Investitsiya risklari va ularni pasaytirish yo’llari - Iqtisodiyot - Referatlar

Investitsiya risklari va ularni pasaytirish yo’llari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

138 KB

Ko'chirib olish

Investitsiya risklari va ularni pasaytirish yo’llari Reja: 1. Investitsiya faoliyatida risklar va ularning tasniflanishi. 2. Investitsiya faoliyatida risklarni boshqarishning mazmuni, mohiyati va bosqichlari. 3. Risk va noaniqlik sharoitida investitsiya loyihalarini tahlil qilish va baholash usullari. 4. Investitsiya risklarini pasaytirish yo’llari .

1.Investitsiya faoliyatida risklar va ularning tasniflanishi. Investitsion faoliyatda risk - bu investitsiyalarni qisman yoki to’liq yo’qotish, kutilgan daromaddan kamroq foyda olish va loyihada ko’zlangan maqsadlarga erisha olmaslik xataridir. Loyihadan qanchalik ko’p miqdorda daromad kutilsa, u shunchalik yuqori riskli hisoblanadi. Hozirgi kunda loyiha risklari deganda loyihani amalga oshirish natijasida ko’zlangan daromadlarning pasayishiga sabab bo’ladigan vaziyatlar majmuasi tushuniladi. Shu bilan birga loyiha riski investitsion loyihani amalga oshirishga halaqit beradigan yoki loyiha samaradorligini pasaytiradigan risklarning yig’indisini ham anglatadi. Riskni ma’lum bir qarorni qabul qilish natijasida zaxiralarni yo’qotish imkoniyati, daromadlarni ololmaslik yoki qo’shimcha xarajatlar zarurati sifatida belgilash mumkin. Risk - bu bashorat qilinayotgan loyihani amalga oshirishda xaqiqiy sharoitlardan ozgina chekinilganda daromadlarni ololmaslik yoki zararlarning paydo bo’lib qolish ehtimolidir. Risk kutilishi mumkin bulgan xatar bo’lib, investitsiyadan mo’ljallangan foydani olish jarayoniga xos bo’lgan noumidsizlikdir. Risklarning paydo bo’lish sabablari turlichadir. Masalan, ma’lumotlarning tanqisligi yoki to’liq bo’lmasligi, tashqi va ichki muhitdagi xarakatlar (raqobatchilar, ishchilar holati, xukumat va boshqalarning xarakatlari) va h.k. “Risk” tushunchasiga juda yaqin bo’lgan “noaniqlik” tushunchasi riskning aniq turlarini tasniflash uchun sinonim sifatida qo’llaniladi. Noaniqlik – bu investitsion loyihani amalga oshirish shart-sharoitlari xaqidagi ma’lumotlarning to’liq yoki aniq emasligidir. Masalan, inflyatsiya xaqidagi, texnika-texnologiyalardagi o’zgarishlar haqidagi, loyiha quvvatining, ob’ektning qurilish va foydalanishga topshirish muddatlari, xarajat va natijalarning notug’ri hisob-kitob qilinishi kabi ma’lumotlarning to’liq yoki aniq emasligi natijasida noaniqlik yuzaga keladi. Loyihani amalga oshirish jarayonida yuzaga kelish imkoniyati bilan bog’liq ko’ngilsiz holatlar va oqibatlar risk tushunchasi bilan izohlanadi.

Risk bilan noaniqlikning farqi shundaki, natijalar ehtimolligi joriy davr ma’lumotlari asosida baholanayotgan vaqtda risk e’tiborga olinadi. Noaniqlik esa bunday ehtimollik o’tgan va kelasi davr ma’lumotlari etishmasligi yoki to’liq emasligi sababli sub’ektiv aniqlangan vaqtda e’tiborga olinadi. Har qanday holda ham kelgusi iqtisodiy holatlar istiqbolini belgilash (inflyatsiya, foiz stavkasi, talab va taklif, ishlab chiqarish, sotish hajmi va boshqalar) kelajakning ma’lum emasligi sababli faqat taxminiy va noaniq natijalar bo’lishi mumkin. Chunki o’tgan davr ma’lumotlari asosida faqat noma’lum kelajakda yuz berishi mumkin bo’lib o’tgan rivojlanish tendentsiyasini aniqlash mumkin. Noaniqlik va risklarning har ikkalasi ham loyihadagi yo’qotish va zararlarga bog’liq bo’lganligi uchun ularning bir-biri bilan uzviy aloqadorlikda ifodalash maqsadga muvofiqdir. Investitsiya risklarini turli belgilar bo’yicha tasniflash mumkin. 1. Tarkibi bo’yicha risklar quyidagilarga bo’linadilar: iqtisodiy risk; bozor riski; inflyatsiya riski; valyuta riski; siyosiy risk; ijtimoiy risk; ekologik risk; texnologik risk; marketing riski; moliyaviy risk; kredit riski; bankrotlik riski; ilm- texnika riski; informatsion risk va boshqalar. 2. Muddati bo’yicha risklar quyidagilarga bo’linadilar: qisqa muddatli risklar; uzoq muddatli risklar. 3. Olinadigan natijaga qarab risklar: spekulyativ risk - ular ta’sirida katta zarar yoki katta foyda olish imkoniyati bor; sof risklar - ular ta’sirida nolga teng bo’lgan zarar(foyda) ko’rish mumkin. 4. Loyihaga ta’sir etish darajasi bo’yicha risklar quyidagilarga bo’linadi: mumkin bo’lgan risklar - ular ta’sirida kutilgan foydadan ayrilish mumkin; kritik risklar - loyiha pul tushumlaridan ayrilish xatari; katastrofik risklar - daromaddan va kiritilgan investitsiyalardan ayrilish xatari. Investitsion loyihalarni amalga oshirish jarayonida uning har bir bosqichi (fazasi) o’ziga xos risklar bilan bog’liqdir. Birinchi bosqichda (investitsiya oldi fazasida) ko’proq loyiha tashabbuskorlari marketing riskiga, bozor riskiga, informatsion va ijtimoiy risklarga ta’sirchan bo’ladi. Investitsiya bosqichida

