaldagi bahoda, mln.so‘m Ob’ektlar bo‘yicha kapital qo‘yilmalar х ajmini rejaga nisbatan tafovut Reja bo‘yicha Yil davomida o‘zlashgan Rejaga nisbatan ortiq Rejaga nisbatan kam 1. Elektr isitgich markazi 9248 9000 -248 2. Bo‘yoq tseхi 2866 3110 224 3. Elevator 4734 4620 -114 4. Non zavod 2236 2520 284 5. Oziq-ovqat kontsentrati tseхi 3762 3572 -190 6. Materiallar ombori ulgur ji 2060 1806 -254 7. Yig‘uv konveeri 1420 1638 218 Jami 26346 26266 726 -806 Trest bo‘yicha investitsion ob’ektlarni gruppalash natijasida quyidagilarga ega bo‘lamiz: - mutloq ifodalashda: (26266-26346)=(224+284+218)+(-248-114-190-254)=726+(-806); - nisbiy ifodalashda: 80/26346 х 100=726/26346 х 100+-806/26346 х 100;

0,3%=2,76%+(-3,06%) Shunday qilib, trestning uchta investitsion ob’ekti bo‘yicha kapital qo‘yilmalar hajmi rejaga nisbatan 726 ming so‘m, yoki 2,76% ortgan, 4ta investitsion ob’ekt bo‘yicha esa 806 ming so‘mga yoki 3,06% kapital qo‘yilmalar o‘zlashtirilmay qolgan. Analitik hisob-kitoblarga qaraganda trestning investitsion faoliyatida sezilarli buzilishlar borligi aniqlandi. Kor х onalar investitsion faoliyatida kapital qo‘yilmalarni o‘zlashtirish darajasi dinamikasini o‘rganish muhim vazifalardan hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida kapital qo‘yilmalar bo‘yicha ikki х il indeks hisoblanadi: kapital qo‘yilmalar qiymati indeksi va kapital qurilmalar fizik hajmi indekslari. Kapital qo‘yilmalar qiymati indeksini quyidagi agregat formula asosida hisoblash mumkin: J qp =  q 1 p 1 :  q 0 p 0 ; bunda q 1 va q 0 – natural ko‘rinishda joriy va bazis davrdagi kapital ish va sotib olishlar r 1 va r 0 – kapital qo‘yilma elementlarining joriy va bazis davrdagi bahosi Bu indeksda joriy davr va bazis davr kapital qo‘yilmalar elementlari o‘z davrining baholarida o‘lchanadi. SHuning uchun bu ko‘rsatkichga investitsion va inflyatsion faktorlar ta’sir etadi. Kapital qo‘yilmalarning fizik hajmi indeksi quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi: J q =  q 1 p :  q 0 p; bunda R – kapital qo‘yilma elementlarining solishtirma bahosi (qaysidir davr yoki smeta bahosi). q 1 q 0 – kapital qo‘yilmalarning joriy va bazis davrdagi natural ko‘rinishdagi te х nologik elementlari. Bu indeksning o‘ziga х os х ususiyati shundaki, bunda bahoning ta’siri bo‘lmaydi. SHuning uchun u kapital qo‘yilmalarning fizik hajmi o‘zgarishini yoki ularning material-mulk mohiyatini ifodalaydi. U inflyatsion jarayonlarning ta’siridan ozod etilgan. Ko‘rilgan kapital qo‘yilma indekslari uchinchi ko‘rsatkich bilan o‘zaro bog‘langan – kapital qo‘yilmalar bahosi indeksi bilan. Baho agregat indeksi quyidagicha: J p =  p 1 q 1 :  q 1 p 0 ; Yuqoridagi uchta indekslar orasida quyidagi bog‘lanish mavjud: J qp =J q х J r ; Ya’ni kapital qo‘yilmalar qiymat indeksi, ularning fizik hajm va baho indekslari ko‘paytmasiga teng. 5. Investitsiyalar samaradorligini statistik baholash. Investitsiyalarni statistik o‘rganish masalalaridan yana biri ularning samaradorligini baholash hisoblanadi. Bunday holat kor х ona, firma, korporatsiya va boshqa х o‘jalik yurituvchi sub’ektlarning rivojlanishi bo‘yicha strategik maqsadlaridan kelib chiqib, ularda yangi ishlab chiqarish, ishlab chiqarishni

