Инвестицион муҳитни иқтисодий ўсишга таъсири - Iqtisodiyot - Referatlar

Инвестицион муҳитни иқтисодий ўсишга таъсири

Yuklangan vaqt:

20.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

266.5 KB

Ko'chirib olish

Инвестицион муҳитни иқтисодий ўсишга таъсири Режа: 1. Инвестициянинг иқтисодиётни ривожланишидаги моҳияти ва унинг турлари 2. Инвестиция бозори ва уни шакллантириш муаммолари 3. Инвестицияларни иқтисодий ўсишга таъсири.

Инвестициянинг иқтисодиётни ривожланишидаги моҳияти ва унинг турлари Иқтисодиётни модернизациялашнинг асосий иқтисодий тушунчалари сифатида инвестициялар тушунчасининг бугунги хаётимизга кенг ва тез кириб келишининг ўзи унинг моҳияти ва аҳамияти, зарурлигини кўрсатиб, уни очиб беришга бўлган заруриятни келтириб чиқаради. Бу тушунча ўзи билан бирга инвестиция лойиҳалари тушунчаси, инвестиция лойиҳаларини амалга ошириш ва молиялаштириш, уларнинг техник иқтисодий асосланиши ва экспертизаси, лойиҳавий таҳлил, лойиҳаларнинг самарадорлигини бахолаш ва мониторинги каби бир қатор янги кўплаб тушунча ва иқтисодий билимларни кашф этиши уларнинг бугунги иқтисодий ҳаётимизда нақадар муҳимлигини англаб олишимизга сабаб бўлмоқда. Жаҳон иқтисодиётининг, шу жумладан Ўзбекистон иқтисодиётининг ҳам келгуси тараққиёти, асосан, инвестицияларга боғлиқлигини бугунги кунда ҳар бир билим соҳиби англаб етганлигини назарда тутсак, ҳозирги кунда республикамиз иқтисодиётига инвестицияларни, хусусан чет эл инвестицияларини кенгрок жалб етиш уларнинг мамлакатимизда ўтказилаётган иқтисодий ислохотларнинг самарали ижросини таъминлашнинг мухим асосига айланганлиги билан боғликлигини тушуниб олиш кийин эмас. Жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики, қулай инвестиция иқлими шаклланмасдан ва хорижий инвестицияларни миллий иқтисодиётга фаол жалб этмасдан туриб, бозор иқтисодиётига ўтаётган мамлакатлар жаҳон иқтисодий хамжамиятига муваффақиятли интеграциялаша олмайди. Иқтисодий адабиётларда ва амалиётда "инвестиция" нисбатан аниқ ва кенг қўлланилаётган атама ҳисобланса-да, иккинчи томондан, унинг кўп қирралиги ва зиддиятлилиги нафақат мамлакатимиз, балки хорижий иқтисодий адабиётларига ҳам хос. "Инвестиция" атамасининг моҳиятини аниқлашни иқтисодий адабиётларда кенг қўлланиладиган таърифларни таҳлил этишдан бошлаш мақсадга мувофиқ.

"Инвестиция" тушунчаси бир қатор маъноларга эга бўлиб, бу қисқача қуйилма деган маънони билдиради. Ёки буни фойда олиш мақсвдида акция, облигация сотиб олиш, товар ишлаб чиқариш учун зарур бўлган реал активларни сотиб олиш ва ишлаб чиқариш ҳамда интелектуал ва бошқа моддий бойликлар учун сарфланиши тушунилади, яъни инвестициялар ҳар қандай восита бўлиб, пулнинг қийматини сақлайди, унинг қийматини кўпайтиради, ва ижобий даромад олишни таъминлайди. Демак, инвестиция сўзи кенгроқ маънони англатиб, бунга қўшимча равишда ўзлаштирмоқ деган маънони ҳам берар экан". Инвестиция ҳуқуқи соҳасида илмий изланишлар олиб борган рус олими А.Г.Богатирев ҳам юқоридаги нуқтаи назарга яқин позицияни эгаллайди. Айнан харажатларнинг ишлаб чиқаришга хослиги ва узоқ муддатлилиги кўп ҳолларда муаллифлар томонидан инвестициялар ва капитал қўйилмалар ўртасида тенглик ишорасини қўйилишига сабаб бўлади. Шуни таъкидлаш лозимки, Европача услуб "инвестиция" атамасини қимматли қоғозларга киртилган узоқ муддатли қўйилмаларга нисбатан ҳам қўлланилишига йўл қўяди. Аммо "фақат корпорацияни бошқариш имкониятини ўзида акс эттирган ҳолатдагина бундай капитал қўйиш инвестиция бўлиши мумкин". Американча услуб ҳам "инвестиция" ва "капитал қўйилмалар" атамалари ўртасида тенглик ишорасини қўяди ва унинг иқтисодий мазмунида кўчмас мулкка қилинган қўйилмаларга устуворлик беради. Инвестиция атамаси тўғрисида сўз юритганда МДҲ мамлакатлари иқтисодий адабиётларида кенг қўлланиладиган бир қатор таърифларни кўриб чиқиш мақсадга мувофиқ. Масалан, рус иқтисодчи-олими Ковалев В.В. - фикрига кўра, "инвестициялар — халқ хўжалигининг турли тармоқларидаги корхоналарга узоқ муддатли капитал қўйишдир (мамлакат ичида ёки хорижда)" 10 . Кўриниб турибдики, ушбу таърифда инвестицияларнинг мақсади ва соҳалари ўз аксини топмаган. Шу билан бирга ушбу таърифда инвестициялар узоқ муддатли капитал қўйилмаларга тенглаштирилмоқда.

Инвестициялар — асосий ва айланма капитални қайта тиклаш ва кўпайтиришга, ишлаб чиқариш қувватларини кенггайтиришга қилинган сарфларнинг пул шаклидаги кўринишидир. У пул маблағлари, банк кредитлари, акция ва бошқа қимматли қоғозлар кўринишида амалга оширилади. Лукинов В.А. юқоридаги таърифга нисбатан бир мунча тўлароқ ва аниқроқ таърифни келтиради: "инвестициялар — фойда олиш мақсадида мамлакат ичкарисида ёки хорижда халқ хўжалигининг турли тармоқларига давлат ва хусусий капиталининг узоқ муддатли молиявий қўйилмаларидир" 11 . Мазкур таърифда инвестицияларнинг мақсади кўрсатилган бўлсада, унинг ижтимоий самарани таъминлашдаги роли кўрсатилмаган. Шунингдек, инвестициялар фақат молиявий қўйилмалар сифатида тавсифланган, холос. Ваҳоланки, машиналар, технологиялар, лицензиялар ҳам инвестициялар бўлиши мумкин. Россиялик иқтисодчилар А.Ю.Андрианов, СВ. Валдайцев ҳам инвестицияларга шунга яқин таъриф келтирадилар: "Инвестициялар – давлат капитали ва хусусий капиталнинг фойда олиш мақсадида мамлакат. ичкарисида ёки хорижий мамлакат иқтисодиётига узоқ муддатли молиявий қўйилмаларидир". Кўриниб турибдики, ушбу таърифда инвестицияларнинг таркиби келтирилмаган ва бу ерда ҳам инвестицияларни молиявий қўйилмалар сифатида таърифлаш устувор ўринга эга. "Инвестициялар фойда (даромад) олиш ёки ижтимоий ёхуд иқтисодий самарага эришиш мақсадида турли хил ишлаб чиқариш, тижорат, ижтимоий, илмий, маданий ва бошқа соҳа дастурлари ва лойиҳаларини амалга оширишга киритиладиган пул, мулк ва интеллектуал бойликлармажмуасидан иборат" 13 , -деб таъриф беради инвестициялар таҳлили соҳасида илмий изланишлар олиб борган россиялик иқтисодчи О.Синицин. Мазкур таъриф гарчи кенг қамровли бўлса-да, инвестицияларнинг моҳиятини тўлиқ ва аниқ очиб бера олмайди. Бунда инвестициялар турли хил дастурларни ва лойиҳаларни амалга ошириш учун сарфланадиган пул, мулк ва интеллектуал бойликлар мажмуасидан иборатлиги таъкидланади. Қимматли