ko’proq ilm-texnika riski, moliyaviy risklar, tashqi iqtisodiy risklar va siyosiy risklar o’z ta’sirini ko’rsatadi. Ekspluatatsiya bosqichida esa loyiha ishtirokchilari texnologik, ekologik, fors-major, nolikvidlik, iqtisodiy va moliyaviy risklar bilan yuzma-yuz bo’lish ehtimoli mavjud. Bundan tashqari, loyiha faoliyatida eng ko’p uchraydigan risklar ham mavjud. Masalan: iqtisodiy qonunlarning va iqtisodiy xolatning o’zgarib turishi; investitsiyalash va foydadan foydalanish shartlari bilan bog’liq risklar; savdo va mahsulot etkazib berishga cheklashlar kiritish; chegaralarning berkilishi; siyosiy holatning noaniqligi yoki hududdagi yohud mamlakatdagi noma’qul ijtimoiy-siyosiy o’zgarishlar, texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlar dinamikasi, yangi texnika-texnologiya parametrlari, mahsulot sifati haqidagi ma’lumotlarning to’liq emasligi yoki noaniqligi, bozor kon’yunkturasining, ya’ni baho, valyuta kurslari, yalpi ichki mahsulot va boshqalarning o’zgarib turishi, tabiiy iqlim sharoitlarining o’zgarishi, tabiiy ofatlarning yuz berishi, ishlab chiqarish texnik risklari - asbob-uskunalarning buzilishi va to’xtab qolishi; loyiha ishtirokchilari maqsadlarining noaniqligi, ularning moliyaviy holati va ishdagi obro’si haqidagi ma’lumotlarning to’liq emasligi va boshqalar. Moliyaviy bozor eng yuqori riskga ega bo’lgan soha deb hisoblanadi. Undagi risklar ikkita katta guruhga bo’linadi: - tizimli risklar; - tizimsiz risklar. Tizimli risklar (investitsiya portfeli risklari) - bu xatar ta’siriga ba’zi bir qimmatli kog’ozlar emas, balki butun bozor, uni katta bir qismi risklarga uchraydi. Bu holda iqtisodiy nobarqarorlik tufayli yoki boshqa sabablarga ko’ra ko’pchilik emitent va qimmatli qog’ozlar egalari zarar ko’rishlari mumkin. Tizimli risklarga quyidagilar kiradi: foiz riski; valyuta riski; inflyatsiya riski; siyosiy risklar. Tizimsiz risklar - xatarga ba’zi bir qimmatli qog’ozlar yoki ularni majmuasi uchraydi, ya’ni ma’lum bir korxonaning qimmatli qog’ozlari yoki tarmoqning qimmatli qog’ozlari kiradi. Tizimsiz risklarga quyidagilar kiradi: tadbirkorlik riski; moliyaviy risklar; nolikvidlik riski.

Yuqorida keltirilgan tasniflashlarga asoslangan holda, loyiha faoliyatidagi risklarni quyidagi guruhini keltirish mumkin: 1) l oyi h a ishtirokchilari riski; 2) l oyiha smeta qiymatining oshish riski; 3) q urilishni o’ z va q tida tugamaslik riski; 4) i sh va ob’ekt sifatining pastligi riski; 5) k onstruktsion va texnik risklar; 6) i shlab chi q arish riski; 7) b osh q aruv riski; 8) s otish riski; 9) m oliyaviy risk; 10) m amlakat riski; 11) m a’muriy risk; 12) h u q u q iy risk; 13) f ors-major riski. Loyi h a ishtirokchilari riski - bu ishtirokchilarning loyi h a faoliyati doirasida o’ z majburiyatlarini anglagan h olda yoki majburiy tarzda bajarmaslik riski. Birgina loyi h a ishtirokchisining o’ z majburiyatlarini bajarmasligi, bosh q a ishtirokchilarning o’ z majburiyatlarini bajara olmasligiga olib kelishi, natijada loyi h a barbod b o’ lishi mumkin. Loyixa ishtirokchilari riskiga q uyidagilar sabab b o’ lishi mumkin: ishtirokchilarning vijdonsizligi; ularning professionallik darajasi, moliyaviy h olatining no bar q aror ligi , ishtirokchilarni turli risklardan etarlicha su g’ urtalanmaganligi natijasida kelib chikadi. Masalan, loyi h a smeta q iymatining oshish riski q urilish tashkilotining vijdonsizligi natijasida r o’ y berishi mumkin. Ish sifatining pastligi riski, k o’ p h ollarda, tanlangan pudratchi va bosh q a ishtirokchilarning etarli tajribaga ega emasligi bilan bo g’ li q b o’ ladi. Loyiha smeta q iymatining oshish riskiga q uyidagilar sabab b o’ lishi mumkin: loyi h alash jarayonidagi xatolar, pudratchi lar ning resurslardan samarali foydalanishni ta’minlay olmasligi, loyi h ani amalga oshirish shartlarini o’ zgarishi va boshq.