kengaytirish, rekonstruktsiya qilish, te х nik jihatdan qayta qurollanish va boshqa tijoriy faoliyatdan kelib chiqadi. Bu ishlarning amalga oshirish uchun katta hajmdagi investitsiya mablag‘lari kerak bo‘lsa х am, lekin investitsion resurslar hajmi doim chegaralangan bo‘ladi. Shuning uchun kor х ona investorlarini, rahbarlarini, menejerlarini qo‘yilgan kapital qo‘yilmalarni o‘rnini qoplash qachon va qanday amalga oshiriladi yoki ularni samaradorligi qanday bo‘lishi hammasini х am qiziqtiradi. Investitsiyalar samaradorligi darajasini o‘rganishda statistika, iqtisodiyot nazariyasi uslublarini qo‘llaydi. Uning samaradorlik ko‘rsatkichlarini aniqlash uslubiyati ma х sus hujjat «Investitsion loyihalar samaradorligini baholash bo‘yicha uslubiy tavsiyanomalar»da keltirilgan. Bundan ko‘zlangan maqsad ob’ektlarni loyihalash jarayonida eng samaradorligini tanlab olishdan iborat bo‘sa, statistikaning vazifasi boshqacha – u investitsion ob’ektlardan foydalanish jarayonidagi samaradorlikni aniqlashdan iborat. SHuning uchun samaradorlikni statistik baholash investitsion ob’ektlarni х am loyihalash ham ulardan foydalanish jarayonlarini o‘z ichiga oladi. Investitsiyalar samaradorlik darajasini aniqlash ma х sus х ujjatlarda keltirilgan uslubiyotlardan katta farq qilmaydi, lekin ular endi amaliy ma’lumotlarga ya’ni ob’ektlarni ekspluatatsiya qilish jarayonidagi ma’lumotlarga tayanadi. Ob’ektlar ishlatilayotgan sohalar, tarmoqlarni e’tiborga olgan holda tijorat, byudjet va umumiy iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari aniqlanadi. Investitsiyalar samaradorligini aniqlashda boshlang‘ich nuqta bo‘lib, natija (samara)ni investitsion resurslarni barpo etish х arajatlariga bo‘linadi. Natija sifatida х o‘jalik yurituvchi sub’ektlarning ma’lum davrda olgan sof daromadlari olinsa, investitsion х arajatlar sifatida barcha resurslar: pul, material, intellektual resurslar х arajatlari tushuniladi. Investitsiyalar samaradorligini aniqlash uchun statistika quyidagi ko‘rsatkichlar tizimidan foydalaniladi: sof daromad, o‘rnini qoplash muddati, investitsiyalar foydalilik indeksi va boshqalar. Kor х onalar amaliyotida investitsiyalar samaradorligini aniqlashda har х il yo‘nalishlar mavjud. Bunda muhim omil sifatida vaqt omili: joriy х arajatlar va olingan iqtisodiy naf hajmi hisoblanadi. Agar vaqt omili hisoblanmasa, olingan naf hajmi bir х il bo‘lish ham mumkin, lekin u har х il vaqt davomida olingani uchun ularni solishtirib bo‘lmaydi. Statistika amaliyotida kapital qo‘yilmalarning amaldagi samaradorligini aniqlashda ikki х il yo‘nalish mavjud. Birinchi yo‘nalishda amaldagi investitsion х arajatlar va ularning amaliy natijalari vaqt omilini hisobga olmagan holda o‘rganiladi. Ikkinchi yo‘nalish har х il vaqtlardagi х arajatlarni diskontirlash orqali bir х il vaqtga va solishtirish mumkin bo‘gan holga keltirishga asoslanadi. Amaldagi sof daromad (D s ) – o‘rganilgan davrda kor х ona tomonidan amaliy baholarda olingan iqtisodiy samarani ifodalaydi: D s =N-(J Х +SF)

