Iste’mol, jamg’arma va investitsiyalar - Iqtisodiyot - Referatlar

Iste’mol, jamg’arma va investitsiyalar

Yuklangan vaqt:

12.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

134 KB

Ko'chirib olish

Iste ’mol, jamg’arma va investitsiyalar Reja: 1. Iste ’mol va jamg’armaning iqtisodiy mazmuni hamda ularning o’zaro bog’liqligi. 2. Jamg ’arishning mohiyati, omillari va samaradorligi. 3. Investitsiyalar va uning darajasini belgilovchi omillar.

Tayanch tushunchalar: Iste ’mol – jamiyat iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish maqsadida ishlab chiqarish natijalaridan va ishlab chiqarish omillari (ishchi kuchi)dan foydalanish jarayonini bildiradi. Shaxsiy iste ’mol – iste’molchilik xarakteridagi ne’matlar va xizmatlardan bevosita foydalanishni, ya’ni ularning individual tarzda iste’mol qilinishini bildiradi. Unumli iste ’mol – ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchidan foydalanishni anglatadi. Iste ’molchilik sarflari – aholi daromadlarining tirikchilik ne’matlari va xizmatlar uchun ishlatiladigan qismi. Jamg ’arma – aholi, korxona (firma) va davlat joriy daromadlarining kelajakdagi ehtiyojlarini qondirish va foizli daromad olish maqsadida to’planib borilishi. Iste ’molga o’rtacha moyillik – shaxsiy daromadning iste’molga ketadigan ulushi. Jamg ’armaga o’rtacha moyillik – shaxsiy daromadning jamg’armaga ketadigan ulushi. Iste ’molga qo’shilgan moyillik – shaxsiy daromad o’sgan qismining iste’mol qilinadigan qismi yoki ulushi. Jamg ’armaga qo’shilgan moyillik – shaxsiy daromad o’sgan qismining jamg’armaga ketadigan hissasi. Iqtisodiy jamg ’arish – mil liy daromadning bir qismidan asosiy va aylanma kapitallarni, shuningdek, ehtiyot va zahiralarni ko’paytirish uchun foydalanish. Jamg ’arish normasi – jamg’arish fondining milliy daromadga nisbatining foizdagi ifodasi. Kapital quyilmalar – asosiy kapitalni kengaytirish va uni takror ishlab chiqarishga qilinadigan sarflar.

Investitsiyalar – ishlab chiqarishni va xizmat ko’rsatish sohalarini kengaytirishga, ya’ni asosiy va aylanma kapitalga pul shaklidagi qo’yilmalar. Investitsion faoliyat – investitsiyalarni ro’yobga chiqarish bo’yicha qilinadigan amaliy harakatlar. Investor – investitsiyalarni amalga oshiruvchi shaxs. Investitsiyalar samaradorligi – milliy daromad (foyda) o’sgan qismining investitsion sarflar summasiga nisbatining foizdagi ifodasi. Iste ’mol va jamg’armaning iqtisodiy mazmuni hamda ularning o’zaro bog ’liqligi. Milliy iqtisodiyotda yangidan vujudga keltirilgan qiymat, ya ’ni milliy daromad iste’mol va iqtisodiy jamg’arish maqsadlarida ishlatiladi. Iste’mol keng ma’noda jamiyat iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish jarayonida ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlardan foydalanishni, uni iste’mol qilishini bildiradi. Bunda unumli va shaxsiy iste’mol farqlanadi. Hozirgi kunda mamlakatning xalqaro bozorlarda erkin tovar ayirboshlashi ham xalqaro baholarda, jahon andozalariga moslashib bormoqda. Ta’minotning makroko’lamdagi holati iste’mol funktsiyasini o’rganish taqozo etadi. Chunki, iste’mol funktsiyasi mohiyatini bilish iste’mol bozorini boshqarishda asos bo’ladi. Iste’mol bozorida xaridorlar faqat fuqarolardan iborat bo’lmaydi. Xaridorlar tarkibiga aholiga bepul xizmat ko’rsatuvchi korxona va tashkilotlar ham kiradi. Unumli iste ’mol bevosita ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo’lib, ishlab chiqarish vositalari va inson ishchi kuchining iste’mol qilinishini, ya’ni ulardan foydalanish jarayonini anglatadi. Shaxsiy iste ’mol ishlab chiqarish sohasidan tashqarida ro’y berib, bunda iste’mol buyumlaridan bevosita foydalaniladi yoki ular to’liq iste’mol qilinadi. Iste’mol bozorida har xil xizmatlar sotiladi. Iste’mol bozorining hajmi unda sotilayotgan tovarlarning yalpi summasi bilan belgilanadi. Iste’mol tovarlari esa qat’iy davlat narxlari, nazorat qilinadigan narxlar va erkin narxlarda sotiladi.