Q urilishni o’ z va q tida tugallanmaslik riskiga q uyidagilar ta’sir k o’ rsatadi: pudratchi larning o’z majburiyat larini bajarmasli klari ; tash q i shart-sharoitlarning o’ zgarishi , qurilish i sh lari muddatining ch o’ zilib ketishi natijasida qo’ shimcha xarajatlar kelib chi qishi : kredit b o’ yicha foizlarni h isoblash, narxlarning inflyatsiya natijasida o’ sishi o q ibatida ish va material q iymatining oshishi kabi qo’ shimcha xarajatlarni keltirib chi q aradi. Bundan tash q ari, bu risk natijasida kelgusidagi ob’ektga xom ashyo etkazib beruvchilar bilan va kelgusidagi loyi h a ma h suloti iste’molchilari bilan shartnomaviy munosabatlar t o’ xtashi mumkin. Ish va ob’ekt sifatining pastligi riski pudratchilar majburiyatining buzilishi, loyixalashtirishdagi xatolar va bosh q alar natijasida kelib chi q ishi mumkin. Ob’ekt sifatining pastligi natijasida loyi h a b o’ yicha qo’ shimcha investitsion h arajatlar q ilinishi kerak b o’ ladi. Bu xarajatlar kamchiliklarni tuzatishga sarflanishi mumkin. Agar kamchilik sa q lanib q oladigan b o’ lsa, loyi h a ma h sulotini ishlab chi q arishga qo’ shimcha xarajatlar q ilish kerak b o’ ladi. Konstruktsion va texnologi k risk . Konstruktsi on risk - bu investitsiya fazasidayo q loy iha ning texnik amalga oshmaslik riski dir . Bu loyi h a h ujjatlarini ishlab chi q uvchilarning xatolari , bu h ujjatlarni ishlab chi q ishda zarur b o’ lgan ma ’ lumotlarni etarli yoki ani q emasligi natijasida r o’ y berishi mumkin . Texnologik risk - bu ishlab chi q arish texnologiyalarining sanoat darajasida qo’ llanilmasligi natijasida ma ’ lum texnik - i q tisodiy parametrlardan ob ’ ekt ekspluatatsiyasidagi cheklanishlar riski . Bunga ekspluatatsiya xarajatlarining oshishi , ekologik me’yorlarga mo s kelmaslik kabilar ta ’ sir etadi . Ishlab chi q arish riski - bu ishlab chi q arish jarayonida kamchiliklarni yuzaga kelish riski . Bu ishlab chi q arish davomiyligining buzilishida , ob ’ ektning loyi h aviy q uvvatga erishmasligida , qo’ shimcha ishlab chi q arish xarajatlarida namoyon buladi . Ishlab chi q arish riskining bir turi bu texnologik ri s kdir . Bu risklar t a ’ minotdagi uzilishlar , resurs zaxiralarining etishmasligi , xom ashyo sifatining pastligi , transport masalalari va bosh q alar sabab kelib chi q adi . Ishlab chi q arish xarajatlarining yu q ori darajasi xarajatlarni xato h isoblash , xom ashyo va bosh q a resurlar mi q dori va sifatiga ma ’ lum talablarni ani q emasligi natijasida b o’ ladi .