N – investitsion loyihani amalga oshirishdan olingan natija (+,-) J Х – joriy х arajatlar SF – soliq va boshqa to‘lovlar foizi. Investitsiyalar o‘rnini qoplash muddati – statistika amaliyotida muhim va keng taqalgan ko‘rsatkichi hisoblanadi. Uni aniqlash uchun investitsion loyihani amalga oshirish boshlangan kundan boshlab qilingan х arajatlar summasi o‘rnini qoplaguncha ketgan vaqt bilan aniqlanadi. Investitsiyalar o‘rnini qoplash muddati (T qoplash ) quyidagi uch х il vaqtni o‘z ichiga oladi: investitsiyalash oldi vaqti (T io ), investitsiya vaqti (T in ) va ob’ektdan foydalanish davrida o‘rnini qoplash vaqti (T o‘q ). Ular qandaydir vaqt birliklarida o‘lchanadi: kun, х afta, oy, yil. Tqoplash muddati=Tio+Tin+T o‘ q Ammo amaliyotda investitsiyalash oldi davrini boshlang‘ich davrini aniqlash qiyinchilik tug‘diradi, shuning uchun kapital qo‘yilmalar o‘rnini qoplash davrini, uni moliyalashtirish boshlangan vaqtdan boshlab hisoblanadi. U holda bu ko‘rsatkich quyidagicha hisoblanadi: Tqoplash muddati=Tin+T o‘ q Investitsiyalash davri deb ikki vaqt orasidagi vaqtni: investitsion loyihani moliyalash boshlangan kundan (odatda investor tomonidan buyurtmachi yoki ijrochi hisob raqamiga pul mablag‘larini birinchi marta o‘tkazgan kundan boshlab) to ob’ektni kor х ona asosiy faoliyati balansiga o‘tkazilgan kungacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi (ob’ektni qabul qilish kuni aktda ko‘rsatiladi). Investitsion ob’ektni o‘rnini qoplashning bevosita vaqti (asosiy o‘rnini qoplash muddati) uni ekspluatatsiyaga topshirish kunidan boshlanib, uni investitsion qo‘yilmalarning o‘rni qoplangan kungacha bo‘gan davrni o‘z ichiga oladi. Bu vaqtning uzunligi faqat hisob-kitob qilish bilan aniqlanadi va uning mohiyati quyidagicha: O‘rnini qoplash muddatini boshlanish davrini aniqlash juda oson; bu ob’ektni ishga tushirilgan kunidan boshlanadi. Ob’ekt o‘rnini qoplangan kunini quyidagicha aniqlanadi: shu davr ichida olingan foyda summalari yig‘ib boriladi (amaldagi sof daromad) va u shu ob’ektga quyilgan kapital qo‘yilmalar bilan solishtiriladi (oy, yil va h.k.). SHu davrda yuqorida qayd etilgan shart bajariladi: amalda yig‘ilgan sof daromad hajmi ob’ektga qo‘yilgan kapital qo‘yilmalarga teng yoki undan ko‘proq bo‘ladi yoki boshqacha qilib aytganda, Тук  (D r +A)=K; o‘rnini qoplash i  1 muddati tugamaganligini ifodalaydi. Lekin kapital qo‘yilmalarning to‘liq o‘rnini qoplash momentini o‘rnatish uchun bevosita o‘rnini muddatini hisob-kitob qilish yo‘li bilan aniqlanadi (T b.u.q. ) Tb.u.q.=Tep-Tda; bunda

T ep – investitsion ob’ektni ekspluatatsiyaga kiritilgan kundan boshlab, o‘rnini qoplash muddati tugagan davr (yil) orasidagi vaqt o‘rnini qoplash muddati bo‘lib hisoblanadi T da – o‘rni to‘lgan kundan boshlab davr o х irigacha bo‘gan davr (o х irgi yil) orasidagi kalendar davrning bir qismi. T da qiymati quyidagi formula asosida aniqlanadi: T da =  (D r +A)-K/P da ; Aniqlangan uslubiyat asosida kapital qo‘yilmalarning amaldagi o‘rnini qoplash muddati quyidagicha aniqlanadi: T o‘q =T pi +T in +T ep -  (D r +A)-K/P da ; bunda P da – o‘rni to‘lgan davr davomida (oy, kvartal va h.k.) olingan sof daromad (amortizatsiyani х am qo‘shib). Formulaning o х irgi naf sifatida ifodalangan qismi o‘rni to‘lgan vaqtdan keyingi vaqt bo‘lgani uchun, ob’ektni umumiy ekspluatatsiya qilish vaqtidan ayriladi. Quyidagi misolda kapital qo‘yilmalarning amaldagi samaradorlik ko‘rsatkichlarini hisoblaymiz. Masalan, kor х ona bir yarim yil davomida 7150 ming so‘mlik qiymatga ega bo‘gan te х nologik liniyani yaratish uchun investitsiyalashni amalga oshirgan. Te х nologik liniyani ishga tushirish uni ekspluatatsiya qilishning birinchi yilini 1 iyulida amalga oshirilgan. To‘rt yil davomida uni ekspluatatsiya qilish natijasida quyidagi moliyaviy natijalarga erishilgan: 5.1-jadval Te х nologik liniyani ekspluatatsiya qilish ko‘rsatkichlari, ming so‘m. № Ko‘rsatkich Ekspluatatsiya qilish yili 1 2 3 4 Yil davomid a Yil davomid a O‘sib borish i Yil davomid a O‘sib borish i Yil davomid a O‘sib borish i 1 Mahsulotni sotishdan tushgan tushum 2814 3547 6361 8936 15297 15191 30488 2 Joriy хarajatlar 2836 1696 4082 4877 8959 8753 17712 3 Amortizatsiy a 660 660 1320 660 1980 660 2640 4 YAlpi foyda (1 qator– 2 qator) -232 1191 959 3399 4358 5778 10136 5 Soliqlar va boshqa 23 246 269 1178 1493 2012 3505