Iste ’mol jarayonida turli xil moddiy va ma’naviy ne’matlardan foydalaniladi. Iste’mol qilinadigan ne’mat turiga bog’liq ravishda moddiy ne’matlarni va xizmatlarni iste’mol qilish ajratiladi. Individual yoki jamoa bo ’lib iste’mol qilish ham farqlanadi. Alohida oila yoki jamiyat a’zolarining ixtiyorida bo’lgan moddiy ne’matlarni iste’mol qilish individual iste’molga jamiyat a’zolarining guruhlari moddiy ne’mat va xizmatlardan foydalanishi jamoa bo’lib iste’mol qilishga kiradi. Iste ’mol fondi mablag’laridan butun iqtisodiyot doirasida band bo’lgan xodimlarning moddiy va madaniy ehtiyojlarini, shu jumladan boshqarish va mudofaa ehtiyojlarini qondirish uchun foydalaniladi. U butun aholining shaxsiy iste’molini, aholiga ijtimoiy xizmat qiladigan muassasalardagi, shuningdek, ilmiy muassasalar va boshqarishdagi moddiy sarflarni o’z ichiga oladi. Iste ’mol fondining shaxsiy daromad shaklida xodimlar qo’liga kelib tushadigan qismi iste’molchilik sarflari maqsadida ishlatiladi. Iste ’molchilik sarflari – bu aholi joriy daromadlarining tirikchilik ne’matlari va xizmatlar uchun ishlatiladigan qismi. Jamg ’arma – bu mamlakat yoki firmalar ixtiyoridagi turli majburiy to’lovlar chegirib tashlangandan keyin qolgan daromadning bir qismi. Jamg’arma iste’mol maqsadida ishlatilmaydigan daromaddir. Jamg’arma funktsiyasi daromadlar bilan jamg’arma xarajatlarning uzviy bog’liqligini ko’rsatadi. Uy xo’jaliklarida shaxsiy daromadlar miqdorida turli xil soliqlarni to’lagandan so’ng o’z ixtiyoridagi daromad qoladi. Buni biz milliy daromadning bir qismi ham deb ataymiz. Uning hajmi uy xo ’jaliklari daromadidan iste’molchilik sarflarini ayirib tashlash yo’li bilan aniqlanadi. Daromad fondida iste ’molchilik sarflari ulushi qanchalik yuqori bo’lsa jamg’arma hajmi shunchalik kam bo’ladi. Jamg’armaning o’sishi esa iqtisodiy ma’noda mablag’larning iste’mol buyumlari xarid qilishdan investitsion tovarlarga yo’naltirilishini bildiradi. Shu sababli daromadda iste ’molchilik sarflari va jamg’arma nisbatining o’zgarishi bir qator, ba’zan qarama-qarshi oqibatlarga olib kelishi mumkin.