Bosh q aruv riski - bu ishlab chi q arish riskining bir turi , bosh q aruv chi shaxsning tajriba va malakasini etarli darajada emasligi natijasida r o’ y beradi . Ayrim h ollarda , bosh q aruv riski deganda , loyi h a faoliyatining barcha faza va bos q ichlaridagi menejment darajasining pastligi va xatolari bilan bo g’ li q risklar tushuniladi . Sot i sh riski - bu loyi h a ma h suloti sotish xajmining va shu ma h sulot baxosining kamayish riski dir . Sotish riski bozor kon ’ yunkturasining o’ zgarishi , marketing yoki baxo riski deb h am ataladi . Sotish riski , ayni q sa ba h oni taxmin q ilish ancha q iyin b o’ lgan , yangi ma h sulot ishlab chi q arish bilan bo g’ li q loyi h alarda yu q ori b o’ ladi . Moliya viy riski . Bu riskning loyi h a faoliyatidagi asosiy turlari : a ) kredit riski ; b ) valyuta riski ; v ) foiz stavkasini o’ zgarish riski dir . Kredit riski - bu loyihani amalga oshirayotgan tashkilotning kreditor bankka kredit shartnomasi bo’yicha to’lov majburiyatlarini to’liq yoki umuman to’lay olmaslik riski. Bu risk asosan loyihani moliyalashtirishda loyihani kreditlovchi bankning riskidir. Valyuta riski - bu risk loyiha mahsuloti mahalliy bozorda sotilganda va xokimiyat mahsulotni milliy valyutada sotilishini talab qilayotgan paytda yuqori bo’ladi. Bu risk loyiha mahsulotini sotishdan olinadigan valyuta bilan kredit valyutasi bir xil bo’lmagan hollarda yuzaga keladi. Foiz stavkasining o’zgarish riski - bu risk kredit resurslari o’zgaruvchan stavkada qo’llanilganda ro’y beradi. Bunday resurslarni jalb qilishda loyihada qo’llanilgan kapital qiymatining oshishi va mahsulot rentabelligining kamayish xavflari mavjud bo’ladi. Mamlakat riski - bu tashqi loyiha risklariga tegishli bo’lib, uning mazmuni shundaki, loyiha amalga oshirilayotgan mamlakatning ijtimoiy-siyosiy jarayonlari va davlatning siyosati loyiha faoliyati uchun jiddiy qiyinchiliklar yaratishi va xatto loyihani barbod qilishi ham mumkin. Mamlakat riskining omillari: markaziy va mahalliy xokimiyatlarning harakati, urushlar, ish tashlashlar, terrorchilik harakatlari va boshqalar bo’lib, bular loyiha ishtirokchilari ta’siri doirasidan tashqarida bo’ladi. Davlatning siyosati bilan bog’liq mamlakat risklarini shartli ravishda ikkita guruhga bo’lish mumkin: siyosiy va iqtisodiy. Siyosiy mamlakat

riski - hukumatning chet el investorlari va kreditorlari ishtirokidagi loyiha faoliyatini to’xtatish yoki cheklashga qaratilgan xarakati bilan bog’liq. Bularga foydani boshqa mamlakatga olib o’tishdagi ta’qiqlashlar va cheklashlar, chet el kapitali uchun avval yaratilgan imtiyozlardan mahrum qilish, kontseptsiya va litsenziyalarni qaytarib olish va boshqalar kiradi. Ma’muriy risklar - loyiha kompaniyalari va loyiha faoliyatining boshqa ishtirokchilarini davlat nazorat va tartibga solish boshqarmalaridan turli litsenziyalar, ruxsatlarni olishi bilan bog’liq. Litsenziyalar, ruxsatlar loyiha faoliyatining barcha faza va bosqichlarida talab qilinishi mumkin: loyiha hujjatlarini ishlab chiqishda, tenderlar o’tkazishda, mashina va asbob-uskunalarni etkazib berishda, qurilishda, dastlabki ishlar va ob’ektning ishga tushirilishida talab qilinadi. Litsenziyalar, ruxsatnomalar soni ayrim loyihalar bo’yicha juda ko’p bo’lishi mumkin: loyiha faoliyatining u yoki bu turi bilan shug’ullanish huquqini beruvchi, tabiiy resurslardan foydalanish, tabiiy resurslarni va valyutani chetga olib chiqish huquqini beruvchi litsenziyalar, ruxsatlar bo’lishi mumkin. Huquqiy risk - bu risk qaysidir darajada mamlakat, ma’muriy va boshqaruv risklari bilan bog’lik. Avvalo, bu risk kreditorning kafolat bermaslik va boshqa kredit bilan ta’minlashlar ehtimoli bilan bog’liq noaniqlik va ishonchsizligida namoyon bo’ladi. Bunday noaniqlik va ishonchsizlik sabablari quyidagilar bo’lishi mumkin: qonunlar majmuining va xalqaro huquq normalarining mukammal emasligi, huquqiy hujjatlar sifatining pastligi, sud mexanizmidagi kamchiliklar va boshqalar. Ayrim huquqiy risklar loyiha ishtirokchilari nazoratidan tashqarida bo’lib, ular mamlakat va siyosiy risklarga yaqin. Bundan boshqa huquqiy risklarni milliy qonunchilikni, xalqaro investitsion huquqlarni yaxshi biluvchi, shartnoma, kelishuvlar va boshqa loyihaning huquqiy hujjatlarida ishtirok etuvchi malakali huquqshunos maslahatchini jalb qilish bilan echish mumkin. Fors-major riski - loyixa faoliyatiga tegishli bo’lmagan tashqi risklardan biri bo’lib, unga er silkinishi, yong’inlar, suv toshqini, bo’ronlar va boshqa tabiiy hodisalar kiradi. Fors-majorga ayrim ijtimoiy va siyosiy tabiiy hodisalar ham

kiradi: ish tashlashlar, inqiloblar, qo’zg’olonlar va boshqalar. Shunday yo’l bilan mamlakat riskining bir qismi fors-major riski sifatida namoyon bo’ladi. 2. Investitsiya faoliyatida risklarni boshqarishning mazmuni, mohiyati va bosqichlari. Risklarni boshqarish - bu risk va foyda miqdorini oqilona qo’shilmasini aniqlashga qaratilgan xarakatlardir. Risklarni boshqarishning asosiy maqsadi - ularni pasaytirish hisoblanadi. Risklarni boshqarish quyidagi asosiy bosqichlarga bo’linadi: 1. Risk omilini ani q lash ; 2. Risk omilini ta h li l q ilish va ba h olash ; 3. Risklarni pasaytirish b o’ yicha ishlarni rejalashtirish yoki risk oqibatlarini bartaraf etish; 4. Risklarni oldini olish va nazorat qilish; 5. Risklarni bosh q arish usullarini tanlash va qo’ llash ; 6. Risk vaziyatlari va ularni oqibati xaqida ma’lumot to’plash va kelajakka tavsiyalar tuzish.

