Investitsiya faoliyatida kapital qurilish - Iqtisodiyot - Referatlar

Investitsiya faoliyatida kapital qurilish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

110.5 KB

Ko'chirib olish

I nvestitsiya faoliyatida kapital qurilish Reja: 1. Kapital qurilish va kapital qo’yilmalar. «Qurilish industriya»si tushunchasi. 2. Mamlakat iqtisodiyoti uchun qurilish muddatini qisqartirishning ahamiyati. Qurilishning uch bosqichi: tayyorgarlik bosqichi, qurilish bosqichi, qurilish mahsuloti realizatsiyasi. Qurilish ishlab chiqarishining davomiyligi. 3. Qurilishning tashkiliy shakllari. Kapital qurilishda loyihalashtirish . 4. Kapital qurilishda tanlovni tashkil etish. Kapital qurilishda tenderlar 5. Buyurtmachi va pudratchining huquq va majburiyatlari . 6. Qurilish-montaj ishlarining smeta qiymati tarkibi va tuzilishi . 7. Qurilishda narxni shakllantirish asoslari. Qurilish ob’ektining shartnoma narxlari . 8. Kapital qo’yilmalar samaradorligini baholash. Kapital qurilishda nazorat ishlarini olib borish .

1. Kapital qurilish va kapital qo’yilmalar. «Qurilish industriya»si tushunchasi . Kapital qurilish va kapital qo’yilma tushunchalari bir-biri bilan o’zaro chambarchas bog’liq tushunchalardir. Kapital qurilish – asosiy fondlarni kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning shakllaridan biri. Kapital qo’yilmalar kapital qurilishni amalga oshirishning moliyaviy manbasi hisoblanadi. Mohiyat jihatidan yangi qurilish, kengaytirish, ta’mirlash, texnik qayta qurollantirish va amaldagi ob’ektlarni modernizatsiya qilish yo’li bilan ishlab chiqarish va noishlab chiqarish asosiy fondlarini barpo etish jarayoni kapital qurilishni anglatadi. Uning yordamida jismoniy va ma’naviy jihatdan eskirgan asosiy fondlar yangilanadi. Kapital qurilish asosiy fondlarni barpo etishning barcha bosqichlarini (ob’ektni loyihalashtirishdan boshlab to uni ishga tushirishgacha bo’lgan jarayonni) qamrab oladi. Uning asosiy hal qiluvchi bosqichi qurilish- montaj ishlarini bajarish hamda qurilayotgan ob’ektning ishga tushirilishini ta’minlash hisoblanadi. Ushbu bosqich moddiy ishlab chiqarishning asosiy tarmog’i bo’lgan «qurilish industriyasi» bilan amalga oshiriladi. «Kapital qurilish» tushunchasi adabiyotlarda va amaliyotda ikki xil tarzda talqin qilinadi: – moddiy ishlab chiqarishning tarmog’i sifatida; – ishlab chiqarish faoliyatining turi sifatida. Tarmoq sifatida kapital qurilish quyidagi asosiy belgilari bo’yicha xarakterlanadi: aniq maqsadga yo’naltirilgan mahsulot ishlab chiqarish; texnologik jarayonlarning umumiyligi; malakali mutaxassislarning mavjudligi. Ishlab chiqarish faoliyatining turi sifatida kapital qurilish quyidagi kompleks ishlarni bajarishi asosida korxonalar bino va inshootlarini barpo etishni (yaratishni) tavsiflaydi: qurilishni amalga oshirish uchun uskunalar montaji; loyiha-qidiruv ishlari; qurilish maydonini tayyorlash; sanitar-texnik qurilmalarni (kanalizatsiya, suv o’tkazgichlar va h.k.) barpo etish va boshq. Qurilish mahsuloti hisoblangan binolar, inshootlar va boshqa ob’ektlar ko’p qirrali, konstruktsiyasi murakkab bo’lgan ob’ektlar hisoblanadi. Bu qurilish

ishlarini ishlab chiqarishning xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Qurilishning asosiy xususiyati uning industrlashganligi bilan belgilanadi. Qurilishni industrlashtirish qurilish tarmog’ida ilmiy-texnik taraqqiyotning asosiy yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Qurilish industriyasi deganda sanoat ishlab chiqarish bloklari va konstruktsiyalar holatidan kelib chiqib, qurilish ishlab chiqarishini bino va inshootlarni montaj qilish va yig’ish jarayonini mexanizatsiyalashtirishga aylantirish tushuniladi. Qurilishni industrlashtirish qurilish ishlarining texnologiyasi bo’yicha keng ko’lamdagi o’zgarishlarni olib kiradi. Qurilishni industrlashtirishning asosiy elementlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: yig’ma qurilishni rivojlantirish; qurilish-montaj ishlarini mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish; qurilish ishlab chiqarishga zamonaviy texnologiyalarni joriy qilish. Kapital qurilish ko’p aloqalarni xarakterlaydigan murakkab jarayondir. Uning asosiy xususiyati: ob’ektlarni qurishning texnik va tashkiliy jihatdan murakkabligi; moddiy, mehnat va pul resurslari xarajatlarining ko’pligi, ishlab chiqarish tsiklining davomiyligidir. Kapital qurilishning asosiy vazifasi ijtimoiy-madaniy ahamiyatga doir ob’ektlar, uy-joy, bino va inshootlarni zamonaviy texnik asosda qurish, mamlakatning ishlab chiqarish salohiyatini oshirishdan iboratdir. Aholi farovonligining oshishi, moddiy ishlab chiqarish barcha tarmoqlarining yanada rivojlanishi kapital qurilishning hajmi va samaradorligiga bog’liq bo’ladi. Kapital qurilish o’z vazifasini bajara turib, investitsiya jarayonlarida muhim rol o’ynaydi. Investitsiya jarayonlarida kapital qurilishning o’rni va ahamiyatini aniqlash uchun kapital qo’yilmalarning texnologik tarkibiga murojaat qilish zarur bo’ladi. Ma’lumki, yangi korxonalarni barpo etish, mavjud ishlab chiqarish va noishlab chiqarish ob’ektlarini texnik jihatdan qayta qurollantirish bilan bog’liq bo’lgan moliyaviy, iqtisodiy, moddiy va mehnat xarajatlari yig’indisi kapital qo’yilmalarni anglatib, o’z navbatida, kapital qo’yilmalar iqtisodiy jihatdan kapital investitsiyalarni anglatadi, ular deyarli bir mazmunni bildiradi. Ular mahsulot

ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatish sohasida kiritiladigan investitsiyalarni – qo’yilmalarni – xarajatlar majmuasini anglatadi. Iqtisodiy adabiyotlarda kapital qo’yilmalarning mohiyatiga quyidagicha ta’riflar berilgan: «kapital qo’yilmalar – bu asosiy kapitalga yo’naltirilgan real investitsiyalarni (qo’yilmalarni), shu jumladan, yangi qurilish, faoliyat ko’rsatayotgan korxonalarni texnik qayta qurollantirish, ta’mirlash, kengaytirish, mashina va uskunalar sotib olish, loyiha- qidiruv ishlari, shuningdek, uy-joy hamda madaniy-maishiy qurilishlarni amalga oshirishga yo’naltirilgan xarajatlardir» 1 . Statistik hisobotlarda va iqtisodiy tahlil jarayonlarida bunday investitsiyalar kapital hosil qiluvchi investitsiyalar, deb ham nomlanadi. Iqtisodiy mazmuniga ko’ra, kapital qo’yilmalar asosiy fondlarni takror ishlab chiqarishga yo’naltirilgan qo’yilmalarni anglatadi. Umuman olganda, kapital qo’yilmalar aholining ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish va iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish uchun mo’ljallangan hamda asosiy fondlarni barpo etish va yangilash bilan bog’liq bo’lgan jami xarajatlarni aks ettiradi. Asosiy vositalar va boshqa uzoq muddat foydalaniladigan aktivlarni sotib olish, qurish bilan bog’liq xarajatlar kapital sarflar yoki kapital qo’yilmalar deyiladi. Kapital qo’yilmalar bilan xarajatlarni bir-biridan farqlay bilish kerak. Xarajat, albatta, shu davrda daromad keltirishi kerak. Kapital qo’yilma bir necha yillardan keyin daromad keltira boshlaydi. 2. Mamlakat iqtisodiyoti uchun qurilish muddatini qisqartirishning ahamiyati. Qurilishning uch bosqichi: tayyorgarlik bosqichi, qurilish bosqichi, qurilish mahsuloti realizatsiyasi. Qurilish ishlab chiqarishining davomiyligi Kapital qurilishda qurilish muddatlarini qisqartirish katta iqtisodiy ahamiyatga ega, chunki u kapital qo’yilmalarning tezroq qoplanishini ta’minlaydi. Masalan, qurilayotgan ob’ekt qandaydir mahsulot ishlab chiqarishga mo’ljallangan bo’lsa, bunda qurilish muddatini qisqartirish evaziga qo’shimcha mahsulot ishlab chiqarish, qurilish muddati tugagandan so’ng qo’shimcha foyda olish imkoniyati 1 Нешитой А.С. Инвестиции: Учебник. – 4-е изд. – М.: «Дашков и К 0 », 2006. – С. 13.

bo’ladi. Kapital qurilish jarayonida uch bosqich ajratiladi. Uni quyidagi rasm orqali ifodalaymiz: 1- rasm. Kapital qurilishning bosqichlari Qurilish maydonini tanlash va ob’ektni loyihalashtirish quyidagi yo’nalishlar bo’yicha amalga oshiriladi: qurilayotgan ob’ektning maqsadga muvofiqligi yuzasidan texnik-iqtisodiy tadqiqotlar olib borish; ob’ektni loyihalashtirish va qurilish uchun texnik-muhandislik ishlariga tayyorgarlik ko’rish. Har bir yo’nalish o’zining maqsad va vazifalariga ega. Texnik-iqtisodiy tadqiqotlar jarayonida kelgusi ob’ektning (qurilishi mo’ljallangan ob’ektning) asosiy texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlari aniqlanadi va qurilishni amalga oshirishning iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligi baholanadi. Loyihalashtirish bosqichida ob’ektning konstruktiv echimlari, qurilishni tashkil etishning usullari va ishlab chiqarish texnologiyasi ishlab chiqiladi. Shuningdek, qurilishning smeta qiymati aniqlanadi. Unday keyin qurilish uchun texnik-muhandislik tayyorgarlik ishlari amalga oshiriladi. Qurilishni amalga oshirish bosqichida qurilish maydonida qurilish jarayonining barcha texnologik elementlari qo’shiladi. Bunda qurilish ishlab chiqarishidagi jami xarajatlar, bino va inshootlarning moddiy-mulkiy elementlari bo’yicha xarajatlari shakllantiriladi. Qurilish ob’ektini foydalanishga (ekspluatatsiyaga) topshirish bosqichida qurilib bitkazilgan ob’ektlar ishga tushiriladi va tayyor mahsulot sifatida buyurtmachiga topshiriladi. Tayyorgarlik bosqichi : qurilish maydonini tanlash va ob’ektni loyihalashtirish (texnik- iqtisodiy tadqiqotlar) Qurilish bosqichi: q urilishni amalga oshirish Qurilish mahsuloti realizatsiyasi: q urilish ob’ektini foydalanishga (ekspluatatsiyaga) topshirishKapital qurilish bosqichlari

Takror ishlab chiqarishning uch bosqichi kapital qo’yilmalar aylanishining uch bosqichiga muvofiq keladi: 1) qurilish – asosiy fondlarni barpo etish shakli sifatida; 2) qurilish mahsulotining asosiy fondlarga aylanishi shakli sifatida; 3) pul mablag’larini mahsulotga aylantirish maqsadida takror ishlab chiqarishning navbatdagi bosqichiga tayyorgarlik ko’rish. Qurilish ishlab chiqarishining barcha elementlarining o’zaro aloqadorligini yaxshilash uchun qurilish mahsulotini barpo etish texnologiyasi (mehnat predmetlarining (beton, g’isht, temir, tosh va boshq.) sifat o’zgarishlari bilan tavsiflanuvchi qurilish jarayonlarini olib borishning usullari va vositalari) ishlab chiqiladi. Qurilish jarayoni qurilish maydonida amalga oshiriluvchi asosiy, qo’shimcha va xizmat qiluvchi texnologik operatsiyalarning jami o’zaro aloqalarini anglatadi, o’zaro aloqalar natijasida qurilish mahsuloti yaratiladi. Ishlab chiqarish ob’ekti qurilishining davomiylik tsikli qurilish maydonini rejalashtirishdan boshlab to uni ishga tushirishgacha (ekspluatatsiya) bo’lgan oraliq vaqtni (davrni) ifodalaydi. Kapital qurilish tizimida investitsiya jarayonlarining asosiy qatnashchilari sifatida investorlar, buyurtmachilar, quruvchilar, pudratchilar, loyihalashtiruvchilar ishtirok etadi. Investor – o’z mablag’larini, qarzga olingan va jalb etilgan mablag’larni, mulkiy boyliklarni va ularga doir huquqlarni, shuningdek, intellektual mulkka doir huquqlarni investitsiya faoliyati ob’ektlariga investitsiyalashni amalga oshiruvchi investitsiya faoliyati sub’ekti hisoblanadi. Investor huquqiy jihatdan investitsiya natijalariga o’zi egalik qiladi. U kapital qo’yilmalarni joylashtirish sohalarini o’zi tanlaydi, qurilayotgan ob’ekt uchun shartnoma shartlarini ishlab chiqadi, investitsiya jarayoni qatnashchilari bilan moliya-kredit munosabatlarini amalga oshiradi. Buyurtmachi – ob’ekt qurilishi bo’yicha boshqaruvni va tashkiliy masalalarni (texnik-iqtisodiy asosnomani ishlab chiqishdan to ob’ektni ishga tushirishgacha yoki ekspluatatsiyaga topshirishgacha) zimmasiga oluvchi yuridik yoki jismoniy shaxslardir.