Birinchidan, daromadlarning qandaydir qismini jamg ’armaga qo’yish oqibatida u tovarlarda bo’lgan talabda o’z aksini topmaydi. Mahsulotning har qanday hajmini ishlab chiqarishdan olingan daromad to’liq sarflangandagina jami talabni ta’minlash uchun etarli bo’ladi. Demak jamg’arma daromadlar - xarajatlar oqimida nomutanosiblik bo’lishiga olib keladi. Jamg ’arma daromadlardan mablag’larni olib qo’yishni bildirib iste’molchilik sarflari barcha ishlab chiqarilgan mahsulotni sotib olish uchun etarli bo’lmay qolishini bildiradi. Agar aholi o’z daromadining qandaydir, qismini jamg’arsa, o’zining xususiy talabini vujudga keltirmaydi. Buning natijasi sotilmay qolgan tovarlarning ko’payishi, ishlab chiqarishning qisqarishi, ishsizlik va daromadlarning pasayishi bo’lishi mumkin. Boshqa tomondan jamg ’arma talabning etishmasligiga olib kelmasligi ham mumkin, chunki jamg’arilgan mablag’lar tadbirkorlar tomonidan investitsion maqsadlarda ishlatiladi. Bu iste’molchilik sarflarining har qanday etishmasligini qoplaydi va jamg’arma keltirib chiqaradigan iste’moldagi har qanday etishmaslikni to’ldiradi. Uchinchidan, korxonalar ham o’zining barcha mahsulotini iste’molchilarga sotishni ko’zda tutmaydi, balki uning bir qismidan ishlab chiqarish vositalari shaklida foydalanishi mumkin. Shunday qilib, agar tadbirkorlar aholining jamg’armalariga teng miqdordagi mablag’larni investitsiyalarga qo’yishni ko’zda tutsa, ishlab chiqarish darajasi doimiy bo’lib qoladi. Iste ’mol va jamg’arma darajasini aniqlab beruvchi asosiy omil milliy daromad hisoblanadi. Lekin milliy daromad tarkibida to’g’ri soliqlar ham mavjud bo’ladi. Shu sababli soliqlar to’langandan keyin aholi qo’lida qoladigan daromad iste’molchilik sarflari va shaxsiy jamg’arma yig’indisiga teng bo’ladi. Iste’mol va shaxsiy jamg’armaning darajasi bevosita soliqlar to’langandan keyingi qolgan daromad bilan aniqlanadi. Demak bu daromad iste’molning ham, jamg’armaning ham umumiy omili hisoblanadi. Chunki jamg’arma daromadning iste’mol qilinmaydigan qismi hisoblansa, soliqlar to’langandan keyingi daromad shaxsiy jamg’armani aniqlab beradigan asosiy omil bo’lib chiqadi. Har yilgi haqiqiy

iste’mol miqdori va soliqlar to ’langandan keyingi daromad o’rtasidagi farq shu yildagi jamg’arma miqdorini aniqlaydi. Qarab chiqilgan omil ta ’sirida iste’mol va jamg’arma darajasining o’zgarishini quyidagi jadvalda tushuntiramiz. Tahlil uchun shartli ma’lumotlardan foydalanamiz. Jadval ma ’lumotlaridan xulosa chiqarib aytish mumkinki, birinchidan, aholi daromadining asosiy qismi iste’molga sarflanadi, qolgan qismi jamg’armaga ajratiladi. Ikkinchidan, iste’mol ham, jamg’arish ham daromadlar darajasiga bevosita bog’liq bo’ladi. Aholi daromadining iste ’molga ketadigan ulushi iste’molga o’rtacha moyillik deyiladi (Io’M). Aholi daromadining jamg ’armaga ketadigan ulushi esa jamg’armaga o’rtacha moyillik (Jo’M) deyiladi. Ya’ni: Jadvalda keltirilgan har bir daromad darajasi bo ’yicha Io’M va Jo’Mni hisoblab ko’ramizki daromad ko’payib borishi bilan Io’M tushadi, Jo’M esa o’sadi. Haqiqatda soliqlar to’langandan keyin qolgan daromad yoxud iste’mol qilinadi va yoxud jamg’armaga ketadi. Shu sababli daromadning iste’mol qilinadigan va jamg’armaga ketadigan qismlari daromad har qanday darajasining butun miqdorini qamrab oladi. qisqasi Io’M+Jo’M=1,0 yoki 100% bo’ladi. Daromad o ’simining iste’mol qilinadigan qismi yoki hissasi iste’molga qo’shilgan moyillik deyiladi (IQM), yoki