Investitsiya risklarini boshqarish bosqichlari 1) Risk omilini ani q lash deganda risk sababini , ya’ni loyi h aga ta’sir q ila oladigan voqea yoki vaziyatlarni ani q lash tushuniladi. 4) Riskni oldini olish va nazorat q ilish bos q ichi da ma’lum reja va dasturlar asosida ani q tashkiliy-texnik tadbirlar ko’rib chiki ladi . Bu bos q ichda q uyidagi tadbirlar amalga oshiriladi: risklar monitoringi; riskni isti q bolini belgilash; taxdid soluvchi xatarlar h a q ida ra h barlarga ma’lumot berish va bu bilan bo g’ li q ko’rsatmalarni ishlab chi q ish; riskni oldini olish va nazorat q ilish dasturi doirasida maxsus tashkiliy-texnik tadbirlar amalga oshiriladi.

2) Risk omilini tahlil qilish va baholash – ikki guruxga b o’linadi: – Risklarni sifat jixatdan baholash – risk turlarini, uni vujudga keltiruvchi omillarni va risklarni pasaytirish bo’yicha tashkiliy chora-tadbirlarni aniqlash maqsadini ko’zl aydi. –Risklarni miqdoriy baholash –loyiha risklarini sondagi ifodasini loyiha ko’rsatkichlari orqali hisoblash, risklarning paydo bo’lish ehtimolligini va risklarning loyihaga ta’sirini aniqlash tushuniladi. 5) Risklarni boshqarish usullarini tanlash va qo’llash . Risklarni boshqarishdagi asosiy yo’llar quyidagilar: risklarni ajratish; risklarni loyiha ishtirokchilari o’rtasida taqsimlash; moddiy ta’minotni olish (garov); moliyaviy ta’minotni olish (kafolat yoki kafillik); risklarni kredit bo’yicha yuqori foiz stavkasiga ko’chirish; risklarni venchur kreditlashga qabul qilish; qarzlar bo’yicha yo’qotishlarni qoplash uchun fondlarni shakllantirish kabilardan iborat. 3) Risklarni pasaytirish bo’yicha ishlarni rejalashtirish yoki risk oqibatlarini bartaraf etish – aniq tanlangan riskni boshqarish choralari va usullari doirasida aniq chora-tadbirlarni q o’llash tushuniladi. 6) Natijalarni ba h olash – Risk vaziyatlari va ularni o qibati xaqida ma’lumot t o’plash va kelajakka tavsiyalar tuzish tushuniladi. Natijalarni ba h olash or q ali olingan ko’rsatma va xulosalar keyingi loyi h alarni amalga oshirishda q o’llaniladi. Risk omilini aniqlash deganda risk sababini, ya’ni loyihaga ta’sir qila oladigan voqea yoki vaziyatlarni aniqlash tushiniladi. Riskni boshqarishdan maqsad eng avvalo riskning oldini olishdir. Qaror qabul qilayotgan shaxs yuz berishi mumkin bo’lgan noxush voqealarning oqibatini yaqqol tasavvur etishi kerak. Bu uning keyingi xarakatlarini belgilab beradi. Bank

boshqaruvi xodimlari o’z ishlarida amal qilish uchun xatarni oldini olish taktika va strategriyasini ishlab chiqishi kerak. Risklarni bosh q arishdagi asosiy vazifa - amaldagi bozor kon’yunkturasiga mos darajada risklarni minimallashtirish, kreditlash xizmatlari bozorida bank pozitsiyasini minimum sa q lab q olishdir. Riskni bosh q arishdagi asosiy yo’llar q uyidagilar: risklarni ajratish; risklarni loyiha ishtirokchilari o’rtasida ta q simlash; moddiy ta’minotni olish (garov); moliyaviy ta’minotni olish (kafolat yoki kafillik); risklarni kredit bo’yicha yu q ori foiz stavkasiga ko’chirish; risklarni venchur kreditlashga q abul q ilish; q arzlar bo’yicha yo’ q otishlarni q oplash uchun fondlarni shakllantirish va boshq. Bular riskni bosh q arish bo’yicha q uyidagi ish yo’nalishlarini talab q iladi: h ar bir mijoz bo’yicha doimiy monitoring olib borish; ma’lum bir mijozning asosiy xo’jalik faoliyatiga alo q ador tarmo q h olatining doimiy monitoringini yuritish; kafolatni jalb q ilish va tahlil etish; risk uchun kompensatsiya olish (garov, kafolat va bosh q alarni amalga oshirish). Risklarni ajratish deganda moliyalashtirish manbalarining xarakatidagi og’irlikni q arzdorning o’zi bilan birgalikda bosh q a bir necha investorlar o’rtasida bo’linishi tushuniladi. Yirik q arzdorlarning loyi h alarini moliyalashtirishda bu tabiiy, bu amaliyot kichik tadbirkorlik doirasidagi tadbirkorlar uchun keng tar q almagan. Bu shu bilan bo g’ li q ki, so’ralayotgan kreditning chegaralangan summasida investorlar o’rtasida risklarni ta q simlanishi va nazorati bo’yicha operatsion xarajatlar bank kreditlash riskini kamaytirishga q ilinadigan i q tisodni oshirishi mumkin. Investitsion kreditlashda risklarni ta q simlash shakllaridan biri kredit bo’yicha kafolatni jalb q ilishdir. Odatda, bu loyi h a q iymatining taxminan 50%idan 2/3 q ismigacha va kredit q iymatining 75-80%ini q amrab oladi. Riskni bosh q arish choralari va usullarini tanlash juda mu h im bos q ich h isoblanadi. Ani q tanlangan usul doirasida ani q chora-tadbirlarni q o’llash mumkin. Bu bos q ich loyi h ani amalga oshirishni boshlash h a q idagi q arorni q abul q ilishdan avval o’tkazilishi kerak. Tanlashda kechikish loyi h a ishtirokchisi uchun jiddiy salbiy o q ibatlarni keltirib chi q arishi yoki ishtirokchilar o’rtasida jiddiy kelishmovchiliklar kelib chiqishiga sabab bo’lishi mumkin. Riskni bosh q arishda