қоғозларга қилинадиган узоқ муддатли қўйилмалар, технологиялар сотиб олиш учун сарфланадиган маблағлар ва бошқа муҳим инвестиция турлари эътибордан четда қолган. Қуйидаги таърифда инвестициялар ва капитал қўйилмалар ўртасига тенглик ишораси қўйилган: "Инвестициялар (капитал қўйилмалар) — халқ хўжалигининг барча тармоқларида кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришни таъминлашга йўналтирилган моддий, меҳнат ва пул ресурслари харажатлари йиғиндисидан иборат". Бизнинг фикримизча, Ўзбекистон Республикасининг "Инвестиция фаолияти тўғрисида" ги қонунида келтирилган таъриф инвестицияларнинг иқтисодий-ҳуқуқий табиатини тўлиқ очиб беради: "инвестициялар - иқтисодий ва бошқа фаолият объектларига киритиладиган моддий ва (номоддий неъматлар ҳамда уларга доир ҳуқуқлар; инвестиция фаолияти - инвестиция фаолияти субъектларининг инвестицияларни амалга ошириш билан боғлиқ ҳаракатлари мажмуи". Ушбу таъриф инвестицияларнинг ҳам реал ҳам молиявий турлари мазмунини қамраб олади. Инвестициялар қуйидаги кўринишларда бўлиши мумкин (1-чизма).

Маблағларни киритиш объектига кўра инвестицияларни икки турга ажратиш мумкин: молиявий инвестициялар ва реал инвестициялар. Молиявий инвестициялар - маблағларни молиявий активларга киритишдир. Молиявий инвестициялар акциялар, облигациялар ва бошқа қимматли қоғозлар шаклида қатнашиши мумкин. Узоқ муддатли молиявий қўйилмалар шаклидаги инвестициялар деганда давлат қимматли қоғозларига (облигациялар ва бошқа қарз мажбуриятлари), бошқа корхоналарнинг қимматли қоғозлари ва Низом капиталига киритилган маблағлар, шунингдек, мамлакат ичкарисида ва хорижда корхоналарга тақдим этилган қарз маблағлари тушунилади. Реал инвестициялар деганда барча турдаги (ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш) номолиявий активларни сотиб олиш мақсадида киритилган маблағлар тушунилади. Инвестицияларнинг реал ва молиявий турларга ажратилиши уларни таснифлаштиришдаги асосий белгилардан ҳисобланади. Инвестициялаш жараёнига иштирок этиш характерига кўра инвестициялар бевосита ва билвосита инвестицияларга бўлинади. Бевосита инвестицияларда инвестор инвестициялаш объектини танлаш ва маблағлар киритишга бевосита иштирок этади. Бевосита инвестицияларни одатда инвестиция объекти тўғрисида аниқ маълумотга эга, инвестициялаш механизми билан яқиндан таниш, шунингдек бу соҳада катта тажрибага эга бўлган махсус тайёргарликка эга инвесторлар амалга оширадилар. Билвосита инвестициялар инвестицион ёки бошқа молиявий воитачилар орқали амалга оширилади. Инвестициялаш муддатига кўра инвестициялар қисқа муддатли ва узоқ муддатли инвестицияларга бўлинади. Қисқа муддатли инвестициялар бир йилдан ортиқ бўлмаган муддатга капитал киритишдир. Масалан, қисқа муддатли депозит қўйилмалари, қисқа муддатли жамғарма сертификатларини сотиб олиш ва ҳ.к. Узоқ муддатли инвестициялар ишлаб чиқариш учун мўлжалланмаган узоқ муддатли

фойдаланиш кўзда тутилган активларни барпо этиш, уларни кенгайтириш ва сотиб олишга сарфланган капитал маблағлардир. Мулк шаклига кўра инвестициялар қуйидаги турларга бўлинади: хусусий, давлат, хорижий ва қўшма инвестициялар. Хусусий инвестициялар фуқаролар ҳамда мулкчиликнинг нодавлат хўжалик юритиш субъектлари томонидан маблағлар киритишдир. Давлат инвестициялари - марказий, минтақавий ҳамда маҳаллий ҳукумат ва бошқарув органлари томонидан бюджет, бюджетдан ташқари фондлар ҳамда қарз маблағлари ҳисобига, шунингдек, давлат корхоналари томонидан уларнинг ўз ва қарз маблағлари ҳисобига амалга оширадиган қўйилмаларидир. Хорижий инвестициялар даромад олиш мақсадида тадбиркорлик ва бошқа фаолият турларига хорижий инвесторлар томонидан киритиладиган барча турдаги мулкий ва интеллектуал бойликлар мажмуасидир. Хорижий инвесторлар сифатида хорижий юридик ва жисмоний шахслар, давлатлар ва халқаро ташкилотлар қатнашиши мумкин. Хорижий инвестицияларнинг бевосита, портфель ва бошқа турлари мавжуд. Бевосита хорижий инвестициялар халқаро инвестиция фаолиятининг муҳим тоифаси бўлиб, бир мамлакат хўжалик юритиш бирлигининг бошқа мамлакатдаги корхонага барқарор таъсир ўтказишга интилишини ўзида акс эттиради. Барқарор таъсир ўтказиш деганда бевосита инвестор ва кўрсатилган корхона ўртасида узоқ муддатли муносабатлар ўрнатиш, шунингдек, ушбу корхонани бошқаришда инвесторнинг сезиларли роли тушунилади. Бевосита хорижий инвестициялар Низом капиталига бадал, кредитлар ва бошқа шаклларда амалга оширилиши мумкин. Бевосита инвестициялаш корхонаси корпоратив ва нокорпоратив бирлик сифатида аниқланади. Унда инвесторга камида 10 фоиз оддий акция ёки акционерлар овози (корпоратив корхоналар учун) ёки шундай иштирокнинг эквиваленти (нокорпоратив корхоналар учун) тегишли бўлади. Шундай қилиб, бевосита инвестициялаш корхонасига инвестор- резидент 50 фоиздан кўпроқ акция ёки овозга эга бўлган шўъба-корхона ёки компания,

бевосита хорижий инвестор улуши 50 фоиз ва ундан кам бўлган асоциациалашган корхона, тўлиқ ёки қисман инвестор тасарруфида бўлган ва бевосита инвесторга тегишли бўлган нокорпортатив корхона киради. Портфель хорижий инвестициялар деганда инвестицияларнинг акцияларга, бошқа қимматли қоғозларга киритилиши тушунилади. Қимматли қоғозлар жумласига акциялардан ташқари облигациялар, бонлар, векселлар, депозит сертификатлари, банк акцептлари ва қарз ёзилмалари киради. Бевосита ва портфель инвестицияларни бир-биридан ажратиш учун амалиётда қуйидаги мезондан фойдаланилади: агар инвестор 10 ва ундан ортиқ фоиз оддий акцияларга эга бўлса, бундай инвестициялар бевосита инвестициялар ҳисобланади. Бошқа хорижий инвестицияларга бевосита ва портфель инвестициялар жумласига кирмайдиган инвестиция турлари киради. Масалан, савдо кредитлари, шунингдек, халқаро молиявий ташкилотлардан олинадиган кредитлар, банк қўйилмалари ва бошқалар. Минтақавий белгисига кўра инвестициялар мамлакат ичкарисидаги ва хориждаги инвестицияларга бўлинади. "Мамлакат ичкарисидаги (ички) инвестициялар деганда мамлакат ҳудудида жойлашган объектларга инвестиция маблағларининг киритилиши тушунилса, хориждаги инвестициялар (ташқи) мамлакат ҳудудидан ташқарисида жойлашган объектларга инвестицияларни жойлаштириш тушунилади". Юқорида келтирилган таснифлаштириш инвестицияларнинг энг муҳим белгиларини ўзида акс эттириб, зарурият туғилганда янада аниқлаштирилиши ва илмий, тадиқот, тадбиркорлик мақсадларидан келиб чиққан ҳолда янада кенгайтирилиши мумкин. Инвестициялар даражаси ялпи ички маҳсулот ҳажмига сезиларли даражада таъсир кўрсатади, миллий иқтисодиётдаги кўплаб мутаносибликлар унинг ўсиш суръатларига боғлиқ. Инвестициялар мамлакат миқёсида кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришни таъминлашни яхшилайди.