Daromad har qanday o ’sishning jamg’armaga ketadigan hissasi, jamg’armaga qo’shilgan moyillik deyiladi (JqM), ya’ni JqM = jamg’armadagi o’zgarish/daromaddagi o’zgarish. Masalan, agar 1500 mlrd. so ’m ni tashkil qiluvchi soliqlar to’langandan keyingi daromad 300 mlrd. so’mga ko’payib 1800 mlrd. so’mga etsa (7-qator) daromadning shu o ’sgan qismining 2/3 qismi iste’mol qilinadi va 1/3 qismi jamg’armaga ketadi. Boshqacha aytganda, IqM - 0,666 ni, JqM esa 0,333 ni tashkil qiladi. Daromaddagi har qanday o’zgarish uchun IqM va JqM yig’indisi har doim I ga teng bo’lishi zarur yoki IqM + JqM = I. Bizning misolda 0,666+0,333= I,0 Shaxsiy daromaddan tashqari iste ’mol va jamg’arma o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikka ta’sir ko’rsatuvchi boshqa bir qator omillar ham mavjud bo’ladi. Bu omillarning asosiylari quyidagilar: - uy xo ’jaliklari jamg’argan boylik darajasi; - narxlar darajasi; - narxlar, daromadlar va tovarlar taklifi o ’zgarishining kutilishi; - iste ’molchi qarzlari; - soliq stavkalari o ’zgarishi. 2. Jamg ’arishning mhiyati, omillari va samaradorligi. Jamg ’arish iqtisodiyotdagi yalpi sarflarning tarkibiy qismlaridan biri hisoblanib, investitsion xarakterdagi tovarlarga talab darajasini belgilab beradi. Investitsiyalar jamg’arishning amalda namoyon bo’lish shakli bo’lganligi sababli dastlab tahlilni jamg’arishning mohiyati, omillari va samaradorligini nazariy jihatdan asoslash bilan boshlaymiz. Jamg ’arish deb, milliy daromadning bir qismi asosiy va aylanma kapitallarni, shuningdek, ehtiyot zahiralarini ko’paytirish uchun sarflanishiga aytiladi.

Amalda jamg ’arish kapital mablag’lar yoki investitsion sarflar shaklida yuzaga chiqib, u yangi asosiy kapitalni hosil qilish, ishlab turganlarini kengaytirish, rekonstruktsiyalash va yangilashga qilinadigan xarajatlarni ifodalaydi. “Jamg’arish” va “kapital mablag’” yoki “investitsion sarflar” tushunchalari bir xil mazmunga ega emas. Bir tomondan, kapital mablag’ yoki investitsiyalarning chegaralari jamg’arish fondiga qaraganda kengroq, chunki renovatsiyaga (ya’ni eskirgan ob’ektlarni batamom almashtirishga) sarflanadigan amortizatsiya fondining bir qismi ham ularning manbai bo’lib xizmat qiladi. Ikkinchi tomondan, “jamg’arish” tushunchasi investitsion sarflar doirasidan chiqib ketadi, chunki u faqat asosiy kapitalning emas, balki aylanma kapitalning, shuningdek, ehtiyot zahiralarining kengayishini ham anglatadi. Ishlab chiqarish va noishlab chiqarish maqsadidagi jamg ’arish bir- biridan farqlanadi. Jamg’arilgan mablag’larning moddiy ishlab chiqarish sohasining asosiy kapitallarini va aylanma mablag’larini kengaytirishga ketadigan qismi ishlab chiqarish sohasidagi jamg’arish fondini hosil qiladi. Ishlab chiqarish sohasidagi jamg’arish iqtisodiy o’sishning muhim omilidir. Ijtimoiy madaniy sohadagi jamg ’arish (noishlab chiqarish jamg’arishi) uy- joy fondini, kasalxonalar, o’quv muassasalari, madaniyat, sog’liqni saqlash, sport muassasalari, ya’ni nomoddiy ishlab chiqarish tarmoqlarini kengaytirish, rekonstruktsiyalash, yangilashga sarflanadi. Noishlab chiqarish sohasini kengaytirish ham ishlab chiqarishni rivojlantirishning zarur shartidir. Jamg ’arish fondi, uning hajmi va tarkibi takror ishlab chiqarish sur’atlarini belgilab beradigan hal qiluvchi omillardir. Jamg’arish normasi bevosita jamg’arish fondining butun milliy daromad hajmiga nisbati bilan aniqlanadi: JN = (JF/MD) x 100, Bunda, JN-jamg ’arish normasi, JF-jamg’arish fondi, MD-milliy daromad. Jamg ’arish normasining ham o’z chegarasi bo’lib, uni oshirish iqtisodiy jihatdan samarasiz bo’lib chiqishi va salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Masalan, uning haddan tashqari ortishi natijasida investitsion sarflar samaradorligi pasayib ketishi mumkin, chunki kapital mablag’lar hajmi bilan qurilish