3. Qurilishning tashkiliy shakllari. Kapital qurilishda loyihalashtirish Kapital qurilishda, odatda, qurilish ikki usulda olib boriladi: xo’jalik va pudrat usuli, shu jumladan, qurilish ob’ektini «tayyor holda topshirish» usuli. Xo’jalik usulida qurilish ob’ekti investorning yoki buyurtmachining o’z kuchlari yordamida amalga oshiriladi. Mazkur usul, odatda, faoliyat ko’rsatayotgan korxonalarni kengaytirish va ta’mirlashda, faoliyat yuritayotgan korxona hududida kichik ob’ektlarni qurishda qo’llaniladi. Ko’lami jihatidan kichik bo’lgan ishlar turli malakaga ega bo’lgan ishchilar tomonidan bajariladi. Xo’jalik usulida, ko’p hollarda, ishchilarning malakasi nisbatan past, yuqori ishlab chiqarish quvvatlariga ega bo’lgan maxsus texnikalar bilan ta’minlanish darajasi ham past va mehnat unumdorligi yuqori bo’lmaydi. Bularning barchasi qurilishni industrlashtirish, yuqori malakali qurilish jamoasini shakllantirish imkonini bermaydi. Biroq, bu usulning o’ziga xos afzalligi mavjud - turli xil kelishuvlar bo’yicha (masalan, pudrat qurilish tashkilotlarini jalb qilish va h.k.) vaqtning tejalishi va boshqalar. Xo’jalik usulida – ob’ektlar qurilishi yoki qurilish-montaj, ta’mirlash-qurilish ishlari xo’jalik sub’ektlarining – korxonalar, tashkilotlar, institutlar va shu kabilarning kuch va mablag’lari hisobiga amalga oshiriladi. Korxonalarni qayta ta’mirlash va kengaytirish, kichikroq qurilish ob’ektlari va hududlarni obodonlashtirish, ta’mirlash ishlari, ko’pincha, shu usulda olib boriladi. Pudrat usulida qurilish ob’ekti doimo faoliyat ko’rsatuvchi maxsus qurilish tashkilotlari tomonidan buyurtmachi bilan tuzilgan shartnomalar asosida olib boriladi. Ushbu tashkilotlarning o’z moddiy-texnik bazasi, mexanizatsiya vositalari va transportlari, maxsus ixtisoslikka ega bo’lgan kadrlari mavjud bo’ladi. Pudrat usuli qurilishning butun davriga (qurilish to’liq tugallangunga qadar) buyurtmachi va pudratchi (bosh pudratchi) bilan shartnoma tuzishni nazarda tutadi. Mazkur shartnoma Bosh shartnoma deb ataladi. Qurilish jarayoni qatnashchilarining o’zaro munosabatlari ushbu shartnoma va respublika hukumatining tegishli qarorlari, vazirlik va idoralarning tegishli qoidalari, tartiblari bilan tartibga solinadi. Bosh pudrat shartnomasida tomonlarning (buyurtmasi va pudratchining) huquq va

majburiyatlari, javobgarligi, qurilishni amalga oshirish tartibi, moddiy-texnik resurslar ta’minoti kabilar belgilab olinadi. Qurilishning pudrat shartnomasi korxonani, binoni (jumladan, uy-joy binosini), inshootni yoki boshqa ob’ektni qurish yohud qayta qurish haqida, shuningdek, montaj, sozlash, ishga tushirish va qurilayotgan ob’ekt bilan bevosita bog’liq bo’lgan boshqa ishlarni bajarish haqida tuziladi. Qurilishning pudrat shartnomasi to’g’risidagi qoidalar, agar shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo’lmasa, bino va inshootlarni kapital ta’mirlash ishlariga nisbatan ham tatbiq etiladi. Qurilishning pudrat shartnomasida nazarda tutilgan hollarda ob’ektni buyurtmachi qabul qilib olganidan keyin uni shartnomada ko’rsatilgan muddatda ishlatishni ta’minlash majburiyatini pudratchi o’z zimmasiga oladi. Tugallanmagan qurilishning mulkdori u buyurtmachiga topshirilguncha va uning haqi to’languncha pudratchi hisoblanadi. Agar pudrat ob’ekti nobud bo’lsa yoki shikastlansa, ob’ekt qabul qilib olingunga qadar uning tasodifan nobud bo’lish yoki tasodifan shikastlanish xavfi pudratchi zimmasida bo’ladi. Bajarilayotgan ishlarning xavfsizligi uchun pudratchi javobgar bo’ladi. Agar shartnomada taraflar boshqacha tartib va shartlarni belgilab qo’ygan bo’lmasalar, shartnomada nazarda tutilgan ob’ektni yoki ishlar majmuini pudratchi o’z hisobidan sug’urtalashi shart. Kapital qurilishda loyihalashtirish qurilishga tayyorgarlik ko’rish bosqichi hisoblanadi. Qandaydir ob’ektni (korxona, bino, inshoot) qurish uchun, eng avvalo, uni loyihalashtirish zarur bo’ladi. Ob’ektlarni loyihalashtirish jarayoni, qoida tariqasida, 3 bosqichga bo’linadi. Ob’ektlarni loyihalashtirish jarayoni bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. Loyihalashtirishni tashkil etishning taxminiy sxemasini 6.1-jadval asosida ifodalash mumkin.

1-jadval Loyihalashtirish ishlarini bosqichlar bo’yicha tashkil etish sxemasi Ishlar bos q ichi Asos Ijrochilar 1 -b os q ich . Loyiha oldi ishlari 1.1. Texnik-iqtisodiy asosnoma ishlab chiqish Kapital qo’yilmalarning rejasi. Qaror (qurilishni amalga oshiruvchi tashkilotning buyruqlari) Buyurtmachi yoki uning topshirig’iga ko’ra loyihaviy yoki ilmiy- tadqiqot tashkiloti 1.2. Loyihalashtirish uchun shartnomalar tuzish Buyurtmachining taklifi Buyurtmachi yoki loyihaviy tashkilot 2-bosqich. Loyihaviy ishlar 2.1. Qidiruv-izlanish Buyurtma va shartnoma Loyihaviy tashkilot 2.2. Bosqichlar bo’yicha loyihani ishlab chiqish Loyihalashtirish uchun belgilangan vazifalar (buyurtma), loyihani ishlab chiqish va shartnoma tuzish uchun yo’riqnoma Loyihaviy tashkilot 3-bosqich. Loyihani ekspertizadan o’tkazish va tasdiqlash 3.1. Loyihani ekspertizasi Loyihani ishlab chiqish tartibi bo’yicha yo’riqnoma va loyihani ekspertiza qilish bo’yicha yo’riqnoma Loyihaviy tashkilot, loyihalar ekspertizasi bo’limi 3.2. Loyihani tasdiqlash Loyihani ishlab chiqish tartibi bo’yicha yo’riqnoma Loyihaviy tashkilot, tegishli muassasa tomonidan loyihaning tasdiqlanishi Amaldagi qonunchilikka ko’ra, qurilishning amalga oshirilishi tegishli tartibda tasdiqlangan loyihaviy hujjatlarsiz ta’qiqlanadi. Kapital qurilishni loyihalashtirishda loyiha oldi hujjatlari, loyiha hujjatlari,