Инвестиция жараёни ва иқтисодий ўсиш ўртасидаги ўзаро боғлиқликни таҳлил қилишда инвестиция мультипликатори муҳим аҳамиятга эга. Уни умумий даромадларнинг ўсиши ва қўшимча капитал қўйилмалар ўртасидаги нисбат сифатида ифодалаш мумкин. Инвестиция мультипликатори инвестицияларнинг даромадларнинг ўсишига таъсирини ифодалайди. Ушбу услуб дастлаб Р.Ф. Кан томонидан маблағлардан фойдаланиш мультипликатори сифатида таклиф қилинган бўлиб, бу ғоя ушбу олим томонидан амалга оширилган кузатишга асосланган. Ушбу кузатиш натижаларига кўра, маблағлардан бирламчи қўшимча фойдаланишнинг муайян ҳажми тақсимланган даромадлар ва улар билан боғлиқ харажатларнинг аста- секинлик билан ўсиши натижасида улардан фойдаланишнинг иккиламчи шаклларини келтириб чиқаради. Мазкур ғоя кейинчалик Кейнс томонидан бир тизимга келтирилиб, коэффициент - инвестиция мультипликатори кўринишида тақдим этилди. Унинг моҳияти қуйидагича: капитал қўйилмаларга қўшимча харажатлар даромадлар тўлқинини вужудга келтиради. Бу даромадлар ҳажми уларни олувчининг истеъмолга мойиллик даражаси билан белгиланади. Инвестиция мультипликаторининг қўлланилиши муҳим тенденцияни ажратиб кўрсатишга имкон беради: капиталнинг бирламчи қўйилмаси умумий даромаднинг ўсиши тенденциясини келтириб чиқаради. Даромад ҳажми истеъмолга сарфланган харажатлар билан боғлиқ тақсимлаш ҳажмидан юқори бўлади. Жадаллашув тамойили мультипликатор тушунчаси билан биргаликда иқтисодий циклларни атрофлича таҳлил қилишга, капитал қўйилмаларнингиқтисодиётнинг нотекис ҳаракатидаги ролини очиб беришга ёрдам беради. Бунда мультипликатор инвестиция жараёнларининг фаолият схемасини ёритиб берса, жадаллашув тамойили унинг асосий шарт- шароитларини аниқлаб беради. Ушбу назарий қарашларнинг Ўзбекистоннинг инвестиция соҳасидаги ҳозирги ҳолатини тавсифлашдаги долзарб жиҳатларини алоҳида таъкидлаш лозим.

ҳақиқатдан ҳам, иқтисодий ислоҳотларнинг дастлабки даврида Ўзбекистондаги инвестиция тақчиллигининг муҳим сабабларидан бири бир томондан, давлат инвестициялари ҳажмининг қисқариши билан боғлиқ бўлса, иккинчи томондан, хусусий инвестициялар оқими учун зарурий шарт- шароитларни таъминлашга салбий таъсир кўрсатган пировард маҳсулотга бўлган ички талабнинг кескин қисқариши билан боғлиқ. Шундай қилиб, асосий макроиқтисодий кўрсаткичлар ўртасидаги ўзаро боғлиқликлар тизимида инвестиция жараёнлари асосий ўринни эгаллайди. Бу эса, ўз навбатида, давлатнинг кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришни амалга оширишни тартибга солиш соҳасидаги асосий фаолият йўналишларини белгилаб беради. Инвестиция бозори ва уни шакллантириш муаммолари Бозор муносабатлари шароитида инвестициялар бозори, ссуда капиталлар бозори ва қимматли қоғозлар бозори билан биргаликда ягона молия бозорини ҳам ташкил этади. Инвестиция бозори фаолиятига ўзоқ муддатли, ҳамда қисқа муддатли омиллар ўзтаъсирини кўрсатади. Инвестиция бозори ривожланишидаги асосий омиллар ишлаб чиқариш кўлами, унинг даврий тебранишлари, мамлакат иқтисодиётининг ривожланиш даражаси ва интеграция жараёнларининг чуқурлашиши билан боғлиқдир. Инвестиция бозори бу - бозор иқтисодиётида маблағлар айланишини ташкил этишнинг ўзига хос шакли бўлиб, у қимматли коғозлар, пул ва инвестиция кўйиш каби куринишларда амалиётда кўлланилади. Инвестиция бозори бозор иқтисодиётининг муҳим таркибиий қисми бўлиб, у кенгайтирилган кайта ишлаб чиқариш жараёнини ва жамият аъзоларининг истеъмол талабларини таъминлайди. Унинг вазифаси бир жойга жамланадиган ва қайта тақсимланадиган молиявий-иқтисодий ресурслар ҳажми, улар тушумининг барқарорлиги, ривожланган институционал

тўзилманинг мавжудлиги ҳамда мамлакат иқтисодий аҳволининг барқарорлигига боғлиқ бўлади. Инвестиция бозори мамлакат ичкарисида ва ташки муҳитда ресурсларнинг мамлакатлараро қайта тақсимланишида ички, халқаро ҳамда воситачилик вазифаларини бажаради. Унинт механизми орқали вақтинча бўш турган пул маблағлари сафарбар қилинади, улар ссуда капиталига айлантирилади ва халқ хўжалиги тармоқлари орасида қайта тақсимланади. Инвестиция бозори бир тармоқдаги ортиқча инвестициянинг ёки кўпрок, даромад олипш йўлининг тармоққа оқиб ўтишини таъминлайди ҳамда у айрим тармоқлар ривожланишини яхшилаш учунгина эмас, балки иқтисодий ўсишни таъминлаш манфаатлари йўлида ишлаб чиқариш нисбатларини бошкариш учун ҳам хизмат қилади. Пул бозори ва инвестиция бозори ўртасида муайян иқтисодий фарқлар мавжуд бўлиб, пул бозори муомала сохасига хизмат кўрсатишга мўлжалланган, инвестиция бозори эса кенгайтирилган қайта ишлаб чиқариш жараёнига хизмат кўрсатади. Амалиётда пул бозори билан инвестиция бозори доимо ўзаро ўзвий боғлиқ бўлиб бири иккинчисини тақоза этиб туради. Ушбу боғлиқлик қисқа муддатли ресурсларни ўзоқ муддатли заёмлар ва инвестиция маблағларига айлантириб туришда намоён бўлади. Ўзбекистон Республикасида олиб бораётган молиявий ислохотнинг асосий мақсади ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётига ўтиш очиқ ташқи сиёсат барқарор бўлган кучли хуқуқий-демократик ва фуқаролар жамиятини қуриш ҳисобланади. Буларнинг барчаси иқтисодий ислохотлар асосида амалга оширилади. Ўзбекистоннинг бозор иқтисодиётига ўтиши жараёнида иқтисодий ислохотнинг ўзига хос модели яратилган бўлиб, унииг мухим таркибий қисмларини алоҳида ажратиб кўрсатиш мумкин. Бизнинг фикримизча, булар қуйидагилардан иборат: - кишиларнинг фаровонлиги ошишини таъминлайдиган муносиб натижага эришишга ижтимоий йўналганлик;