tashkilotlarining quvvatlari, materiallar va uskunalar etkazib berish imkoniyatlari, infratuzilmaning rivojlanishi o’rtasida nomutanosiblik paydo bo’ladi. Mablag’larning sochilib ketishi, ob’ektlarni barpo etish muddatlarining cho’zilib ketish xavfi oshadi, oqibatda ular qimmatlashadi, barpo etish jarayonidayoq ma’naviy jihatdan eskiradi , tugallanmagan qurilishlar ko’payadi. Oqibatda iqtisodiy o’sish pasayib ketish tamoyiliga ega bo’ladi . Shunday qilib, jamg ’arish fondi iqtisodiy o’sish sur’atlari va sifatiga faqat o’zining miqdori bilangina hal qiluvchi ta’sir ko’rsatib qolmaydi. Fan-texnika revolyutsiyasi sharoitida ulardan foydalanish samaradorligi birinchi o’ringa chiqadi. Jamg ’arish fondi milliy daromadning bir qismini tashkil etadi va shu sababli milliy daromad hajmi ko’payishini belgilaydigan omillar, jamg’arish miqdorini ham belgilab beradi. Bu omillardan asosiysi qo’llaniladigan resurslar massasi va ularning unumdorligidir. Jamg’arish miqdori ishlab chiqarish jarayonida xom- ashyo, materiallar, energiyani tejab-tergab sarflashga ham bog’liq. Mahsulot birligiga ularni sarflashni kamaytirish moddiy vositalarning o’sha miqdorida mahsulotlarni ko’proq hajmda ishlab chiqarishga imkon beradi. Jamg ’arishning miqdori milliy daromaddagi jamg’arish va iste’mol fondlari o’rtasidagi nisbatga ham bog’liq bo’ladi. 3. Investitsiyalar va uning darajasini belgilovchi omillar. Investitsiyalar sarflarning ikkinchi tarkibiy qismi hisoblanadi. Investitsiyalar darajasi jamiyat milliy daromadi hajmiga sezilarli ta ’sir ko’rsatadi; milliy iqtisodiyotdagi ko’plab mutanosibliklar uning o’sish sur’atiga bog’liq bo’ladi. Investitsiyalar mamlakat miqyosida kengaytirilgan takror ishlab chiqarish ob’ektlari qurish, stanok, uskuna va shu kabi uzoq muddatli foydalaniladigan asosiy kapitallarni sotib olish, ishga tushirish bilan bog’liq sarflarni bildiradi. Investitsiyalar – asosiy va aylanma kapitalni ko’paytirishga, ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirishga pul shaklidagi qo’yilmadir. U pul

mablag’lari, bank kreditlari, aktsiya va boshqa qimmatli qog’ozlar ko’rinishida amalga oshiriladi. Investitsiyalarni ro ’yobga chiqarish bo’yicha amaliy harakatlar - investitsion faoliyat, investitsiyalarni amalga oshiruvchi shaxs - investor deyiladi. Investitsiya faoliyati quyidagi manbalar hisobiga amalga oshirilishi mumkin: - investorlarning o ’z moliyaviy resurslari (foyda, amortizatsiya ajratmalari, pul jamg’armalari va h.k.); - qarz olingan moliyaviy mablag ’lar (obligatsiya zayomlari, bank kreditlari); - jalb qilingan moliyaviy mablag ’lar (aktsiyalarni sotishdan olingan mablag’lar, jismoniy va huquqiy shaxslarning pay va boshqa to’lovlari); - byudjetdan investitsiyalarni moliyalashtirish. 2002 yilda O ’zbekistonda investitsion qo’yilmalarning 40,0% korxonalarning o ’z moliyaviy mablag’lari hisobiga, 25,0% byudjet mablag’lari hisobiga amalga oshirilgan. Investitsiyalarning manbalaridan biri aholi keng qatlamlari (ishlovchilar, o ’qituvchilar, vrachlar va boshqalar) jamg’armasi hisoblanadi. Muammo shundan iboratki, jamg’arma xo’jalik yurituvchi bir guruh tomonidan amalga oshiriladi, investitsiyalar esa shaxslar yoki xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning butunlay boshqa guruhi tomonidan amalga oshirilishi mumkin. O’z-o’zidan aniqki, investitsiyalar manbai bo’lib iqtisodiyotda faoliyat qiluvchi sanoat, qishloq xo’jalik va boshqa korxonalar foydasi ham hisoblanadi. Bu erda “jamg’aruvchi” va “investor” bir- biriga to’g’ri keladi. O ’zbekistonda kapital quyilmalarda nodavlat sektorining ulushi 1991 yildagi 24 %dan, 2000 yil 34, 7% va 2002 yil 59,2 % ga etgan.