dastlabki TIA yoki dastlabki texnik-iqtisodiy hisoblash, yakuniy TIA yoki texnik- iqtisodiy hisoblash, ishchi loyiha, smeta, ish hujjatlari, loyihalovchi, etkazib beruvchi (ishlab chiqaruvchi), qurilishlarning aniq ro’yxati, qurilishlarning titul ro’yxati, mablag’ bilan ta’minlovchi organ, ijro hujjatlari, qurilish maydoni, vaqtinchalik inshootlar, biriktiriladigan ishlar, shartnoma narxini bo’lib chiqish kabi tushunchalar qo’llaniladi. Shuni ta’kidlash joizki, kapital qurilishda loyihalashtirishning markaziy qismini loyihaning TIA egallaydi. Taniqli xorijlik iqtisodchi-olimlardan V.Berens, P.Xavraneklar fikricha: «texnik-iqtisodiy asoslash – bu salohiyatli investorlar, loyiha quruvchilari va moliyachilarni investitsiyalash va moliyalash usullari bo’yicha qaror qabul qilish uchun zarur bo’lgan ma’lumotlar bilan ta’minlovchi vosita» 2 . Rossiyalik olim V.Zolotogorov: «texnik-iqtisodiy asoslash – bu investitsiya loyihasining samaradorligi va maqsadliligini ko’rib chiqishga imkon beruvchi texnik va tashkiliy qarorlar, hisob-smeta, baholash va boshqa ko’rsatkichlarni aks ettiruvchi hisob-analitik hujjatlar to’plami» 3 , deya tavsiflaydi. 2 3 Loyi h a strategiyasi va marketing kontseptsiyasi (1-b o’ lim) Sotish dasturi (2-b o’ lim) Ishlatiluvchi moddiy resurslar (3-b o’ lim) Loyi h aning joylashuv joyi, maydoni va atrof- mu h it (4-b o’ lim) Loyi h alashtirish va texnologiyalar (5-b o’ lim) Korxonaning tashkiliy tuzilmasi (6-b o’ lim) Me h nat resurslari (7-b o’ lim) Loyi h ani amalga oshirishga tayyorlash (8-b o’ lim)

2-rasm. Investitsiya loyihasini texnik-iqtisodiy asoslash bosqichlarining o’zaro bog’liqligi Xulosa qilib aytganda, birinchidan, l oyihani TIA uning samaradorligi va afzalligini ta ’ minlash uchun olib borilgan izlanishlar natijasida olingan tahliliy ma ’ lumotlarni , baholash va hisob - smeta ko ’ rsatkichlarini , texnik va tashkiliy qarorlarni o ’ zida mujassam etuvchi hisob - analitik hujjatlar to ’ plami hisoblanadi . 4. Kapital qurilishda tanlovni tashkil etish. Kapital qurilishda tenderlar Tanlovlar – iqtisodiyotda nisbatan yangi hodisa bo’lib, bunda buyurtmachi biror ob’ektni qurish yoki loyihalash, asbob-uskunalar etkazib berish bo’yicha tanlov e’lon qilayotganligini ochiq yoki yopiq shaklda xabardor qiladi va xohlovchilarni shu tanlovda ishtirok etishga taklif qiladi. Bunda maxsus hujjat tayyorlanadi va unda tanlovning asosiy g’oyasi, uning tijoriy va boshqa shartlari ko’rsatiladi. Bunday hujjatlar majmuasi «tender» deb ataladi. O’zbekiston Respublikasi hududida kapital qurilish, shuningdek, ilgari to’xtatib qo’yilgan ob’ektlar qurilishini davom ettirish bilan bog’liq ishlar va xizmatlarning butun kompleksini bajarish, tovarlar xarid qilish, asbob-uskunalar sotib olish Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 3 iyuldagi 302-sonli qaroriga asosan tanlov savdolari (tenderlar) orqali amalga oshiriladi. Uni tashkil etish va o’tkazish tartibi va shartlarini ushbu qarorda qabul qilingan «O’zbekiston Respublikasi hududida kapital qurilishda tanlov savdolari to’g’risida»gi Nizom belgilaydi. Investor, buyurtmachi, tanlov savdolari tashkilotchisi, tanlov komissiyasi va oferentlar tanlov savdolarining asosiy qatnashchilari hisoblanadi. Tanlov savdolari quyidagilarga bo’linadi: – ochiq tanlov savdolari – oferentlar soni cheklanmaydi; Moliyaviy ta h lil, moliyalash manbalarini tanlash va investitsiyalarni ba h olash (9-b o’ lim)

– yopiq tanlov savdolari – oferentlar soni cheklanadi. Yopiq tanlov savdolari o’tkazish to’g’risidagi qaror Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul qilinadi. Ochiq yoki yopiq tanlov savdolari talabgorning malakasi oldindan aniqlangan holda yoki aniqlanmasdan yohud ikki bosqichli bo’lishi mumkin. Talabgorning malakasini oldindan aniqlash tanlov savdolarining birinchi turi, tanlov savdolarining g’olibini aniqlash – uning ikkinchi turi hisoblanadi. Talabgorning malakasi oldindan aniqlanadigan ochiq yoki yopiq tanlov savdolarini o’tkazishda talabgorlarning umumiy ro’yxati tuziladi, talabgorning malakasi oldindan aniqlanadi va malakasi oldindan aniqlangan talabgorlar o’rtasida tanlov savdolari o’tkaziladi. Ikki bosqichli tanlov savdolari: – buyurtmachi tanlov savdolari predmetining aniq tavsifini va o’ziga xosligini shakllantirish imkoniyatiga ega bo’lmagan; – shartnomada ishlarni ularning rentabelligini ta’minlash uchun etarli bo’lgan yoki tadqiq etish yoki ishlab chiqishga sarflangan xarajatlar qoplanishini ta’minlaydigan hajmlarda bajarish nazarda tutilgan hollardan tashqari, buyurtmachi ilmiy-tadqiqotlar, eksperimentlar o’tkazishga, qidiruvlar yoki ishlanmalar yuzasidan shartnoma tuzish niyatida bo’lgan hollarda o’tkaziladi. Ikki bosqichli tanlov savdolari quyidagi tartibda o’tkaziladi: – birinchi bosqichda kontseptual qaror va texnik, tijorat jihatidan aniqlanishi va tuzatilishi kerak bo’lgan, tanlov hujjatlarida ko’rsatilgan shartlar asosida ishlab chiqilgan oferta bahosi ko’rsatilmagan holda taqdim etiladi. Tanlov savdolari predmeti parametrlari bo’yicha oferent bilan muzokaralar olib borilishiga yo’l qo’yiladi. Ofertalarning umumiy sonidan tanlov savdolarining ikkinchi bosqichida qatnashishga yo’l qo’yiladigan ofertalar tanlab olinadi; – ikkinchi bosqichda tanlov savdolari predmetining aniqlashtirilgan parametrlari hisobga olingan, bahosi majburiy tartibda ko’rsatilgan holda ofertalari tanlov savdolarining ikkinchi bosqichiga o’tgan qatnashchilarning takliflari va buyurtmalari berilgan holda tanlov hujjatlariga tuzatish kiritiladi.