chora va usullarni optimal variantini tanlash barcha loyi h a ishtirokchilari o’rtasida jiddiy muzokaralar bo’lishini talab qiladi. Riskni oldini olish va nazorat q ilish bos q ichida ma’lum reja va dasturlar asosida ani q tashkiliy-texnik tadbirlar ko’rib chikiladi. Bu bos q ichda q uyidagi tadbirlar amalga oshiriladi: risklar monitoringa; riskni isti q bolini belgilash; taxdid soluvchi xatarlar h a q ida ra h barlarga ma’lumot berish va bu bilan bog’li q ko’rsatmalarni ishlab chiqish; riskni oldini olish va nazorat q ilish dasturi doirasida maxsus tashkiliy-texnik tadbirlar. Ta’kidlash joizki, shunday risklar mavjud bo’ladiki, ularni oldini olish yoki kamaytirish mumkin emas, ya’ni ular loyi h a ishtirokchilari ta’siridan tash q arida bo’ladi. Bunday risklar ko’p xarajat talab qilganligi sababli, ularni moliyalash usuli q o’llaniladi. Bunda loyi h a ishtirokchilarini o’z-o’zini su g’ urtalash, tajribali sug’urtachi yordamida su g’ urtalanishga mabla g’ ajratishi tushuniladi. Su g’ urta shartnomalarida riskning ko’pgina turlari bo’yicha su g’ urtachining zaruriy chora- tadbirlarni amalga oshirishi ko’rib o’tilgan moddalar mavjud bo’ladi. Riskni bosh q arishda loyi h a ishtirokchilaridan tash q ari su g’ urta tashkilotlari h am bevosita ishtirok etadi. Ular riskni ba h olashda o’z usullari va yullarini amalga oshiradilar, bu amalga oshirish reja - dasturlarini nazorat q ilib boradilar. Natijalarni ba h olash - bu ma’lum bir loyi h a doirasidagi risk-menejmenti bo’yicha faoliyatlarining yi g’ indisi. U keng ma’lumotlar to’plami asosida o’tkaziladi va risk tahliliga tuzatishlar kiritish, risk-menejmentining alo h ida choralarini q o’llash, samaradorligini ba h olash, riskni bosh q arishda barcha q ilingan xarajatlarni ba h olash ma q sadida o’tkaziladi. Natijalarni ba h olash or q ali olingan ko’rsatma va xulosalar keyingi loyi h alarni amalga oshirishda q o’llaniladi.

3. Risk va noaniqlik sharoitida investitsiya loyihalarini tahlil qilish va baholash usullari. Investitsiya risklarini tahlil qilish va baholash usullariga quyidagilar kiradi: -Sezgirlik tahlili usuli; -“Zararsizlik nuqtasi”ni aniqlash usuli;. -Barqarorlikni tekshirish usuli; -Matematik usullar (o’rtacha kvadratik chetlanish, dispersiya va variatsiya); - “Qarorlar daraxti” barpo etilishi usuli; -Stsenariylar usuli; -Monte-Karlo usuli. Loyiha sezgirligi tahlili quyidagi tartibda olib boriladi: Investitsiya loyihasining asosiy parametrlarining ( ya’ni sotish hajmi, sotish bahosi, ishlab chiqarish harajatlari va h.k.) bazaviy qiymatlarini aniqlash; Shu qiymatlar asosida loyiha samaradorligini hisob-kitobini amalga oshirib, ularni NPVo yoki IRRo deb belgilash; Loyiha samaradorligiga eng ko’p ta’sir etuvchi, uning asosida loyiha sezgirligini tahlil qilinuvchi ko’rsatkichlardan birini tanlash (NPV yoki IRR); Samaradorlik ko’rsatkichiga eng ko’p darajada ta’sir etuvchi omillarni aniqlash. Bunday o’zgaruvchan omillar ikki guruxga bo’linadi: - to’g’ridan-to’g’ri daromad va harajatlarga ta’sir etuvchi omillar: sotish hajmi, mahsulot sotish bahosi, ishlab chiqarish harajatlari, investitsiya xajmi, qarz mablag’lariga to’lovlar va boshqalar. - bilvosita ta’sir etuvchi omillar: qurilishning davomiyligi (muddati), ishlab chiqarish tsiklining davomiyligi, to’lovlarning kechikishi, tayyor maxsulotni sotish muddati, inflyatsiya darajasi, daromad solig’i stavkasi va boshqalar.