- иқтисодиётни барқарорлаштириш муаммосини ҳал этиш ва меҳнатга лаёқатли аҳолини иш билан таъминлаш бандлиги билан макроиқтисодий ўсиш ўртасидаги нисбатнинг тенг бўлиши; - ишлаб чиқаришни туғридан-тўғри давлат томонидан боиқаришдан воз кечиш, иқтисодий мақсадга мувофиқлиги, фаолият турлари, ишлаб чиқараётган маҳсулотнинг ҳажми ва рўйхати, ишлаб чиқариш ҳўжалик алоқаларининг кўламидан келиб чиқиб, товар ишлаб чиқарувчиларнинг ўзларига иқтисодий эркинликлар бериш; -инвестиция сиёсатидаги устувор йўналишларни танлашда ва хорижий капитални жалб этишда зарур шароитларни жорий этиш орқали иқтисодиётни тартибга солиш. Иқтисодий бошқарувга манфаатлардан фойдаланиш, ишончли ижтимоий кафолатни таъминлашда давлатнинг фаол вазифасини таъминлаш; - бозор иқтисодиётини шакллантиришнинг барча босқичларида биринчи навбатда ахолининг кам таъминланган қисмини ҳимоя қилиш бўйича кучли ижтимоий сиёсат юритиш; - бозор муносабатларига ўтиш шароитида солиқ давлат иқтисодий сиёсатини амалга оширишнинг бош тартибга солиш омили бўлиб қолиши керак. Банк ва молия тизимининг ривожланиши натижасида банк ишлари ва банкка оид бўлмаган молия хизмати турларини бир-биридан ажратиш муаммоси келиб чиқмоқда. Ушбу муаммони хал қилиш учун ягона инвестиция бозорида банкка тааллуқли бўлмаган хизматларнинг ўрни ва ролини аниқлаш лозим бўлади. Ривожланган мамлакатлар тажрибаси кўрсатишича, бозор шароитларида тижорат банклари билан бир қаторда муддатли маблағ билан таъминлайдиган ва суғурталайдиган, шунингдек, фонд биржасида операциялар олиб борадиган ихтисослаштирилган муассасалар тўзиш мақсадга мувофиқдир. Молия тизимининг ривожланиши инвестиция хизматларининг ўзаро такомиллашувига олиб келади. Ривожланган бозор хўжалигининг инвестиция бозорида банк муассасалари билан бир қаторда молиявий маҳсулотлар билан таъминловчи бошқа молия муассасалари ҳам мавжуд бўлиши лозим.

Бизнинг назаримизда, ривожланаётган молия тизимида қимматли қоғозлар бозори муҳим рол ўйнайди. Ҳиссадорлик мулкини хусусийлаштиришга, давлат бюджетини пул массасини оширмасдан тўлдиришни таъминлашга бўлган интилишлар унинг аҳамиятини янада оширади. Бу хақда Республика Президенти И.А.Каримов: "Бунинг учун қимматли қоғозларни очиқ савдосини ўтқазиш, фонд биржаси фаолиятини кенгайтириш, инвестиция компаниялари, инвестиция фондлари, клиринг ва агентлик тармоқларини ташкил этиш йўли билан қимматли қоғозлар бозори инфраструктурасини вужудга келтириш зарур" деб бир неча бор таъкидлаб ўтди. Умумийлаштириб, инвестиция бозорининг ривожланиши ихтиёрий тусдаги жамғармалар, хусусан, кишилар ҳаёти ва мулкни суғурта қилиш билан шуғулланувчи муассасаларнинг кўплаб тўзилишига зарур шарт-шароитларни яратиб беради. Молия муассасалари иқтисодий битимларга доир тўлов усулларини яратди, молиявий воситалар эса ликвидлик ва жамғариш имкониятларини яратиб беради. Инвестиция бозорининт ривожланиши омонатчилар маблағларининг сармоядорларга эркин тарзда оқиб келиши учун зарур шарт-шароитларни таъминлайди. Ҳозирги даврда иқтисодиётнинг ривожланиши суръати ва самарадорлиги молия тизимининг самарали ривожланишига ўзвий боғлиқ Ривожланган молия тизими, операциялар ҳаражатларини қискартириш, таваккалчиликни бошқариш, тўлов қобилияти ва инвестициялар истиқболи бўйича ихтисослашган маслаҳат хизматини чуқурлаштириш имконини беради. Инвестиция бозори ва молия муассасалари омонатчилар эҳтиёжларини якка тартибда ҳавфсиз равишда қондиришни сармоядорларнинг муддатли маблағга бўлган эҳтиёжларини кондириш билан айни бир вақтда амалга оширадилар. Шу билан бирга, ахоли ва корхоналарнинг омонатларини жалб этиш, уларни самарали жойлаштириш ҳам лозим. Маълумки, молия тизими ўз-ўзидан ривожланмайди, балки бунинг учун хукумат томонидан молия тизими ва сармоя бозорининг ривожланишига ёрдам кўрсатилиши, қулай ҳуқуқий-иқтисодий мухит яратилиши зарур. Инвестиция

бозорини ривожлантириш ва баркарорлаштириш сиёсати ишлаб чиқарувчиларнинг ўз молия ресурсларини назорат қилишларида муаммолар мавжудлигини аниқлаб беради ва уларнинг ечимини топиш йўлларини таклиф этади. Молия тизими ва инвестиция бозорининг барқарор ривожланишига биринчидан инфляция катта таъсир ўтказади. Шунинг учун молия тизимида бораётган ислохот натижаларини баҳолаш ижобий макроиқтисодий мухитни ҳисобга олган ҳолда амалга оширилиши керак. Ресурслардан фойдаланишда нархлар муҳим рол ўйнаши керак ва иқтисодий агентлар ўз активларини ўстиришдан манфаатдор бўлганликларидагина инвестицияларини сарфлашга ҳаракат қиладилар. Иккинчидан, омонатчиларнинг ички молиявий активларни жалб этишни талабга нисбатан паст даражада фойдаланишига сабаб, фоиз ставкаси ва валюта курси бўйича нарх-навонинг ўсишидир. Бу албатта, молиявий активларнинг ўсишига ҳам салбий таъсир этмокда. Бизнинг, фикримизча, молия тизимининг барқарорлиги ислоҳотнинг муваффақятли бориши, қайта молиялаш жараёнининг қандай амалга оширилаётганига боғлиқ. Бу ўз навбатида бюджет ҳаражатларини камайтириш ёки хукуматнинг молия бозорини шакллантириш жараёнини қўллаб-кувватлашга бўлган эҳтиёжини камайтиради. Молия тизимини ислоҳ қилиш кўп жиҳатдан мамлакатнинг иқтисодий тараққиётига таъсир этувчи фоиз ставкалари миқдорига ҳам боғлиқ. Фоиз ставкалари ўз навбатида молия бозорининг ривожланишига боғлиқ. Инвестиция бозоридаги рақобат бозорнинг муҳим таркибий қисмлари ҳисобланган молиявий ресурсларга бўлган талаб ва таклифларнинг ўзгаришига муносабат билдиришга мажбурловчи механизм ёки восита бўлиб ҳисобланади. Фоиз ставкаси даражаси ва таркиби молия соҳасининг ривожланишига ва молия ресурсларининг жойлашувига ҳал қилувчи таъсир кўрсатади Агар фоиз ставкалари бозорникидан паст бўлса, бу миллий валютадаги жамғармага салбий таъсир кўрсатади. Натижада у талаблар мажмуини бошқариб туришга ҳам таъсир этиб, молиявий воситачилик самарадорлигига салбий таъсир этади.