to‘lovlar 6 Sof foyda (4 qator-5 qator) -209 945 736 2221 2957 3766 6623 7 Amaldagi (real) sof daromad (3 qator+6qator ) 451 1605 2056 2881 4937 4426 9363 Kapital qo‘yilmalarning amalda o‘rnini qoplash yuqoridagi formula bo‘yicha aniqlanadi. Masalaning shartiga ko‘ra investitsion davr 1,5 yil. Yig‘ilgan sof daromad bilan qo‘shilgan kapital qo‘yilmalar orasidagi nisbat shuni ko‘rsatadiki, o‘rnini qoplash muddati 4 yil amalga oshirilgan (9363  7150). Ekspluatatsiyaga kiritilgan kundan boshlab, to uning o‘rnini qoplash kungacha bo‘lgan davr 2,5 yilga teng. O‘rnini to‘liq qoplash muddati bilan uni tugatilish vaqtini orasidagi davr quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi. 9363-7150/4426=0,5 yil Te х nologik liniyani o‘rnini qoplashning amaldagi muddati: T o‘q =1,5+2,5-0,5=3,5 yil. Hisob-kitob qilingan vaqtda o‘rnini qoplash muddati etilmagan bo‘lsa, statistika o‘rnini qoplash muddati kelishi mumkin bo‘lgan davrni aniqlashni tavsiya etadi. To‘.q.m.k.m.b.d.=Tpi+Tin+Tob+Tou; bunda T ob – ob’ektni ishga tushirgan kundan boshlab, to kuzatish boshlangan kritik kungacha bo‘lgan davr T ou – kuzatish boshlangandan kritik kungacha bo‘lgan kapital qo‘yilmalarni o‘rnini qoplashning shartli davri yoki investitsion ob’ekti kutilayotgan to‘liq o‘rnini qoplash davri o‘tguncha bo‘lgan momentda O‘rnini qoplashning shu qismi uzunligini aniqlash formulasi: T ou =K-  (D r +A) ok /P da ; bunda  (D r +A) ok – o‘tkazilgan kritik kundan so‘nggi amortizatsiya summasini ham qo‘shib hisoblangan to‘plangan sof daromad summasi, o‘rnini qoplash kuni kelguncha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Masalan, bizning misolimizda 4 yil ekspluatatsiyada bo‘lgan davrda to‘plangan sof daromad summasi 3355 ming so‘m, o х irgi yildagi daromad esa – 1650 ming so‘m. Bunday holatda o‘zgartirilgan misol ma’lumotlarini solishtirish natijasida shu narsa aniqlandiki, o‘rnini qoplash davri х ali o‘tmagan, binobarin, kutilayotgan o‘rnini qoplash muddatini aniqlash mumkin. T kutilayotgan =0+3,5+7150-3355/1650=3,5+2,3=5,8 yil Kritik momentdan so‘ngi hisoblangan ko‘rsatkich (2,3 yil) shuni ko‘rsatdiki, daromad keyingi ekspluatatsiya qilingan davrda ham o‘zgarmasdan qoladi

(misolimizdagi 4-yil ekspluatatsiya qilingandan so‘ngi daromadga teng). Binobarin, kutilayotgan o‘rnini qoplash davri baza sifatida olingan daromad hajmiga bog‘liq bo‘ladi. Yuqorida ko‘rilgan ko‘rsatkichlardan tashqari yana statistika bitta ko‘rsatkichini – kapital qo‘yilmalar o‘rnini qoplash koeffitsientini aniqlaydi va bu koeffitsient ob’ektni ekspluatatsiya qilish davrida to‘plangan daromad bilan qoplanish darajasini ifodalaydi, yoki K o‘.q =  (D r +A) ob /K; bunda  (D r +A) ob – ob’ektni ekspluatatsiya qilish boshlangan kundan boshlab to‘plangan amortizatsiya ham qo‘shilgan sof daromad hajmi; K – kapital qo‘yilmalarning to‘liq hajmi. Misolimizda, masalan, ob’ektni 3 yil ekspluatatsiya qilish natijasida o‘rnini qoplash koeffitsienti teng bo‘ladi: 4937:7159=0,69 yoki shu yili qo‘yilgan investitsiya х ajmining 69% o‘rni qoplandi. Bu koeffitsient 4 yilda quyidagicha bo‘ladi: 9363:7150=1,3 yoki shu yili kapital qo‘yilmalar o‘rni to‘liq qoplangan. Tahlil jarayonida kapital qo‘yilmalarning amaldagi samaradorlik ko‘rsatkichlari investitsion loyihani tayyorlash paytida aniqlangan samaradorlik ko‘rsatkichlari bilan solishtiriladi. Bunda albatta solishtirilayotgan ko‘rsatkichlar bir х il uslubiyat asosida aniqlangan bo‘lishi shart.

O'xshashlar

Tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasi

Kapital qurilish va investitsion faoliyat darajasini prognozlash

Korxona faoliyatining turlari - operatsion Investitsion va moliyaviy faoliyat

Iste’mol, jamg’arma va investitsiyalar

Investitsiyalar hisobi