5. Buyurtmachi va pudratchining huquq va majburiyatlari Kapital qurilish tizimida buyurtmachi va pudratchilarning ma’lum huquqlar va majburiyatlarga ega. Buyurtmachi quyidagi huquqlarga ega: talabgorning malakasini oldindan aniqlash yoki buningsiz tanlov savdolari o’tkazish to’g’risida qaror qabul qilish; rasmiy farmoyish beruvchi hujjat chiqargan holda tanlov savdolarini o’tkazish shakli, turi va sanasini belgilash; tanlov savdolari tashkilotchisi funktsiyasini amalga oshirish (ushbu funktsiyalarni jalb etiladigan tashkilotga berishi mumkin); mustaqil ravishda yoki ixtisoslashtirilgan tashkilotni jalb etgan holda tanlov savdolari predmetining boshlang’ich qiymatini belgilash. Buyurtmachining majburiyatlari quyidagilardan iborat: – barcha ishlar bajarib bo’linganidan keyin belgilangan narxning hammasini pudratchiga to’lashi yoki ishlarning ayrim bosqichlari tugallanganidan keyin narxning tegishli qismini to’lashi; – pudratchidan olingan loyiha-smeta hujjatlaridan faqat shartnomada nazarda tutilgan maqsadlarda foydalanishi, loyiha-smeta hujjatlarini pudratchining roziligisiz uchinchi shaxslarga bermasligi va undagi ma’lumotlarni oshkor qilmasligi; – loyiha va qidiruv ishlarini bajarishda shartnomada nazarda tutilgan hajmda va shartlarda pudratchiga xizmat ko’rsatishi; – tayyor bo’lgan loyiha-smeta hujjatlarini tegishli davlat organlari va fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlari bilan kelishib olishda pudratchi bilan birga qatnashishi; – pudratchiga bog’liq bo’lmagan holatlar tufayli loyiha va qidiruv ishlarini bajarish uchun boshlang’ich ma’lumotlar o’zgarishi bilan bog’liq qo’shimcha xarajatlarni pudratchiga to’lashi; – tayyorlangan loyiha-smeta hujjatlarining yoki bajarilgan qidiruv ishlarining kamchiliklari borligi munosabati bilan uchinchi shaxs tomonidan buyurtmachiga nisbatan qo’zg’atilgan da’vo yuzasidan ishda qatnashishga pudratchini jalb qilishi

shart. Pudratchining majburiyatlari. Loyiha va qidiruv ishlari pudrat shartnomasiga muvofiq pudratchi: – ishlarni loyihalash haqidagi topshiriq va boshqa boshlang’ich ma’lumotlarga muvofiq bajarishi; – tayyor bo’lgan loyiha-smeta hujjatlarini buyurtmachi bilan kelishib olishi, shuningdek, buyurtmachi bilan birga tegishli davlat organlari va fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlari bilan kelishib olishi; – tayyor bo’lgan loyiha-smeta hujjatlarini va qidiruv ishlari natijalarini shartnomada belgilangan muddatlarda buyurtmachiga topshirishi; – buyurtmachining roziligisiz loyiha-smeta hujjatlarini uchinchi shaxslarga bermasligi shart. Kapital qurilishda buyurtmachi tomonidan quyidagilar ta’minlanadi: er uchastkasini tanlash va ajratish, birlamchi ruxsat beruvchi hujjatlarni va qurilish hududini tayyorlash, loyiha oldi ishlarini tashkil etish, loyihaning, ish hujjatlarining (ob’ektni foydalanishga tayyor holda qurish hollaridan tashqari) va tanlov hujjatlarining tasdiqlanadigan qismini kelishish, ekspertizadan o’tkazish va tasdiqlash; loyihalovchi va pudratchini (bosh pudratchini) tanlov savdolari orqali tanlash; ishlarni bajarish va moliyalashtirish jadvallari bilan birgalikda shartnomalar tuzish; qurilish ob’ektini Davlat arxitektura qurilish nazorati organlarida ro’yxatdan o’tkazish; pudratchiga qurish uchun birlamchi ruxsat beruvchi hujjatlarni berish; buziladigan, ko’chiriladigan yoki rekonstruktsiya qilinadigan binolarda, shuningdek, ob’ekt qurilishi hududida yashayotgan shaxslarni ko’chirish; moliyalashtirish, pudratchi tomonidan qabul qilingan shartnoma majburiyatlariga va shartnomada qayd etilgan boshqa funktsiyalarga rioya qilinishi ustidan nazorat qilish; texnik kuzatish va ob’ekt qurilishi ustidan texnik nazorat qilish; qurilishi tugallangan ob’ektni belgilangan tartibda foydalanish uchun qabul qilish; kafolatli davrda aniqlangan nuqsonlar bartaraf etilishi ustidan nazorat qilish. Pudratchi tomonidan quyidagilar ta’minlanadi: ish hujjatlarini ishlab chiqish va