Аксинча, агар фоиз ставкалари бозордагидан юқори бўлса, у ҳолда улар макроиқтисодий беқарорлик даражасининг юқорилигини акс эттиради ёки молиявий тартибсизликка олиб келади. Шундай қилиб, фоиз ставкалари таҳлили, шунингдек, шаклланаётган инвестиция бозорининг реал шарт- шароитларини хисобга олган ҳолда уларни ўзгартириш дастури инвестиция бозорининг асосий таркибий қисмидир. Бозор иқтисодиёти шароитида иқтисодиёт билан боғлиқ ҳолда банк фаолиятини такомиллаштириб бориш учун маркетинг тадқиқотларини мунтазам равишда олиб бориш мақсадга мувофиқдир. Фақат шундай усул билан инвестиция бозорида самарадорликни ошириш ва барқарорликка эришиш мумкин. Бозор иқтисодиётида инвестиция бозори ривожланишининг асосларидан бири бўлган маркетинг дастури ва унинг асосий йўналишлари режаларини ишлаб чиқиш ва унга риоя қилиш зарур. Маркетинг тадбирларини ишлаб чиқишнинг дастлабки босқичида банкнинг олдида турган вазифалар аниқланиши ва уларнинг туғри ифодаланиши асосий йўналишларга доир ҳаракат режасини ишлаб чиқишнинг асосини ташкил қилиши керак. Вазифа фаолият йўналишини белгилайди ва шундан келиб чиқиб банк муассасасининг ташкилий таркиби аниқланади. Бизнинт назаримизда, бу режалар қуйидагилардан иборат булиши керак: - инвестиция бозорининг асосий йўналишини белгиловчи омилларни аниқлаш. Ушбу таркибий қисм жуда муҳим бўлиб режани ишлаб чиқиш учун асос бўлиб ҳизмат қилади. Шунингдек улар ёрдамида банк хизматининг рақобатбардошлигига бахоланади. Бу бахо банк хизматлари бозори имкониятларини тахлил қилишга хизмат қилади. Режада молия бозори, шунингдек, банкни кўрсатаётган хизматининг даражаси нуқтаи-назаридан туриб унинг кучли ва заиф томонларини аниқлаш мумкин; - инвестиция бозорида шарт-шароитларнинг ўзгаришини аниқлаш. Инвестиция бозорида шарт-шароитларнинг тез-тез ўзгариб туриши туфайли асосий йўналишларга доир ҳаракатлар режасида барча нарсаларни олдиндан

аниқлашнинг имкони йўқ. Шунинг учун режада ижро этиш жараёнида вазиятга қараб тўзатишлар киритиб бориш мумкин бўлган ўзгарувчан омиллар тўпламини кўзда тутиш керак. Шундай қилиб, инвестиция бозорини ўрганиш ва таҳлил қилиш натижасида шундай фикрга келдикки, демак у бир қатор иқтисодий вазифаларни амалга ошириш натижасида юзага келар экан. Юқорида баён этилганларни амалиётда қўллаган холда инвестиция бозорининг ҳуқуқий жиҳатларини такомиллаштириб бориш сиёсатини изчиллик билан юритиш лозимдир. Шунингдек, мазкур параграфда қўйилган масалани ўрганиш ва таҳлил қилиш натижасида қуйидаги хулосаларни чиқаришга муваффақ булдик: - инвестиция бозорининг ривожланиши ва самарали фаолият юритиши молия муассасаларининг ривожланиш даражасига бевосита боғлиқ. Инвестиция бозорини бонқаришнинг барча усуллари мажмуи мамлакат банк тизимига ҳам бевосита таъсир кўрсатади. Буларнинг барчаси бошқарувни такомиллаштириш, фоиз ставкаларини тартибга солиш ва таваккалчиликни бошқариш орқалигина амалга оширилиши мумкин; - инвестиция бозорини бошқаришнинг айрим иқтисодий воситалари ҳозирги вақтда етарли даражада ишламаётган бўлсада, Республикада бозор иқтисодиёти жараёнида амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотлар, мамлакатимизнинг ижтимоий ҳаёт жабҳаларида юз бераётган барча нотўзилмавий қайта тўзишлар бутун молия тизимининг ривожланишига таъсир кўрсатмоқда ва инвестиция бозорининг шаклланишига ёрдам бермоқда. Шу туфайли Ўзбекистонда инвестиция компаниялари ва инвестиция фондлари ташкил этилди; - ихтисослаштирилган тижорат банклари турли-туман мижозларга тор доирадаги хизматларни кўрсатишдан ҳар хил хизмат турларини кўрсатадиган универсал банкларга айлантирилиши мамлакат инвестиция бозорини бошқариш тизимининг тубдан яхшиланишига олиб келади.

Инвестицияларни иқтисодий ўсишга таъсири. Ҳозирги кунда жаҳон иқтисодиётининг ривожланиш босқичларини кўзатиш натижасида шу нарсага амин бўлиш мумкинки, инвестициялар ҳар қандай жамият (режали, бозор иқтисодиёти ёки ушбу иккиликнинг уйғунлашгани) миллий иқтисодиётининг ривожланишида асосий пойдевор бўлиб ҳисобланади. Аммо, шуни алоҳида қайд этиш жоизки, Инвестицияларнинг ҳаракат кўлами режали иқтисодиёт даврида қисман чекланган бўлиб, уларнинг иқтисодий самарадорлигига нисбатан, ижтимоий самарадорлиги устувор бўлади. Аксарият ҳолларда эса улар молия категорияси билан ҳамоҳанг бўлади. Қисман режали иқтисодиёт ва қисман бозор муносабатларини уйғунлаштирган иқтисодиётни бошидан кечираётган давлатларда инвестициялар ҳам ижтимоий, ҳам иқтисодий самара олишда тенг имкониятларга эгадирлар. Аммо, бозор муносабатлари асосида ўз иқтисодиётини тартибга соладиган давлатларда инвестициянинг иқтисодий имконияти мисли кўрилмаган даражада кенг ва аҳамиятли бўлади. Бунинг исботи улароқ биргина мамлакатда яратилаётган ялпи ичк маҳсулот(ЯИМ)нинг ўсишига назар соладиган бўлсак, инвестиция фаолиятининг самарали ташкил этилишигина ЯИМнинг ўсишига бевосита таъсир кўрсатади. Агар ЯИМнинг ўтган йилга нисбатган ўсиши паст бўлса, бундай ҳолат инвестицион фаолиятнингг суст ташкил қилганидан далолат беради. Бу эса ўз навбатида, инвестицион фаолиятни илмий асосда ташкил этишни тақозо этади. Инвестиция сўзи немисча « Investition », лотинча « Investtio » сўзларидан олинган бўлиб, у капитални ўзоқ муддатли қўйилмалар: тариқасида саноат, қишлоқ хўжалиги, транспорт ва бошқа тармоқларга сарф этиладиган харажатлари йиғиндисидир. Хорижий инвестициялар эса, хорижий инвесторлар томонидан йўналтириладиган инвестициялар бўлиб, хорижий мулкдорларнинг бошқа мамлакат иқтисодиётининг турли тармоқларига даромад олиш мақсадида муайян муддатга қўйилган капиталидир. Хорижий инвестициялар бошқа

иқтисодиётдан миллий иқтисодиётга жалб қилинган капитал бўлиб, уларнинг ички инвестицияларидан тубдан фарқланиши хатар билан боғлиқдир. Инвестициялар иқтисодий ёки ижтимоий самара келтирадиган ва тадбиркорлик, ишбилармонликнинг давлат томонидан таъкидланмаган фаолиятларига жалб қилинадиган (сарфланадиган) барча турдаги мулкий ва интеллектуал бойликларига айтилади. Самара келтирадиган мулкий ва интеллектуал бойликлар, яъни инвестициялар қуйидаги шаклларда булиши мумкин: • пул маблағлари, банклардаги мақсадли жамғармалар, пайлар, акциялар ва бошқа қимматбаҳо қогозлар; • ҳаракатдаги ва ҳаракатда бўлмаган мулклар (бинолар, иншоотлар, асМавзу- ускуналар); • муаллифлик хуқуқи, ихтиролардан фойдаланиш ҳуқуқларидан («ноу-хау») ташкил топган мулкдорлик ҳуқуқлари, бошқа интеллектуал бойликлар; • ер ва бошқа табиий ресурслардан фойдаланиш хуқуқлари ҳамда мулкчилик ҳуқуқлари; • бошқа бойликлар Инвестицияларни шартли равишда молиявий ва реал инвестицияларга ажратиш мумкин. Молиявий инвестициялар шахсий компаниялар ва давлат идоралари томонидан муомалага чиқарилган акциялар, облигациялар ва бошқа қимматбахо қоғозларга ҳамда банк депозитларига ўзоқ муддатга жалб қилинган қўйилмалардир. Молиявий инвестициялар қимматли қоғозлар бозорида сарфланиши ва шу бозорда қатнашишини англатади. Молиявий инвестициялар эркин бозор инфратўзилмаси ривожланган мамлакатларда, қимматбахо қоғозлар бозори капиталининг сохалар бўйича тақсимланишида муҳим аҳамиятга эга бўлган давлатларда кўпроқ тарқалган. Молиявий инвестициялар ўз навбатида, мулкий шакли жиҳатидан давлат ва хусусий инвестицияларга бўлинади.