O’ zgaruvchan omillardan biri o’zgarganda asosiy ko’rsatkich qanchaga o’zgarishini hisob-kitob qilish. Zararsizlik nuqtasini aniqlash usuli. D ,so’m, X ,so’m Sotishdan tushgan tushum D=K*X1 Umumiy h arajat X =Xdoim+K*Xo’zg Zarar Xdoim Doimiy harajatlar Foyda Ko Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi, dona “Zararsizlik nu q tasi”ni aniqlash f ormulasi quyidagi ko’rinishga ega: F = Ko*X1 - Xdoim+Ko*Xo’zg bu erda: F – foyda; D=K*X1 - Sotishdan tushgan tushum ( umumiy daromad lar) ; X =Xdoim+K*Xo’zg - umumiy harajatlar. Ishlab chiqarishning zararsizlik nuqtasida F = 0ga teng bo’ladi va bundan zararsizlik nuqtasi kelib chiqadi: Ko=Xdoim/ (X1-Xo’zg)

Izoh: Barcha harajat va sotish miqdorlari – yillik; Xdoim -doimiy harajatlar; X =Xdoim+K*Xo’zg-u mumiy harajatlar; Xo’zg- bitta maxsulotga ketgan o’zgaruvchan harajatlar; K- maxsulot soni; D=K*X1 - Sotishdan tushgan tushum (umumiy daromad); X1- maxsulot birligi narhi . Bunda zarasizlik nuqtasi ( Ko ) u mumiy harajatlar umumiy daromadga teng bo’lganda topiladi: D= X , ya’ni Ko*X1=Xdoim+Ko*Xo’zg. Bu yerdan: Ko=Xdoim/ (X1-Xo’zg). Investitsiya loyihasini amalga oshirishning turli shart-sharoitlari, ya’ni loyiha stsenariylari : Optimistik stsenariy Xa q i q atga ya q in bo’lgan stsenariy Pessimistik stsenariy loyihaning opt imistik variantini , ya’ni masalan, sotish xajmining yu q ori ligi, loyixa maxsuloti narx ining yuqori ligi, barcha joriy xarajatlar kam bo’lgan shart- sharoitlar eng ko’p bo’lishi mumkin bo’lgan shart- sharoit (variant). loyihaning pessimistik variantini , ya’ni masalan, sotish xajmining pastligi, past narxlar, barcha joriy xarajatl ar yuqori bulgan shart-sharoitlar

Bar q arorlikni tekshirish usulini amalga oshirish ketma-ketligi . Masala. Quyida berilgan 1 va 2 loyiha ma’lumotlariga asoslanib, ularning barqarorligini tahlil qiling va eng samaralisini tanlang. Bunda ikkala loyiha uchun loyiha muddati – 5 yilni; loyihalarga qo’yilgan investitsiyalar – 100 ming AQSh dollarini; kapitalning bahosi – 10% ni tashkil etadi. Loyihani amalga oshirishda yillar bo’yicha pul tushumi bir xil summani tashkil etadi. Loyi h a Pul tushumlari, ming AQSh dollari Optimistik Eng k o’ p b o’ lishi mumkin b o’ lgan Pessimistik 1 40 35 25 2 50 40 20 Masalaning echilishi quyidagicha amalga oshiriladi Loyi h a-1 T, yillar. NPV 0 1 2 3 4 5 Optimistik -100 45 45 45 45 45 71,8 Eng k o’ p b o’ lishi m.b. -100 35 35 35 35 35 32,7 Pessimistik -100 25 25 25 25 25 -5,2 Loyi h a-2 T, yillar. NPV1 . Loyiha bo’yicha 3 xil kelajakda bo’lishi mumkin bo’lgan stsenariy varianti tuziladi: optimistik, haqiqatga yaqin bo’lgan va pessimistik. 2.Har bir stsenariy bo’yicha mos ravishda sof joriy qiymat hisoblanadi: -optimistik –NPV op.; -haqiqatga yaqin bo’lgan – NPVhaq.; -pessimistik – NPV pess. 3.Loyihaning sof joriy qiymati bo’yicha variatsiyasi quyidagi formula orqali hisoblanadi: Var(NPV) = NPV op .- NPV pess . Loyiha barqarorligini tekshirish usulida investitsiya loyihasini amalga oshirish shart-sharoitlari turlicha o’zgartirilganda, ya’ni loyiha stsenariysi turlicha o’zgartirilganda, loyihani amalga oshirish mexanizmi qanday ishlashi va bunda loyihadan kutilayotgan foyda, zararlar va samaradorlik ko’rsatkichining qanday bo’lishi tadqiq qilinadi.