uning texnologiya qismini buyurtmachi bilan kelishgan holda qurilish jarayonida (ob’ekt foydalanishga tayyor holda qurilganda) ekspert kuzatish; ish hujjatlarini (ob’ekt foydalanishga tayyor holda qurilganda) texnologik izchillik va ob’ekt qurilishining aniq shartlari bilan bog’liqlikda hajmlar va muddatlarda ishlab chiqarishga berish; ishlarni bajarish jadvaliga muvofiq hamda belgilangan standartlarga, qurilish me’yorlari va qoidalariga rioya qilgan holda tasdiqlangan loyihada nazarda tutilgan ishlarni bajarish; shartnomaga muvofiq qurilishni asbob- uskunalar, konstruktsiyalar va qurilish materiallari bilan butlash; loyiha echimlariga hamda qurilish me’yorlari va qoidalariga rioya qilgan holda qurilish- montaj, maxsus va ishga tushirish-sozlash ishlarini o’z vaqtida va sifatli bajarish; ob’ektning ijroiya hujjatlarini, shu jumladan, sertifikatlanishi shart bo’lgan mahsulotga muvofiqlik sertifikatlarini, foydalanilgan qurilish materiallari va asbob-uskunalarga texnik pasportlarni tuzish va buyurtmachiga berish; tasdiqlangan loyihalarga, boshqa talablarga va shartnoma majburiyatlariga muvofiq ob’ektni buyurtmachiga topshirish. Buyurtmachi va pudratchi qonun hujjatlariga va shartnoma shartlariga muvofiq boshqa funktsiyalarni ham bajaradi. Buyurtmachi bilan pudratchi o’rtasidagi vazifalarni aniq taqsimlash, shuningdek, ularning mulkiy javobgarligi darajasi qonun hujjatlariga va tanlov savdosi shartlariga muvofiq aniq bir pudrat shartnomasini tuzishda aniqlashtiriladi. Ob’ektni foydalanishga qabul qilib olish belgilangan sifat standartlari hisobga olingan holda «Davarxitektqurilish» qo’mitasi organlarining xulosasi asosida buyurtmachi tomonidan ta’minlanadi.

6. Qurilish-montaj ishlarining smeta qiymati tarkibi va tuzilishi Qurilishning qiymati va uni moliyalashtirish hajmlarini aniqlash, shuningdek, buyurtmachi va pudratchi o’rtasidagi hisob-kitoblarni amalga oshirishga oid hujjat smetani anglatadi va u tayyor qurilish mahsulotining bahosini ifodalaydi. Pudrat shartnomasida bajariladigan ishning bahosi yoki uni aniqlash usullari ko’rsatiladi. Pudrat shartnomasidagi ishning bahosi pudratchining chiqimlarini va unga to’lanadigan haqni o’z ichiga oladi. Ishning bahosi smeta tuzish yo’li bilan aniqlanishi mumkin. Ish pudratchi tomonidan tuzilgan smeta bo’yicha bajarilgan taqdirda, smeta buyurtmachi tomonidan tasdiqlangan paytdan boshlab kuchga ega bo’ladi va pudrat shartnomasining bir qismi bo’lib qoladi. Ishning bahosi (smeta) taxminiy yoki qat’iy bo’lishi mumkin. Pudrat shartnomasida bunday ko’rsatma bo’lmasa, ishning bahosi (smeta) qat’iy hisoblanadi. Agar qo’shimcha ishlarni bajarish zarur bo’lib qolsa va shu sababli ishning taxminan belgilangan bahosini (taxminiy smetani) ancha oshirishga to’g’ri kelsa, pudratchi bu haqda buyurtmachini vaqtida ogohlantirishi shart. Qurilish shartnomasida quyidagilar aks ettiriladi : tomonlarning majburiyatlari, etkazilgan zararlarni qoplash tartibi; mavjud muammolarni hal qilish yo’llari, xo’jalik sudiga da’vo arizasini kiritish tartibi; shartnoma ishtirokchilarining malakasini tasdiqlash. Smeta asosida qurilish ishlari xarajatlari: texnologik, energetik, ko’tarma- transport va boshqa uskunalar, korxona faoliyat ko’rsatishi uchun zarur bo’lgan boshqa asboblar va ishlab chiqarish inventarlari xaridi xarajatlari; ushbu uskunalarni o’rnatish ishlari xarajatlari; qurilish maydonini o’zlashtirish xarajatlari; texnik va mualliflik nazoratini amalga oshirish xarajatlari; loyiha hujjatlarini ishlab chiqish xarajatlarini o’z ichiga oluvchi kapital qo’yilmalar hajmi aniqlanadi. Qurilish-montaj ishlarining smeta qiymati buyurtmachilar va pudratchilar, uskunalar etkazib beruvchilar bilan shartnomalar tuzish va shartnoma bahosini aniqlash hamda ular o’rtasida hisoblashishni amalga oshirish uchun ishlatiladi.

Smeta qiymati ko’rsatkichlari ishlab chiqarish va noishlab chiqarish ob’ektlarini qurish va rekonstruktsiya qilish bo’yicha loyihaviy echimlar variantlarini baholash va ulardan iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofig’ini tanlash uchun zarur bo’ladi. Bundan tashqari, smeta qiymati qurilishni tashkil etish va ishlarni bajarish variantlarini taqqoslash, konstruktiv va bajariladigan ishlar hajmini aniqlash hamda qurilish materiallari va uskunalarni tanlash uchun ishlatiladi. Loyihaning smeta qismi o’z tarkibiga qurilish bo’yicha yig’ma smetani va ob’ekt qurilishi bo’yicha smetani hamda bajarilgan ish turlarini qamrab oladi. Bino va korxona qurilishi bo’yicha yig’ma-smeta qurilishni moliyalashtirishni amalga oshirishdagi asosiy hujjat hisoblanadi. Yig’ma-smeta quyidagi xarajat turlarini o’zida aks ettirishi lozim: qurilish maydonini tayyorlash; ishlab chiqarish ahamiyatiga oid asosiy ob’ektlar; ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish ahamiyatiga oid yordamchi ob’ektlar; transport xo’jaligi va aloqa ob’ektlari; elektroenergetika ob’ektlari; kanalizatsiya, issiqlik va gaz ta’minoti, suv ta’minoti; korxona hududini obodonlashtirish; vaqtinchalik bino va inshootlar; loyihaviy va qidiruv ishlari; boshqa ishlar. Qurilish uchun yig’ma-smetada kutilmagan ishlar va xarajatlar uchun quyidagi miqdorlarda mablag’lar zaxirasi ko’zda tutiladi: yakka tartibdagi ob’ektlar qurilishini ko’zda tutuvchi sanoat, qishloq xo’jaligi, transport inshootlari va korxonalarini qurishdagi barcha xarajatlar umumiy qiymatining 5 foizi miqdorida; barcha tarmoq korxonalarining namunaviy loyihalari bo’yicha ob’ektlar barpo etilishidagi barcha xarajatlar umumiy qiymatining 3 foizi miqdorida. Hozirgi iqtisodiy sharoitda qurilish ob’ektlari smeta qiymatini aniqlash bosqichma-bosqich amalga oshiriladi: 1. TIA tarkibidagi loyiha oldi bosqichida. TIA ko’rsatkichlarining hisob- kitoblari natijasida ob’ektlar barpo etilishidagi taxminiy xarajatlar aniqlanadi. 2. Loyiha-smeta hujjatlarini ishlab chiqish bosqichida. Loyihalashtiruvchilar amalga oshirilgan hisob-kitoblar va smeta me’yorlarini qo’llash natijasida ob’ekt qurilishining smeta qiymatini aniqlaydi, shu jumladan, lokal smetalari, alohida