Investitsiyalarga sarflar darajasini ikkita asosiy omil belgilab beradi: 1) Tadbirkorlar investitsiyalarga sarflardan olish ko ’zda tutilgan, kutilayotgan sof foyda normasi va 2) foiz stavkasi. I. Investitsiyalarga qilinadigan sarflarning harakatlantiruvchi motivi foyda hisoblanadi. Tadbirkorlar ishlab chiqarish vositalarini qachonki ular foyda keltiradigan bo ’lsa, sotib oladi. Investitsiyalar darajasini belgilaydigan ikkinchi omil foizning real stavkasi hisoblanadi. Foiz stavkasi bu - real asosiy kapitalni sotib olish uchun zarur bo ’lgan band qilingan pul kapitaliga korxona to’lash zarur bo’lgan pul miqdori hisoblanadi. Agar kutilayotgan sof foyda normasi (10 %) foiz stavkasi (7 %)dan ortiq bo’lsa investitsiyani amalga oshirish maqsadga muvofiq bo’ladi. Aksincha foiz stavkasi (aytalik, 12%) kutilayotgan sof foyda normasidan (10%) ortiq bo’lsa, investitsiyalash samarasiz hisoblanadi. Investitsiya darajasiga kutilayotgan sof foyda normasi va foiz stavkasidan tashqari boshqa quyidagi omillar ham ta ’sir ko’rsatadi. 1. Mashina va uskunalarni xarid qilish, ishlatish va ularga xizmat ko ’rsatish xarajatlari. 2. Tadbirkorlardan olinadigan soliq miqdori. 3. Texnologik o ’zgarishlar. Makroiqtisodiyot va statistika Vazirligi statistika departamenti ma ’lumotlari asosida hisoblangan.

Adabiyotlar: 1. Abulqosimov X.P., Xudoyberganov N.T. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish muammolari. T.: «Universitet»,1997. 2. Alekseev Yu.P. Mejdunarodnaya torgovlya. T.: 1997. 3. Krosovina L.N. Mejdunarodnie valyutno-kreditnie finansovie otnosheniya. T.: 1997. 4. Abdullaev g ’. Bozor iqtisodiyoti asoslari. T.: «Mehnat», 1997. 5. Andreev B.F. Sistemniy kurs ekonomicheskoy teorii: Uchebnoe posobie.Chast IX.glava 36 - Sankt-Peterburg. Lenizdat, 1998. 6. Nikolaeva I.P. Ekonomicheskaya teoriya. Uchebnik – T.: «Kno Rus», 1998. 7. Qo ’ldoshev Q., Muftoydinov Q. Iqtisodiy bilim asoslari. T.: «O’qituvchi», 1999. 8. Ekonomicheskaya teoriya. Ucheb. Posobie: A.Qodirov i dr. TGTU., I., 1997. 9. Kurs ekonomicheskoy teorii. — M.: Izdatelstvo «Dis», 1997. 10. Yahyoev Q.A. Soliq nazariyasi. T.: «Mehnat» , 1998.

O'xshashlar

Istye‘mol, jamg’arma va invyestitsiyalar

Investitsiyalar hisobi

Investitsiyalar marketingi

Iste’mol, jamg’arish va investitsiya funksiyalari

Aholining xarajatlari va iste’mol budjeti