0 1 2 3 4 5 Optimistik -100 50 50 50 50 50 89,6 Eng k o’ p b o’ lishi m.b. -100 40 40 40 40 40 51,6 Pessimistik -100 20 20 20 20 20 -24,2 formula b o’ yicha variatsiya kattaligini topamiz. 1) Var ( NPV ) = NPVopt . - NPVpess .= 51,7- (-5,2) = 56,9( AQSh dollari ) 2) Var ( NPV ) = NPVopt . - NPVpess .= 89,6- (-24,2) = 113,8( AQSh dollari ) 4. Investitsiya risklarini pasaytirish yo’llari. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishdagi alohida risklar ta’sirini yo’qotish yoki yumshatish uchun bir qancha yo’llardan foydalaniladi. 1. Riskdan qochish - risk bilan bog’liq tadbirlardan voz kechishni (demak, bunda foydadan ham voz kechishni) bildiradi. 2. Riskni ushlab qolish – investor zimmasiga riskni qoldirish, bunda investor o’z kapitalini riskli tadbirlarga yo’naltirayotganda, risklardan ko’riladigan zararlarni qoplash uchun mablag’i bo’lishi kerak. 3. Riskni uzatish (sug’urtalash) – investor risk havfini kimningdir zimmasiga yuklaydi. Riskni sug’urtalash, mantiqan olganda, muayyan risklarni sug’urta kompaniyalariga berishni anglatadi. Uning mohiyati investorning riskdan qutilish maqsadida daromadning bir qismidan voz kechish orqali aks ettiriladi. Bunda investorning risk darajasini “nol”ga tushirish uchun to’lovni amalga oshirishga tayyor ekanligini tushunish mumkin. Ko’p hollarda, sug’urta kompaniyalari moliyaviy risklarni sug’urtalash bilan risk darajasini pasaytirishga to’liq erishishiga xizmat qiladilar. 4. Riskni pasaytirish - ko’zda tutilmagan xarajatlarni qoplash uchun zahira mablag’larini tashkil etish yo’li bilan yo’qotishlar hajmini qisqartirish hisoblanadi. Ko’zda tutilmagan xarajatlarni qoplash uchun zahira mablag’larini tashkil etishdagi asosiy muammo risklarning jiddiy oqibatlarini baholash hisoblanadi. Buning uchun loyiha qiymatini boshlang’ich baholashni hisobga olish lozim. Bu esa zahira summasini aniqlashga katta yordam beradi.

Riskni pasaytirishning aniq vositasini tanlashda investor quyidagi tamoyillarga asoslansa, maqsadga muvofiq bo’ladi: - ortiqcha tavakkal qilish kerak emas; - risk oqibatlari to’g’risida o’ylash lozim; - kam narsa uchun risk qilish kerak emas.

Asosiy adabiyotlar 1.Vaxobov A.V., Xojibakiev Sh.X., Mo’minov N.G. “Xorijiy investitsiyalar”. O’quv qo’llanma.- T.: Moliya, 2010.-328 b. 2. Вахабов А.В., Разыкова Г.Х., Хажибакиев Ш.Х. Иностранные инвестиции и модернизация национальной экономики. Монография. Т.: Молия, 2011.-300 с. 3.Bekmurodov A.Sh., Karrieva Ya.K., Ne’matov I.U., Nabiev D.H., Kattaev N.T. Xorijiy investitsiyalar. O’quv qo’llanma. –T.:Iqtisodiyot, 2010.-166 b. 4.Mamatov B., Xujamkulov D., Nurbekov O. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. Darslik. – T.: Iqtisod-Moliya, 2014. – 608 b. 5.Kayumov R.I., Xojimatov R.X. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish: Darslik. - T.: TDIU, 2010. - 496 b. 6. Karlibaeva R. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish: O’quv qo’llanma. - T.: Cho’lpon, 2011.-124 b. 7.Raimjonova M.A. O’zbekistonda erkin iqtisodiy hududlarga investitsiyalarni jalb qilish: nazariy asoslari, hozirgi holati va istiqbollari. T.: “Extremum-press”, 2013.-176 b. 8. Toshov O. Investitsion faoliyatni moliyalashtirishni takomillashtirish. T.: “Akademnashr”, 2012.-165 b. 9. Хазанович Э.С. Иностранные инвестиции: У чебное пособие/ Э.С.Хазанович.2-е изд., стер.-М.:КНОРУС, 2011.-312с. 10Xashimov A.A., Madjidov Sh.A., Muminova N.M. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. Darslik. - T.: Sharq matbaa nashriyot uyi, 2014.-208 b. 11 .Шевчук Д.А. Организация и финансирование инвестиций. -Ростов на Дону.: Феникс, 2006.-272 с. 12 .Сергеев И.В., Веретенникова И.И. Организация и финансирование инвестиций. Учебное пособие. – М.: Финансы и статистика, 2001. – 272 с.

O'xshashlar

Investitsiya risklari va ularni pasaytirish yo’llari

Invеstitsiya risklari va ularni pasaytirish yo’llari

Kredit risklari va ularni boshqarish

Tijorat banklari risklari va ularni boshqarish usullari

Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda tavakkalchiliklar va ularni baholash