bajariladigan ishlar uchun xarajatlar qiymati va qurilish qiymatining yig’ma-smeta hisob-kitobi. Ob’ektning smeta qiymatini aniqlashda quyidagi ko’rsatkichlar qo’llaniladi: bevosita xarajatlar – BX; ustama xarajatlar – UX; rejali jamg’arma – RJ (smeta foydasi). Unga ko’ra, qurilish mahsulotining (ob’ektining) smeta bahosi (SB) quyidagi tenglik bilan ifodalandi: SB = BX + UX + RJ (6.1) Smeta qiymati – qurilish mahsuloti (ob’ekti) uchun erkin bahoning shakllanishi va kapital qo’yilmalarni aniqlashda asos bo’lib xizmat qiladi. 7. Qurilishda narxni shakllantirish asoslari. Qurilish ob’ektining shartnoma narxlari Kapital qurilishda xo’jalik munosabatlari mexanizmini takomillashtirish, shartnoma majburiyatlariga rioya etilishi va qurilishning pirovard natijalari uchun investitsiya jarayoni qatnashchilarining javobgarligini oshirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 12 sentyabr 2003 yildagi «Kapital qurilishda xo’jalik munosabatlari mexanizmini takomillashtirish chora- tadbirlar to’g’risida»gi 395-sonli Qarorida O’zbekistonda kapital qurilishdagi shartnomaviy narxlar yagona uslubiyoti barcha mulk shakllari uchun qabul qilindi. Ta’kidlash joizki, shartnomaviy narxlar bozordagi mavjud sharoitlarni hisobga olgan material qiymatning kon’yunkturasi, ishlatiladigan mashina va mexanizmlar qiymati hamda pudrat tashkilotlarining foydasini anglatadi. Shartnoma O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi, «Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni hamda kapital qurilish sohasidagi boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlar talablariga muvofiq tuziladi. Ushu qarorda past rentabelli va zarar ko’rib ishlayotgan pudrat-qurilish tashkilotlarini xususiylashtirishda tegishli investitsiya majburiyatlari mavjud bo’lgan taqdirda ob’ektlarni qonun hujjatlariga muvofiq bepul berishga ruxsat etildi. Shuningdek, markazlashtirilgan manbalar hisobiga qurilishni tashkil etish, moliyalashtirish va kreditlash tartibi to’g’risidagi Nizom,

ob’ektlarni foydalanishga tayyor holda qurishga doir Namunaviy pudrat shartnomasi hamda «O’zbekiston Respublikasi Investitsiya dasturini shakllantirish tartibi to’g’risida»gi Nizomlar tasdiqlandi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 24 oktyabrdagi «Kapital qurilishda narxlarni shakllantirishning smeta-normativ bazasini takomillashtirish va yangilash chora-tadbirlari to’g’risida»gi 463-sonli Qarori qabul qilindi. Qarorda «Davarxitektqurilish» qo’mitasi amaldagi yakka tartibdagi va idoraviy smeta me’yorlarini, ularning maqsadga muvofiqligini, asoslanganligini hamda qo’mitaning me’yoriy hujjatlarida belgilangan talablarga muvofiqligini aniqlash maqsadida to’liq xatlovdan o’tkazilishi hamda xatlovdan o’tkazish uchun «Davarxitektqurilish» qo’mitasi ekspert komissiyalari tashkil etilishi hamda idoraviy smeta me’yorlarini keskin qisqartirish chora-tadbirlari belgilab berildi. Shuningdek, joriy shartnomaviy narxlarni belgilash uchun idoraviy smeta me’yorlari faqat ular «Davarxitektqurilish» qo’mitasi bilan belgilangan tartibda majburiy ravishda kelishib olingan taqdirda kuchga ega bo’lishi qayd etilgan. Kapital qurilish sohasida tovarlar, ishlar va xizmatlar xaridining yagona tizimini yaratish, tanlov savdolarini tashkil etish va o’tkazish mexanizmini yanada takomillashtirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 3 iyuldagi «Kapital qurilishda tanlov savdolari tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 302-sonli Qarori qabul qilinib, unda: – markazlashtirilgan manbalar, davlat boshqaruv organlari va davlat korxonalari mablag’lari hisobiga moliyalashtiriladigan kapital qurilish bilan bog’liq tovarlar, ishlar va xizmatlar xaridi faqat tanlov savdolari natijalari bo’yicha amalga oshirishi; – kapital qurilish bilan bog’liq tovarlar, ishlar va xizmatlarni xarid qilishda tanlov savdolari majburiy o’tkazilishi uchun buyurtmachilar, tanlov savdolarini o’tkazishning belgilangan tartibiga rioya qilinishi uchun qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda tanlov savdolari tashkilotchilari javob berishlari; – sifatli bajarilgan ishlar va xizmatlarni o’z vaqtida va to’liq moliyalashtirish yuzasidan shartnoma shartlari bajarilmaganligi uchun shartnoma shartlariga

muvofiq buyurtmachi moddiy javob berishi, shuningdek, ko’rsatib o’tilgan sabablar natijasida soliq organlari tomonidan hisoblangan, ularga to’langan jarimalar va penyani pudratchiga to’liq qoplashi; – tanlov savdolari natijalari bo’yicha tuzilgan shartnomada nazarda tutilgan shartlarning o’zgarishi, buyurtmachi bilan pudratchi o’rtasida kelishuv mavjudligidan qat’iy nazar, faqat ular belgilangan tartibda tanlov komissiyasi tomonidan ko’rib chiqilgandan va tasdiqlangandan keyin qabul qilingan, deb hisoblanishi; – qurilishning amaldagi qiymatini tanlov savdolari natijalari bo’yicha shartnomada belgilangan shartnomaviy narxga nisbatan kamaytirish natijasida tejalgan mablag’lar pudrat tashkilotining tasarrufida qolishi belgilab qo’yildi. 8. Kapital qo’yilmalar samaradorligini baholash. Kapital qurilishda nazorat ishlarini olib borish Zamonaviy sharoitda shunday vaziyat yuzaga keldiki, korxonalar, loyihalash va ilmiy-tadqiqot institutlari, banklar va boshqa tijorat tashkilotlari investitsiyalarni iqtisodiy asoslashning zamonaviy uslubiyoti bilan qurollanmaganligi ulardan foydalanish samaradorligiga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. So’nggi yillarda iqtisodiy adabiyotlarda investitsiyalarni iqtisodiy asoslash uslubiyotiga bag’ishlangan ko’pgina masalalar yoritib kelinmoqda. Shu boisdan tijorat tashkilotlari uchun ma’qul va tushunarli bo’lgan hamda xalqaro amaliyotni hisobga oluvchi investitsiyalarni iqtisodiy asoslashning umumtanolingan uslubiyotini ishlab chiqish nazariy va amaliy jihatdan muhim ahamiyat kasb etadi. Sobiq Ittifoq davrida kapital qo’yilmalarning absolyut va taqqoslama samaradorligini aniqlash uslubiyoti amal qilar edi. Mazkur uslubiyot yagona bo’lib, amaliyotda keng qo’llanildi va hozirgi davrgacha ham ushbu uslubiyot o’z kuchini yo’qotgani yo’q. Kapital qo’yilmalarning absolyut va taqqoslama samaradorligini aniqlash uslubiyoti ikki usuldan iborat bo’lib, birinchisi, kapital qo’yilmalarning absolyut samaradorligini aniqlash uslubiyoti, ikkinchisi, kapital qo’yilmalarning taqqoslama