Хусусий инвестициялар тадбиркорлар, хусусий фирмалар, компаниялар, концернлар, акциядорлик жамиятлари ёки бошқа шаклдаги мулк эгаларининг фойда (даромад), самара олиш мақсадида давлат томонидан таъқиқланмаган фаолиятларига сарфлайдиган моддий ва интеллектуал бойликларини билдиради. Реал инвестициялар эса молиявий инвестициялардан фарқ қилиб, улар асосий капитал ва моддий бойликларни ўстиришга сарфланадиган қўйилмаларда намоён бўлади. Реал инвестициялар сарфи асосий фондларнинг ўсишига, янгиланишига, моддия бойликларнинг кўпайишига олиб келади. Фан-техника тараққиётининг кучайиши билан интеллектуал потенциал - ишлаб чиқариш кучларини ривожлантириш учун сарфланадиган қўйилмалар ҳам ўсиб боради. Шунинг учун ҳам бугунги кунда реал инвестициялар таркибида илмий изланишлар, фан, таълим, кадрларни тайёрлаш ва қайта тайёрлаш учун сарфланадиган харажатлар миқдори ўсиб бормоқда. Ўз навбатида реал инвестициялар ҳам давлат ва хусусий инвестицияларига бўлинади. Ривожланган мамлакатларда реал инвестицияларнинг асосий қисмини хусусий инвестициялар ташкил этади. Давлат секторида ҳам реал инвестициялар сарфи муҳим аҳамиятга эга. Иқтисодий мувофиқлаштириш сиёсати асосида кредитлар, субсидиялар ажратилади ҳамда давлат томонидан капитал қўйилмалар мувозанатлаштирилади ва реал инвестициялар ўзлаштирилади. Давлат томонидан ўзлаштириладиган инвестициялар, аввало, бозор инфратўзилмасини ва у билан боғлиқ бўлган тармоқларни ривожлантиришга сарфланади. Инвестициялар самарадорлигини ошириш кўпрок, асосий капиталнинг актив элементларини вужудга келтириш ва ўстириш ҳисобига амалг оширилади. Инвестицияларнинг таркиби ҳақида тулиқ таассуротга эга бўлиш учун қуйидаги 1-чизмага мурожаат килиш мумкин (6.2.1-расмга қаранг). Бизнингча, инвестиция муҳити кенг тушунча бўлиб, инвесторнинг у ёки бу давлат иқтисодиётига маблағ сарфлаш учун шарт-шароитларнинг қулайлигини, яъни сиёсий, иқтисодий, ижтимоий шароитларнинг

яратилганлигини баҳолашдаги барча ҳисоб-китоблар мажмуасини ўз ичига олади. Мамлакатимизда бугунги кунда хорижий инвесторлар учун қулай инвестиция муҳити барпо этилмоқда. Бу қулайликлар улар учун яратилган турли хукумат кафолатлари ва имтиёзларда ўз аксини топмоқда. Ҳар бир мамлакатнинг инвестиция мухити, биринчи навбатда, унинг сиёсий барқарорлигидадир. Худди ана шу омил чет эллик инвесторларнинг бошка мамлакатга ўзоқ муддатли шартномалар асосида ресурсларни жалб қилиш имкониятини кенгайтиради. Ўзбекистон Республикаси қулай инвестиция муҳитини яратиш буйича изчил чора-тадбирларни амалга оширмоқда. Уларнинг негизида иккита асосий омил ётади: -иқтисодий барқарорлик; -инфляция жараёнларини тартибга солиш ва миллий валюта-сумнинг тўлов қобилиятини оширишга йўналтирилган макроиқтисодий сиёсат. Бозор иқтисодиёти шароитида инвестиция молиявий муносабатларининг ижтимоий-иқтисодий жиҳатдан зарурлгиги миллий иқтисодиётда янги турдаги

мулкчилик шаклига асосланган ишлаб чиқариш жараёнининг шаклланишини кўрсатади. Режали иқтисодиёт даврида инвестициялар режалаштиришга бўйсундирилган бўлиб, улар режалаштиришнинг таркибий қисми ҳисобланган. Шунинг учун ҳам бу тизимда давлат бюджетига маблағ ажратиш билан инвестиция маблағларини ажратиш ўртасида деярли фарқ бўлмаган. Чунки собиқ тизимда инвестиция тизими ва ундан фойдаланиш режали равишда белгиланганлиги туфайли уни молия ресурслари билан тенглаштириб, бюджет маблағлари ўз навбатида узоқ муддатли ва қисқа муддатли инвестицияларга хизмат қилади, - деб ҳисоблайди иқтисодчи олим Г. Козлов. Бизнинг фикримизча, бюджет маблағлари билан инвестиция маблағларини тенглаштириш тўғрисидаги фикрлар ўзига хос аҳамият касб этмайди. Инвестиция маблағлари бюджет маблағлари билан биргаликда бозор иқтисодиётида инвестиция-бюджет тизимини ташкил этади. Аммо бозор иқтисодиёти амалиёти шуни кўрсатадики, бюджет ва инвестиция тизимларининг фаолият кўрсатиш услубиятида, уларнинг ташкилий жараёнлари ва иқтисодий фаолиятларида маълум ўзига хос ҳусусиятлар ҳам мавжуд бўлади. Бозор иқтисодиёти муносабатларининг шаклланиш даврида инвестиция ўзининг шаклланиши ва мазмуни жиҳатидан собиқ маъмурий тизимдаги инвестициялардан тубдан фарқ килади. Инвестицияларнинг шаклланиш жараёнида турли мулкчилик шаклларига асосланган юридик ва жисмоний шахслар қатнашади. Натижада инвестициянинг турли шакллари ранг-баранг юридик ва жисмоний шахслар маблағлари асосида вужудга келади. Инвестиция турли мулкчиликка асосланган юридик ва жисмоний шахсларнинг маблағлари хисобига шакллансада, у иқтисодий моҳияти жиҳатидан республика иқтисодиёти тармоқларини ривожлантириш ва аҳолининг ижтимоий-иқтисодий шароитларини яхшилашга қаратилади. Одатда инвестиция кўпроқ аҳолининг зарурий миқдордаги истеъмол қийматидан ортиқча маблағи ҳисобига жамғарилади. Тадбиркорлар олдида доимо маблағ ишлаб чиқаришни олиб бориш, уни кенгайтиришлари учун

такрорий кенгайтирилган ишлаб чиқаришни ташкил этиш зарурияти тутилади. Зеро инвестицияларга бўлган зарурият эса талаб ва таклифга боғлиқдир. Инвестицияларни жалб этиш қисқа ва ўзоқ муддатда амалга оширилади. Аммо тадбиркор учун ўзоқ муддатга инвестиция олиш иқтисодий жиҳатдан аҳамиятлироқдир. Бизнинг фикримизча, бунинг асосий сабаблари, қуйидагилардан иборат: - қисқа муддатли инвестиция вакиллари бўлган жисмоний шахслар томонидан омонат кассаларига қўйилган пуллар тез даромад келтириши зарур; - қисқа муддатли инвестициянинг моддий манфаатдорлиги уни тезлик билан қопланишида намоён бўлади; -жамғарилган инвестицияни талаб ва таклиф асосида келишилган тақсимлаш тизимини ишлаб чиқарилишига боғлиқ. Бозор иқтисодиёти шароитида инвестиция жараёни ишлаб чиқариш тармоқларининг таркибий ўзгаришларига ва молия ресурсларига бўлган талаб ва таклифга боғлиқ бўлади. Айрим иқтисодчилар эса, инвестицияни "...бу ишлаб чиқаришни кенгайтириш, маҳсулот сифатини ошириш учун сарф этилган харажат", - деб ҳисоблайдилар. Инвестиция миллий ишлаб чиқариш ҳажмига, иш билан бандликка, фондларга ва иқтисодий ўсишга таъсир этади. Ю.В. Богатин ва В.А.Шендерлар: "Инвестиция ҳар қандай тадбиркор лойиҳасини амалга ошириш шартидир, у пул шаклида бўлиб, янги ишни ташкил этиш учун зарур бўлган ресурсларни сотиб олади, -деб фикр билдирадилар. "Инвестиция - бу пул, қимматли қоғозлар ва айланма фондларга, мулкларга, кенгайтирилган ишлаб чиқаришни ташкил этиш учун, уни кенгайтириш учун сарфланган, аҳолининг ўсиб бораётган истеъмолини қондириш ва уларнинг иқтисодий шароитларини яхшилаш учун сарфланаётган пул маблағларни ўзида ифода этган иқтисодиётнинг ривожланиш омили ҳисобланади".

Бизнинг фикримизча, ўзаро инвестиция ва молия маблағларидан фойдаланиш фондларининг ташкил топиши кичик ва хусусий ишлаб чиқаришларда инвестициялардан самарали фойдаланишни таъминлайди. Ўзаро фондлардан фойдаланиш одатда тижорат ёки инвестиция банклари томонидан чиқарилган қимматли қоғозлар орқали тартибга солинади ва бошқарилади. Иқтисодиётнинг барча соҳаларида эркинлаштиришга катта эрк берилиши инвестиция фаолиятининг жонланишига, барқарор фаолият кўрсатувчи бозор муносабатларини барпо этиш орқали ишлаб чиқариш самарадорлигининг ошишига ва тадбиркорликнинг ривожланишига қулай замин яратади, Бу эса ўз навбатида уларни эски усулларда, яъни давлат маблағлари ҳисобига амалга ошириш эса эндиликда мумкин эмаслигини кўрсатади. Мазкур инвестиция тизимини акс эттирувчи бирор-бир тизимни махсус адабиётлар ёки меъёрий хужжатлард учратмаганимиз боис, биз буни ўзаро боғланганлигини қўйидаги фикрлар орқали асослаб беришга ҳаракат қиламиз. - ички инвестициялар дейилганда, асосан муайян бир мамлакат ичкарисидаги инвесторлар ихтиёрида бўлган барча инвестиция ресурслари назарда тутилади. Умуман олганда, ҳар бир алоҳида давлатнинг инвестиция фаолиятида ички инвестициялар асосий ўринни эгаллайдиган молиявий ресурслар ҳисобланади; - ташки инвестициялар (хорижий инвесторлар) нинг иқтисодий мазмун моҳияти шундан иборатки, улар асосан, алоҳида мамлакатга бевосита алоқадор бўлмаган инвесторларнинг ихтиёрида бўлган инвестиция ресурслари ҳисобланади. Хорижий инвестициялар муайян бир мамлакатдаги инвестицион фаолиятни жадаллаштиришга, тезлаштиришга қаратилган бўлади. Аммо шуни алохида таъкидлаш жоизки, ривожланаётган давлатларда хорижий инвестицияларга бўлган эҳтиёж ривожланган давлатларга нисбатан бир неча баробар юқори бўлишлиги босиб ўтган иқтисодий ва амалий тажрибалар натижасида намоён бўлмокда; - давлат инвестициялари асосан давлат корхоналари ва давлат молиясини ташкил этувчи марказлашган фондлари иҳтиёридаги инвестиция ресурслари бўлиб, уларнинг аксарият қисми давлат ва жамият аҳамиятига молик бўлган чора-

тадбирларга инвестиция ресурсларини йўллашда ишлатилади; - хўжалик субъектлари, яъни корхона, ташкилот ва муассасалар ихтиёридаги инвестициялар мамлакатда олиб борилаётган инвестиция фаолиятининг ядроси бўлиб ҳисобланади. Хўжалик субъектлари инвестициялари ялпи ички маҳсулотнинг ўсишида салмоқли ўринни эгаллайди. Уларнинг тармоқлар иқтисодиёти барча соҳаларида мавжудлиги аҳолининг аксарият қисмини иш уринлари билан таъминлашга ҳам қулай замин яратади; -жисмоний шахслар ихтиёридаги инвестициялар инвестиция тизимининг таркибий элементларидан бири бўлиб, ривожланаётган Давлатларда уларнинг улуши нисбатан сезиларли даражада кўзга ташланади. Бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатларда жисмоний шахсларнинг ихтиёридаги инвестициялар улуши юқори ҳисобланади, айрим давлатларда улар ҳаттоки давлат инвестицияларидан ҳам юқори даражада бўлади.

Инвестиция ресурсларига келадиган бўлсак, улар шартли равишда тўрт гуруҳга бўлинади. Аммо миллий иқтисодиётда фойдаланиш бўйича уларнинг ўзига хос ўрни бор, албатта. Хусусан, бозор иқтисодиётига ўтаётган мамлакатларда материал (реал-моддий) инвестицияларга эътибор қаратиш устувор аҳамият касб этса, ривожланган мамлакатларда молиявий инвестицияларзга эътибор кучли бўлади. Шуни алохида қайд этиш жоизки, бозор муносабатларига ўтаётган давлатлар миллий иқтисодиётини ташкил этиш ва ривожлантиришда ташқи инвестицияларнинг ўрни беқиёс даражада бўлади. Шуни эътиборга олиб, биз илмий ишимизнинг мазкур параграфида хорижий инвестицияларга асосий эътиборни қаратиб, илмий хулоса ва таклифлар ишлаб чиқишга ҳаракат қиламиз. Ўзбекистон Республикасининг "Чет эл инвестициялари туғрисидаги" 1998 йил 30 апрелда қабул қилинган Қонунда республика ҳудудида чет эл инвестициялари амалга оширилишининг ҳуқуқий асослари ва тартиблари белгилаб берилган. Чет эллик инвесторлар фойда олиш мақсадида тадбиркорлик фаолияти ва қонун ҳужжатларида таъқиқланмаган, бошқа турдаги фаолият обьектларига қўшадиган барча турдаги моддий ва номоддий бойликлар ва уларга доир ҳуқуқлар, шу жумладан, интеллектуал мулкка доир ҳуқуқларнинг барчаси Ўзбекистон Республикаси ҳудудида чет эл инвестициялари, деб белгиланган. Хорижий инвестицияларни мамлакатимиз миллий иқтисодиётига жалб этиш борасида юқорида зикр этилган қонунларнинг ижобий таъсирида ер юзининг юзлаб мамлакатларидан инвесторлар кела бошлади. Энг кўп инвесторлар ва уларнинг маблағи бўйича ҳалқаро молия ташкилотларининг улуши етакчи бўлиб, у умумий инвестицияларнинг 33% ни ташкил этмоқда. Кейинги ўринда Германия Федератив Республикаси бўлиб у 17% ни ташкил этмоқда. Буюк Британия, Исроил, Япония ва Чехия давлатлари мос равишда 9%; 9%; 7%; ва 4% ни эгаллаб турибди.