samaradorligini aniqlash uslubiyotidir. Mazkur uslubiyotning ayrim jihatlariga to’xtalib o’tamiz. 1. Kapital qo’yilmalarning iqtisodiy samaradorlik koeffitsienti (E kp ). Ushbu ko’rsatkich foydaning kapital qo’yilmalar hajmiga nisbati orqali aniqlanadi: E kp (umumiy) = P ( 6 .2 ),K E kp (ishlab chiqarish da ) = Ts – S ( 6 . 3),K E kp (savdo da ) = N – I ( 6 .4), K bu y erda: P – rejalashtirilgan davrdagi yillik foyda; K – ob’ekt qurilishga kapital qo’yilmalar (qurilayotgan ob’ektning smeta qiymati); Ts – loyiha bo’yicha bir yilda ishlab chiqarilgan mahsulot qiymati (ulgurji narxlarda, soliqsiz); S – mahsulot ishlab chiqarishning yillik tannarxi; N – savdo ustamalari summasi (chegirma va ustamalar); I – muomala xarajatlari summasi. 2. Kapital qo’yilmalarning qoplash muddati (T kp ). Mazkur ko’rsatkich kapital qo’yilmalar hajmining foydaga nisbati bilan aniqlanadi va quyidagi formula ko’rinishiga ega: T kp (barcha korxonalar uchun umumiy) = K ( 6 .5) ,P T kp (ishlab chiqarish da ) = K ( 6 .6),Ts – S E kp (savdo da ) = K ( 6 .7) N – I O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining bozor munosabatlariga o’tishi munosabati bilan yuqorida ta’kidlangan uslubiyot ma’naviy jihatdan eskirdi va

amaliyotda undan keng foydalanish mumkin emas. Avvalo, buning sababini ko’rsatishdan oldin, nima uchun ushbu uslubiyot ma’naviy jihatdan eskirganligining mohiyatini oydinlashtirish zarur bo’ladi. Xususan, kapital qo’yilmalarning yuqorida ta’kidlangan uslubiyotida vaqt omili hisobga olinmas edi, ya’ni mahsulot ishlab chiqarish hajmi, uning tannarxi, foyda va rentabellik darajalari vaqt omilini hisobga olgan holda hisob-kitob qilinmas edi. Bugungi kunda xo’jalik yurituvchi sub’ektlar kapital qo’yilmalarning samaradorligini baholashda vaqt omilini hisobga olishi va mahsulot ishlab chiqarish hajmi, uning tannarxi, foyda va rentabellik darajalarining vaqt mobaynida o’zgarishini baholashi lozimdir. Bunday operatsiya diskontlashtirish deb nomlandi. Kapital qurilish ishlarining yuqori sifat darajasiga erishishda qurilish sifati yuzasidan olib boriladigan nazorat muhim o’rin egallaydi. Qurilish sifati yuzasidan nazorat qurilish-montaj ishlarining, shuningdek, qurilish materiallari va buyumlarining muvofiqligini tekshirishni anglatadi. Qurilish-montaj ishlarining sifati bo’yicha nazoratni davlat muassasalari, buyurtmachilar va loyihaviy tashkilotlar (loyiha mualliflari) amalga oshiradilar. Bunda ichki va tashqi nazorat farqlanadi. Qurilish sifati bo’yicha davlat nazoratini davlat hokimiyati organlari, tegishli qo’mitalar (Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi, Davarxitekqurilish qo’mitasi) amalga oshiradilar. Ushbu muassasalar loiyhaviy hujjatlar bo’yicha bajarilgan ishlarning muvofiqligini tekshiradi. Qurilish nazoratini amalga oshirish tartibi me’yoriy-huquqiy hujjatlar bilan belgilanadi.

Asosiy adabiyotlar 1.Vaxobov A.V., Xojibakiev Sh.X., Mo’minov N.G. “Xorijiy investitsiyalar”. O’quv qo’llanma.- T.: Moliya, 2010.-328 b. 2. Вахабов А.В., Разыкова Г.Х., Хажибакиев Ш.Х. Иностранные инвестиции и модернизация национальной экономики. Монография. Т.: Молия, 2011.-300 с. 3.Bekmurodov A.Sh., Karrieva Ya.K., Ne’matov I.U., Nabiev D.H., Kattaev N.T. Xorijiy investitsiyalar. O’quv qo’llanma. –T.:Iqtisodiyot, 2010.-166 b. 4.Mamatov B., Xujamkulov D., Nurbekov O. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. Darslik. – T.: Iqtisod-Moliya, 2014. – 608 b. 5.Kayumov R.I., Xojimatov R.X. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish: Darslik. - T.: TDIU, 2010. - 496 b. 6. Karlibaeva R. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish: O’quv qo’llanma. - T.: Cho’lpon, 2011.-124 b. 7.Raimjonova M.A. O’zbekistonda erkin iqtisodiy hududlarga investitsiyalarni jalb qilish: nazariy asoslari, hozirgi holati va istiqbollari. T.: “Extremum-press”, 2013.-176 b. 8. Toshov O. Investitsion faoliyatni moliyalashtirishni takomillashtirish. T.: “Akademnashr”, 2012.-165 b. 9. Хазанович Э.С. Иностранные инвестиции: У чебное пособие/ Э.С.Хазанович.2-е изд., стер.-М.:КНОРУС, 2011.-312с. 10Xashimov A.A., Madjidov Sh.A., Muminova N.M. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. Darslik. - T.: Sharq matbaa nashriyot uyi, 2014.-208 b. 11 .Шевчук Д.А. Организация и финансирование инвестиций. -Ростов на Дону.: Феникс, 2006.-272 с. 12 .Сергеев И.В., Веретенникова И.И. Организация и финансирование инвестиций. Учебное пособие. – М.: Финансы и статистика, 2001. – 272 с.

O'xshashlar

Kapital qurilish marketingi

Invеstitsiya faоliyatida kapital qurilish

Kapital qurilish va investitsion faoliyat darajasini prognozlash

Investitsiya faoliyatini rivojlantirishda investitsiya

Xususiy kapital auditi