Шуни алоҳида қайд этиш жоизки, инвестор мамлакатлар ичида МДҲ давлатлари салмоқли ўринни эгаллай олмаяпти. Шу боис, хорижий инвесторларни жалб қилишда МДҲ давлатларига эътиборни қаратиш ва қулай шарт-шароит яратиш мақсадга мувофиқдир. Чет эллик инвесторларнинг инвестициялари Ўзбекистон Республикаси ҳудудида қўйидаги йўллар билан амалга оширилади: - чет эллик инвесторлар Ўзбекистон Республикасининг юридик ва жисмоний шахслари билан хўжалик жамиятлари, ширкатлари, банклар, суғурта ташкилотлари ва бошқа корхоналарнинг устав жамғармаларига ва бошқа мол- мулкига улуш қўшиб шаклланиши; - тўлиқ, чет эл инвесторлари инвестициялари асосида хўжалик жамиятлари, ширкатлар, суғурта ташкилотлари ва бошқа корхоналар қуриш; - Ўзбекистон Республикаси резидентлари томонидан эмиссия қилинган қарз мажбуриятларини чет эл инвесторлари томонидан сотиб олиниши; - интеллектуал мулкка, патентлар, товар белгилари, фойдали моделлар, саноат намуналари, фирма номлари ва ноу-хауга, ишчанлик нуфўзига ҳуқуқлар киритиш; -концессиялар, шу жумладан, табиий ресурсларни қидириш, ишлаб чиқиш, қазиб олиш ёки улардан фойдаланишга бўлган концессиялар олиш; - савдо ва хизмат кўрсатиш объектларини, турар жой биноларини, ер участкаларини, табиий ресурсларни сотиб олиш. Демак, ушбу қонунга асосан чет эллик инвесторлар ўз инвестицияларини Ўзбекистон Республикасида чет эл инвестициялари тўғрисидаги қонун доирасида инвестициялаштиришни амалга оширадилар ва уларга берилган ҳуқуқий режим республиканинг маҳаллий инвесторларига берилган хуқуқ билан тенгдир. Улар инвестициялашни амалга оширишнинг ҳажм ва йўналишларини ўзлари мустақил белгилайдилар, юридик ва жисмоний шахслар билан мустақил битим тўзадилар, инвестиция фаолияти натижасида олинган даромадни мустакил ва эркин тасарруф этадилар. Шунингдек, улар Ўзбекистон Республикасининг эҳтиёжларига ва қонун ҳужжатларига амал қиладилар.

Қайд қилинган қонунда "чет эл инвестициялари иштирокидаги корхоналар Ўзбекистон Республикасининг қонун ҳужжатлари талабига риоя этган ҳолда экспорт-импорт операцияларини мустақил равишда амалга оширадилар, ўзлари ишлаб чиқарган маҳсулотни экспорт қилганларида бундай маҳсулот лицензияланмайди ва квоталанмайди" дейилган. Президент Ислом Каримов 2000 йилда иқтисодиётни эркинлаштириш ва ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг устувор йўналишларидан бири иқтисодиётга инвестицияларни янада кўпроқ жалб қилишга қаратилганлиги хусусида тўхталар экан, «...хорижий инвестицияларни жалб этмай, айниқса, етакчи тармоқларда чет эл сармояси иштирокини кенгайтирмай туриб, иқтисодиётимизда таркибий ўзгаришларни амалга ошириш ва модернизациялаш, корхоналаримизни замонавий техника билан қайта жиҳозлаш ҳамда рақобатга бардошли маҳсулот ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш мумкин эмас»лигини алоҳида таъкидлаган эди. Бугунги кунда Ўзбекистон ҳудудида хорижий компаниялар фаолиятининг ҳуқуқий асосларини шакллантириш жараёни такомиллаштирилмоқда. Корхоналарнинг минтақалар бўйлаб жойлашуви, вилоятларда бозор иқтисодиётининг ривожланишидан дарак беради 3-жадвал маълумотларидан маълум бўлаяптики, 1 январь 2004 молия йили бошлангунга қадар республика миллий иқтисодиётида, 3539 та хорижий инвестицияга асосланган қўшма корхоналар рўйхатдан ўтган. Шундан 2209 та ёки 62,4% и фаолият" юритмоқда. Қўшма корхоналарнинг минтақалар бўйича жойлашувига назар соладиган бўлсак, Тошкент шаҳри, Тошкент вилояти ва Самарканд вилояти етакчилик қиляпти. Хоразм, Жиззах, Сирдарё вилоятлари ва Қорақолпоғистон Республикаси қуйи поғонани эгаллаб турибди. Ушбу жадвалда келтирилган маълумотларга умумий баҳо бериладиган бўлса, инвестицияларнинг жойлашуви нобарқарор тақсимланган. Бу ўз навбатида республика миқёсида нотекис ривожланишни келтириб чиқариши билан бирга, аҳолининг миграция жараёни кучайиб кетишига ҳам олиб келиши мумкин. Бу эса

инвестицияларни жойлаштирувчи минтақавий дастур ишлаб чиқиш заруратини тақозо этади. Айнан шу дастур асосидагина инвестицияларни (хорижий ва маҳаллий) мақсадга мувофиқ жойлаштириб, бутун республика миқёсида бир хилда ривожлантиришга эришиш мумкин. Бизнинг назаримизда, хорижий инвестиция иштирокидаги корхоналарнинг пойтахтда ва пойтахт вилоятида тўпланиши, нафақат бу ҳудудда иқтисодий ва ижтимоий инфраструктуранииг нисбатан ривожланганлиги, балки хорижий инвестицияларни жалб этиш учун минтақавий сиёсатнинг мавжуд эмаслиги билан ҳам изоҳланади. Валютани эркин айрибошлаш билан боғлиқ бўлган вақтинчалик муаммолар ҳам инвестиция бозорининг ривожланишига таъсир қилади. Тажриба ва амалий маълумотлар шуни кўрсатдики, эркин айрибошлаш ҳуқуқини олиш бўйича аввалги тартиблар.

Адабиётлар: 1. Аҳмедов Д.Қ., Ишмуҳамедов А.Э ва бошқалар ―Макроиқтисодиѐт‖ ўқув қўлланма, -Т.: ТДИУ. 2004 й. 2. Барро Р. Дж., Сала-и-Мартин X . Экономический рост. пер. с англ. — М.: БИНОМ. Лаборатория знаний, 2014. —824 с. 3. Бекчанова Ф.Р. Минтақавий ижтимоий иқтисодий ривожлантириш муаммолари. МЭКМ 01. Магистрлик дис. 2005 й. 4. Кенжаев Д.C. Ўзбекистонда минтақавий иқтисодиѐтни тузилишини такомиллаштириш. БМИ. 2004 й. 5. Макконнел К.Р., Брю С.Л. Экономикс. -М.: Инфра-М, 2003 г. 6. Макроиқтисодиѐт. Экономикс дарслигига амалий қўлланма. Т.: 2001 й. 7. Махмудов Н.М. ва бошқалар Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаш. Дарслик. -Т.: 2014. 8. Махмудов Н.М. и другие Методы и модели прогнозирования социально-экономических процессов. -Т.: 1996 г. 9. Мэнкью Н.Г. Макроэкономика. Пер. с англ. - М.: Изд-во МГУ, 1994. - 736 с. 10. Нуреев Р.М. Экономика развития: модели становление и модернизации рыночной экономики. Учебник. - М.: Норма, 2008. -365

O'xshashlar

Инвестицион лойиҳаларни молиялаштиришнинг иқтисодий моҳияти ва аҳамияти

Иқтисодий ривожланишни таъминлашда қулай инвестицион муҳитнинг яратилиши

Демографик ҳолатнинг мамлакат иқтисодий ривожланишига таъсири

Инвестицион компаниялар фаолияти

Корхонанинг инвестицион фаолиятининг таҳлили